Texte latin
175Texte de la réponse d’un clerc parisien à l’apologie de Jeanne d’Arc par Gerson
(Bibliothèque impériale de Vienne, ms. 4701, fol. 323 v° à 325 r°)
Contra quem replicantur sequentia.
[E]x precedentibus pauca, ad laudem Dei omnipotentis, exaltationem fidei sancte katholice et destructionem erroris, cupio de jure canonico extrahere.
Primum quod fidei katholice firmiter adherere debemus juxta capitulum Firmiter, De summa Trinitate et fide katholica24, nec novitatibus superstitiosis aliquo modo acquiescere, quia tales novitates pariunt discordias, ut in capitulo Cum consuetudinis, De consuetudine25.
Item, contra predictam veritatem et firmitatem fidei katholice adherendo tam leviter uni puelle ignote, sine miraculo aut testimonio Sacre Scripture, apud scientes et juris peritos non dubitatur venire. Hoc probatur ex capitulo Cum ex injuncto, De hereticis26.
Item, si dixerint qui factum illius Puelle approbant. quod a Deo invisibiliter mittatur, quasi inspirata, et quod talis invisibilis missio multo sit dignior quam visibilis, et divina quam humana, potest rationabiliter responderi quod, cum interior ilia missio sit occulta, non sufficit cuiquam nude tantum asserere quod ipse sit missus a Deo, cum hoc quilibet hereticus asseveret, sed oportet quod astruat illam invisibilem missionem per operationem miraculi vel Scripture testimonium speciale
. Hec omnia probantur in dicto capitulo Cum em injuncto27.
Item, cum dicta Puella nullo predictorum modorum probaverit se missam a Deo fuisse, nullo modo sibi credendum est quod a Deo mittatur, sed contra ipsam, tanquam suspectam de heresi, procedendum.
176Juncto quod, si a Deo mitteretur, non assumeret habitum a Deo prohibitum, et de jure canonico mulieribus sub pena anathematis interdictum in capitulo Si qua mulier, 30a distinctione28.
Item, si vellent seu [n]itterentur29 tales decepti per predictam Puellam excusare se quod susceperit habitum predictum juste attento negocio ejus pro quo mittebatur : non juvant tales calliditates, ymo pocius debent dici excusationes ad excusandas in peccatis30
que non excusant, sed potius incusant, ut habetur in capitulo Quanto, De consuetudine31, quia sub specie boni possent multa mala fieri, et non solum a malo, sed ab omni specie mali abstinendum est, ut in capitulo Cum ab omni, De vita et honestate clericorum32.
Item, si mulier posset impune pro libito voluntatis habitum virilem accipere, daretur libera occasio mulieribus fornicandi ac exercendi actus viriles sibi de jure prohibitos secundum doctrinam, etc., contra doctrinam canonicam, de qua in capitulo Nova quedam, De penitentiis et remissionibus33.
Item, generaliter, virile officium mulieribus est interdictum, scilicet predicare, docere, arma deferre, absolvere, excommunicare, etc., de singulis, ut in dicto capitulo Nova quedam. Dig., De regulis juris, lege prima34.
Item, quod prefatus magister, qui compilavit pro prefata Puella tractatum prefatum, valde et indiscreta (salva ejus reverentia) causa laudavit, et videtur male inspexisse dictum Kathonis, scilicet :
Parce laudato, n[am] quem tu sepe probaris35.
Item, si bene inspexisset regulam juris Qui scandalizaverit, 177De regulis juris36, pretextu acquisitionis regni, veritatem fidei non permitteret quovismodo violari occasione prefate Puelle, etiam si reputaverit scandalum quod regnum ad A[ng]licos transferatur, quia in talibus utilius scandalum nasci permittitur quam veritas relinquitur
, ut in capitulo Qui scandalizaverit, De regulis juris in antiquis. Et, ut ait Augustinus, non oportet facere malum ut inde eveniat bonum.
