9. Opinio de Martin Berruyer

237IX.

Opinio Martini Berruier276

Opinio reverendi in Christo Patris et Domini, domini Martini Berruier, episcopi Cennomanensis

Ad gloriam Dei.

Juste quod justum est persequeris, Deuteronome XVI, 20.

Verba hæc ad judices præcipue diriguntur, de quibus, paucis interpositis præmittitur : Judices constitues ut judicent populum justo judicio. Ad hoc autem quod sit justum judicium, exigitur quod judicetur quod justum est, quoad materiam judicii, ut videlicet absolvantur innocentes et noxii puniantur, et pro mensura peccati sit et pœnarum modus. Exigitur etiam ut juste judicetur quoad formam et modum judicii, quia, secundum expositores, modus procedendi debet esse justus et rectus. In utroque autem, processus 238factus contra juvenculam quæ vulgariter Johanna Puella vocabatur, vitiosus fuit, quia neque judicatum est quod justum est quoad materiam, neque juste quoad formam. Quoad formam quidem corruit processus, quia dominus Petrus Cauchon, episcopus Belvacensis, non erat competens ipsius Johannæ [judex] ; quia ipse et sibi assistentes, ut pote capitales ipsius Johannæ inimici, fuerunt ab ea recusati quia se dicta et facta sua domino nostro Papæ submisit quia se dicta et facta sua ad Papam et Concilium generale remitti petiit, quod vim appellationis habuit, etsi verbum appellationis ex simplicitate non expressit, et legitime quidem propter præmissa appellavit ; etiam propter denegationem directorum et propter multa gravamina sibi illata, et propter arduitatem materie de qua agebatur, et propter multa alia quæ peritissimi juristæ qui in hac materia scripserunt, eruditissime expresserunt, probantes efficacissime processum contra dictam Puellam factum subsecutamque sententiam, quoad formam, nullos esse, aut saltem adnullandos et irritandos.

Videtur autem principaliter insistendum circa materiam processus, hoc est, dato quod processus fuisset alias juridicus, si ipsa Johanna debuit talis qualis in sententia contra eam lata exprimitur, judicari atque ignis supplicio tradi. Eo enim fine prætensi illi judices sibique assistentes illam Puellam tanquam gravissimis illis criminibus in sententia eorum expressis, irretitam condemnarunt, ut grandem hanc maculam in gloriam domini nostri regis christianissimi sibique fidelium subditorum ponerent, quod in bellis suis, in sua coronatione, in recuperatione regni sui, mysterio usus sit hujus fœminæ quæ erat superstitiosa, divinatrix, invocatrix dæmonum, idolatra, blasphema, schismata, hæretica et aliis pessimis criminibus in sententia contra eam lata expressis, infecta. Nam et quidam, Rothomagi, in sermone publico, præsentibus judicibus præfatis et sibi assistentibus ita exclamasse fertur : O regnum Franciæ olim reputatum christianissimum, regesque tui ac principes 239christianissimi Nunc vero per te, o Johanna Rex tuus, qui se dicit regem Franciæ, tibi adhærendo et dictis tuis credendo, effectus hæreticus et schismaticus. Ad quem Johanna constanter ait : Salva reverentia, non est verum sicut dicitis, quia volo vos scire quod non est inter christianos viventes, melior catholicus eo.

Circa materiam igitur processus insistendo, ponentur quinque capitula.

• Capitulum I. Quod in his ad quæ Johanna se missam dicebat, agebatur non humanitus, sed a quodam spiritu superiori.
• Capitulum II. Quod ipsa Johanna in his ad quæ se missam dicebat, videbatur agi non a maligno spiritu sed a spiritu Dei.
• Capitulum III. Quod Johanna non fuit talis qualis in sententia contra eam lata exprimitur.
• Capitulum IV. Responsio ad illa quæ objiciuntur vel objici possunt contra Johannam et quæ in dictis et factis ipsius difficultatem videntur ingerere.
• Capitulum V. Conclusio sequens ex præmissis quod ipsa Johanna temerarie et injuste fuit judicata impieque igne concremata.

Capitulum I.

Quod in his, ad quæ Johanna se missam dicebat, agebatur non humanitus, sed a quodam spiritu superiori.

Deducitur hoc ex septem motivis.

Primo, ex conceptione arduissimæ rei ad quam se missam dicebat. Quis enim diceret ipsam in ætate XVII annorum quæ innupta erat simplicissima ex infimis orta parentibus, greges ovium sequens humanitus concepisse rem tam arduam et supra opinionem, spemque omnium ut adiret regem Franciæ et assereret se missam ut per eam liberaretur, regnum Franciæ a miseria in qua erat et debellaretur 240Anglici et levaretur obsidio aurelianensis, rex coronaretur Remis et recuperaret regnum suum cum soleant juvenes puellæ esse simplices, verecundæ, pavidæ, maxime quando sunt pauperes et in rure nutritæ. Videtur igitur quod conceptio hujus rei arduissimæ immissa fuerit in cor ejus ab aliquo spiritu supra hominem.