Item, a fructibus dicte Puelle recte et sancte et debite perpendere possumus utrum a Deo vel ab Adversario fidei processit, juxta capitulum Estote misericordes, De regulis juris37, cum guerram majorem excitaverit inter principes et populum christianum quam ante fuerit. Modo rex pacificus
dominus noster Jesus Christus pia miseratione disposuit sibi subditos fore pudicos, pacificos et modestos38
, ut in prohemio Gregoriano : cujus oppositum notorie predicta Puella per se et suos gessit.
Item, si a Deo missa fuisset, nunquam commovisset, sed et de facto fecit, homines ad interficiendum se mutuo in principalioribus solemnitatibus Beate Virginis et matris Dei, puta Assumptionis et Nativitatis ejusdem : que in contumeliam Creatoris et sue gloriosissime genitricis Inimicus humani generis per medium prefate mulieris attemptavit. Et quamquam strages aliquorum secute fuerint, Dei gratia non tante [qu]od affectabat prefata hostis.
Item, et si Spiritu Sancto ducta fuisset, nunquam mentiretur in suis prophetiis : ymo potioribus mendaciis illud mentita est quod inter Regem et aliquos principes prenosticata est magnum bellum debere esse antequam ipse Rex veniret Remis, quod nichil fuit. Et sic illa benedicto Spiritu veritatis, a quo omnis veritas procedit, non ducebatur, sed a Dyabolo, patre mendacii, cujus desideria nititur perficere, juxta ea que notantur in capitulo Queritur, versu [Non]39 enim, 22, questione secunda40.
Item, nunquam permitteret quod innocentes candelis accensis de cera, genubus flexis, sibi offerrent : illud et in pluribus villis notabilibus de obedientia adversariorum factum est, ut fertur, ipsa accipiente easdem candelas per modum oblacionis ; quod 178est genus ydolatrie, et videtur in hoc usurpasse laudem et honorificentiam que debetur Creatori ; quod quidem est crimen ydolatrie et gravissimum, ut in capitulo Ydolatria, 28, quest, prima41 ; et capitulo De homine, De celebratione missarum42.
Item, si premissa sub dissimulatione pretereantur, magna incommoda, divisiones, scandala atque pericula maxima contra fidem pararentur, maxime cum jam in multis partibus ymagines sive figuras prefate Puelle elevaverint et venerent, ac si jam esset beatificata. Ex quibus magnus error imminet, nisi contra premissa de oportuno remedio celerius provideatur, cum nullus vita comite debeat pro sancto venerari, nec etiam post mortem, nisi prius ab Ecclesia fuerit approbatus et canonizatus, ut in capitulo Venerabili, De testibus43, et toto tytulo De reliquiis et veneratione sanctorum44. Ex quibus apparet quod status prefate Puelle non potest salva firmitate fidei tolerari.
Item, quod fides ludum pateretur, quod tamen non debet. Nam
Non patitur ludum fama, fides, oculus45.
Item, quod de pietate fidei katholice et devotionis sincere46
factum illius Puelle cum circumstanciis, attentis que cum effectu patent, non potest sustineri : cum commoveat simplices ad superstitiones premissas, non ad laudem Dei, sed potius ad contumelias Creatoris ac periculum animarum atque subversionem fidei christiane, ut supra ostensum est.
Item, ut fertur, videtur uti sortilegiis, in hoc inter cetera quod, cum predicti innocentes predictas candelas cereas sibi obtulerunt cum veneratione predicta, faciebat deguttari tres guttas cere illius candele ardentis super capita offerentium, prenosticando eis 179quod non possint esse nisi boni ob virtutem talis actus, et sic predicta oblatio censetur ydolatria, et deguttatio talis sortilegium involutum heresi, et per consequens Inquisitorem fidei supra crimen heresis interest ratione officii inquirere et punire, juxta ea que notantur per doctores in capitulo Accusatus, in § Sane, super nota nisi heresim saperent
, De hereticis, libr. VI47.
Item, sequitur ex predictis quod ista manifeste includunt erro rem ac heresim in detrimentum fidei orthodoxe tam directe quam indirecte, palam ac notorie. Idcirco interest cujuscumque fideiis christiani tales superstitiones ob honorem Dei propulsare, et maxime matris mee Universitatis, Episcopi ac Inquisitoris, et sine dissimulatione ac celeriter. Nam
Principiis obsta, sero medicina paratur48.
In capitulo Ad hec, De rescriptis49. Et carnes putride sunt resecande, et scabiosa a caulis ovis repellenda
, in capitulo Resecande, 24, qu. tertia50.
Et hec modica pro presenti sufficiant.
Notes
- [1]
Tabulæ codicum manuscriptorum præter græcos et orientales in bibliotheca Palatina Vindobonensi asservatorum. Edidit Academia Cæsarea Vindobonensis. Vol. II (Vindobonæ, 1869, in-8°), p. 357.
- [2]
L’éditeur des Œuvres complètes de Gerson, Ellies du Pin, tout en le reproduisant (IV, 864), en contestait l’authenticité (I, LVII ; IV, 864). Mais ce jugement n’a été ratifié ni par Jules Quicherat, qui a publié de nouveau l’opuscule (Procès de condamnation et de réhabilitation de Jeanne d’Arc, III, 298-306), ni par les auteurs plus récents. Aucun doute n’est plus possible depuis qu’on possède le témoignage de Pancrazio Giustiniani (Chronique d’Antonio Morosini, éd. G. Lefèvre-Pontalis et L. Dorez, III, 233). J’ajouterai que, dans le ms. 4701 de Vienne (fol. 322 r°), ce morceau porte le titre suivant :
Lugduni, 1429, 14 maii, in vigilia Pentecostes, post signum habitum Aurelianis in depulsione obsidionis Anglicane, tractatus domini Johannis de Jarson, cancellarii Parysiensis, de Puella et credulitate sibi adhibenda.
- [3]
Michel Denis, Codices manuscripti theologici bibliothecæ Palatinæ Vindobonensis latini aliarumque Occidentis linguarum, vol. II (Vindobonæ, 1800, in-fol.), c. 2292.
- [4]
Décret de Gratien, II, XXII, 2.
- [5]
Math., VII, 20.
- [6]
Décrétales de Grégoire IX, V, XLI, 2.
- [7]
Décrétales de Grégoire IX, V, XXXVIII, 10.
- [8]
Quicherat, Procès, I, 9 ; Aperçus nouveaux sur l’histoire de Jeanne d’Arc (Paris, 1850, in-8°), p. 96.
- [9]
Denifle et Chatelain, Chartul. Univ. Paris., IV, 515.
- [10]
Chronique d’Antonio Morosini, III, 233.
- [11]
Voir surtout, en dehors du Procès, le passage du Bourgeois de Paris (éd. Tuetey, p. 246) et la délibération du chapitre de Notre-Dame (ibid., p. 244, note 1).
- [12]
Voir Jean Chartier, le Journal du siège, Monstrelet (Quicherat, Procès, IV, 83, 193, 386), Lefèvre de Saint-Remy (éd. Morand, II, 147), Perceval de Cagny (éd. Moranvillé, p. 162).
- [13]
Art. XXXIII de l’acte d’accusation (Procès, I, 252-254).
- [14]
Art. LVII de l’acte d’accusation (Procès, I, 298).
- [15]
Voir les Procès et aussi la récapitulation des prédictions de Jeanne dans le Summarium et dans la Recollectio de Jean Bréhal (Lanéry d’Arc, Mémoires et consultations en faveur de Jeanne d’Arc. Paris, 1889, in-8°, p. 95, 427).
- [16]
Respondit quod, postquam intellexit illas voces esse pro rege Franciæ, ipsa non dilexit Burgundos. Item, dixit quod Burgundi habebunt guerram, nisi faciant quod debent. — (Procès, I, 66 ; cf. p. 108, 251).
Voir aussi comme Jeanne d’Arc explique une des promesses par elle faites au roi :
Dixit quod ipsa loquebatur de toto regno, et quod, si dominus Burgundia ; et alii subditi regni non venirent ad obedientiam, rex suus per vim faceret eos venire. — (Ibid., p. 232.)
- [17]
Art. LII de l’acte d’accusation (Procès, I, 290). Cf. p. 101.
- [18]
Ibid., p. 292.
- [19]
Procès, I, 304.
- [20]
À Saint-Denis, Jeanne avait été marraine de deux enfants (ibid., p. 103). Le fait qu’on lui reprocha avait peut-être quelque connexion avec les rites observés lors de ces deux baptêmes.
- [21]
Ibid., p. 207.
- [22]
Sous cette forme française, ce dicton se retrouve, comme veut bien me le signaler mon confrère et ami M. J. Lair, dans le Recueil des sentences notables et dictons communs de Gabriel Meurier (Anvers, 1568, in-12, p. 108) et aussi dans le Florilegium ethico-politicum de J. Gruter (Francfort, 1610, in-8°, 2e partie, p. 217).
- [23]
Ovide, Remedia amoris, 91.
- [24]
Décrétales de Grégoire IX, 1. I, t. I.
- [25]
Ibid., l. I, t. IV, c. 9.
- [26]
Ibid., l. V, t. VII, c. 12. — Ce chapitre fut souvent allégué au cours des deux procès de condamnation et de réhabilitation (Quicherat, Procès, I, 366 ; Lanéry d’Arc, p. 35, 118, 294).
- [27]
Tout le passage cité est emprunté à ce chapitre.
- [28]
Décret de Gratien, 1e partie, dist. 30.
- [29]
Ms. : mitterentur.
- [30]
Ps. CXL, 4 :
Non declines cor meum in verba malitiæ, ad excusandas excusationes in peccatis.
- [31]
Décrétales de Grégoire IX, l. I, t. IV, c. 4.
- [32]
Ibid., l. III, t. I, c. 10.
- [33]
Ibid., l. V, t. XXXVIII, c. 10.
- [34]
La
loi
visée est, en réalité, la deuxième du l. L, tit. XVII. - [35]
Denis Caton, Distiques, l. IV, 28. Le sens est éclairci par le vers suivant, qui complète la phrase :
Una dies qualis fuerit ostendet amicus.
Gerson avait cité également les Distiques de Denis Caton (Procès, III, 302).
- [36]
Décrétales de Grégoire IX, 1. V, t. XLI, c. 3.
- [37]
Ibid., l. V, t. XLI, c. 2.
- [38]
Ce sont les premiers mots de la bulle de Grégoire IX du 5 septembre 1234 qui sert de préambule aux Décrétales.
- [39]
Ms. : Res.
- [40]
Décret de Gratien, 2e partie, cause XXII, question 2, c. 22.
- [41]
Décret de Gratien, 2e partie, cause XXVIII, question 1, c. 5.
- [42]
Décrétales de Grégoire IX, l. III, t. XLI, c. 7.
- [43]
Ibid., l. II, t. XX, c. 52.
- [44]
Ibid., l. III, t. XLV.
- [45]
Ce proverbe, plus connu sous la forme française qui a été donnée plus haut, avait été cité en ces termes par Gerson, dans l’opuscule auquel répond notre mémoire (Quicherat, Procès, III, 300).
- [46]
Pour bien comprendre ce passage, il est nécessaire de se reporter au texte de Gerson :
Considerandum est pro altera differentia eorum quæ sunt in fide vel de fide, quod ilia vocantur de pietate fidei vel devotione fidei, et nullo modo de necessitate, de quibus solet dici vulgariter : Qui ne le croit, il n’est pas dampné… Pie et salubriter potest de pietate fidei et devotionis sustineri factum illius Puellæ… — (Ibid., p. 300, 301).
- [47]
Sexte, l. V, t. II, c. 8, § 4 :
Sane, cum negotium fldei… per occupationes alias non debeat impediri, pestis inquisitores hæreticæ a Sede apostolica deputati de divinationibus et sortilegiis (nisi hæresim saperent manifeste) intromittere se non debent, nec punire talia exercentes, sed eos relinquere suis judicibus puniendos.
- [48]
Ovide, Remedia amoris, 91.
- [49]
Décrétales de Grégoire IX, l. I, t. III, c. 10.
- [50]
Décret de Gratien, 2e partie, cause XXIV, question 3, c. 16.
Notes
- [24]
Décrétales de Grégoire IX, 1. I, t. I.
- [25]
Ibid., l. I, t. IV, c. 9.
- [26]
Ibid., l. V, t. VII, c. 12. — Ce chapitre fut souvent allégué au cours des deux procès de condamnation et de réhabilitation (Quicherat, Procès, I, 366 ; Lanéry d’Arc, p. 35, 118, 294).
- [27]
Tout le passage cité est emprunté à ce chapitre.
- [28]
Décret de Gratien, 1e partie, dist. 30.
- [29]
Ms. : mitterentur.
- [30]
Ps. CXL, 4 :
Non declines cor meum in verba malitiæ, ad excusandas excusationes in peccatis.
- [31]
Décrétales de Grégoire IX, l. I, t. IV, c. 4.
- [32]
Ibid., l. III, t. I, c. 10.
- [33]
Ibid., l. V, t. XXXVIII, c. 10.
- [34]
La
loi
visée est, en réalité, la deuxième du l. L, tit. XVII. - [35]
Denis Caton, Distiques, l. IV, 28. Le sens est éclairci par le vers suivant, qui complète la phrase :
Una dies qualis fuerit ostendet amicus.
Gerson avait cité également les Distiques de Denis Caton (Procès, III, 302).
- [36]
Décrétales de Grégoire IX, 1. V, t. XLI, c. 3.
- [37]
Ibid., l. V, t. XLI, c. 2.
- [38]
Ce sont les premiers mots de la bulle de Grégoire IX du 5 septembre 1234 qui sert de préambule aux Décrétales.
- [39]
Ms. : Res.
- [40]
Décret de Gratien, 2e partie, cause XXII, question 2, c. 22.
- [41]
Décret de Gratien, 2e partie, cause XXVIII, question 1, c. 5.
- [42]
Décrétales de Grégoire IX, l. III, t. XLI, c. 7.
- [43]
Ibid., l. II, t. XX, c. 52.
- [44]
Ibid., l. III, t. XLV.
- [45]
Ce proverbe, plus connu sous la forme française qui a été donnée plus haut, avait été cité en ces termes par Gerson, dans l’opuscule auquel répond notre mémoire (Quicherat, Procès, III, 300).
- [46]
Pour bien comprendre ce passage, il est nécessaire de se reporter au texte de Gerson :
Considerandum est pro altera differentia eorum quæ sunt in fide vel de fide, quod ilia vocantur de pietate fidei vel devotione fidei, et nullo modo de necessitate, de quibus solet dici vulgariter : Qui ne le croit, il n’est pas dampné… Pie et salubriter potest de pietate fidei et devotionis sustineri factum illius Puellæ… — (Ibid., p. 300, 301).
- [47]
Sexte, l. V, t. II, c. 8, § 4 :
Sane, cum negotium fldei… per occupationes alias non debeat impediri, pestis inquisitores hæreticæ a Sede apostolica deputati de divinationibus et sortilegiis (nisi hæresim saperent manifeste) intromittere se non debent, nec punire talia exercentes, sed eos relinquere suis judicibus puniendos.
- [48]
Ovide, Remedia amoris, 91.
- [49]
Décrétales de Grégoire IX, l. I, t. III, c. 10.
- [50]
Décret de Gratien, 2e partie, cause XXIV, question 3, c. 16.