Secundo, ex constanti ac firma persistentia ipsius in eo quod se facturam dicebat, nam cum ab his quibus liane rem detexit increparetur suadereturque ei ut ab hujusmodi phantastica imaginatione desisteret non acquievit sed perstitit constantissime. Ex quo comicitur conceptionem hujusmodi non ingenio humano confictam, sed ab aliquo superiori spiritu immissam, juxta id quod Gamaliel dijudicavit de dictis et factis Apostolorum, Act. v. : Discedite, inquit. ab hominibus istis et linite illos, quoniam si est ex hominibus consilium hoc aut opus dissolvetur, si vero ex Deo est non poteritis dissolvere eos sed linite illos ne forte ex Deo præpugnare videamini.

Tertio, ex aggressu ipsius rei ad quam se missam dicebat. Nam pro nihilo ducens viarum discrimina, labores longi itineris, spatia a domo paterna quæ per CXXX leucas distat ab oppido Caynonense in ducatu Turoniæ, ubi tunc rex residebat, per districtus jumentorum cum trium equitandi non haberet equum ascendit et usque ad regem pervenit.

Quarto, ex hoc quod cum Pictavis et in Caynone spatio trium ebdomadorum per prelatos, doctoresque et peritos juris divini et humani examinata fuisset, rex, antedicti prelati et doctores domini de consilio regis, sed et militares et plebs subdita regi fidem dictis ejus adhibuerunt, quod non videtur humano consilio aut prudentia factum, sed potius ad assentiendum illi Puellæ videntur mota omnium illorum corda ab aliquo spiritu superiori ab illo nimirum qui hujus rei conceptum menti illius juvenculæ immiserat cum, ex una parte, illa abjecta et pauperrima esset et in his quæ extra ea ad qua ; se missam dicebat, ut fertur pene idiota appareret. Ex alia vero parte ea ad quæ se missam asserebat essent difficillima et præter credulitatem et spem attenda maxima potentia Anglicorum et dejectione regis, qui tunc omni pœne destitutus erat humano auxilio ; jungitur ad hoc quod de omni pæne regione regi subdita, homines de omni statu et nobiles et oppidani et rurales in copiosa multitudine secuti 241sunt eam ultro, non coacti, non vocati, non stipendiati, sed propriis expensis. Quis, quæso, diceret hos omnes unanimiter ad hoc humanitus motos et non potius ab aliquo spiritu superiori illo videlicet a quo et ipsa agebatur ?

Quinto, ex processu ipsius Puellæ. Cum enim sexus muliebris, natura deficiat sensu mollis sit ad perferendas labores timidus quoque et quasi folium quod a vento movetur tremat ab occursu armatorum. E regione Puella hæc, inexperta bellorum, uti per fide dignos refertur, super veteranos etiam expertissimos erat ad bella doctissima in ordinatione aciei, in equitando, vibrando hastam, ferendo vexillum, in inimicorum expugnatione, in delatione armorum cum usum non haberet in discursibus, hinc inde per exercitum, in nocturnis excubiis ac vigiliis viros robustissimos superabat, ubi denique viri audacissimi timebant, hæc, imperterrita manens, prima in fronte belli ad Anglicorum debellationem erat, ita ut ipsius exemplo optimisque exhortationibus, sicut de Juda Machabeo legitur. Ii qui cum ipsa erant audaces fierent ut leones. E regione vero Anglicis vehemens terror incuteretur, ita ut non esset eis virtus ad resistendum, unde factum est ut maxima eorum multitudo ante Aurelianensem et Gergolium prostrata sit aliis captis aut versis in fugam. Quis dicet per unam simplicem puellam hæc humanitus facta ?

Sexto, et ratione irrefragabili, ex hoc quod ipsa dixit multa quæ humanitus scire non poterat. Judicavit enim de ense abscondito in Ecclesia Beatæ Katherinæ de Fierbois, in Turonia, signato tribus crucibus, cum nunquam ibi fuisset, nec sciatur aliquem hoc sibi dixisse. Predixit quod ipsa levaret obsidionem coram Aurelianis positam et quod ibidem vulnareretur, sed ob hoc non desisteret operari quod rex coronaretur Remis, quod restitueretur in regnum suum et ipsum tamdem lucraretur, vellent nollent Anglici, et quod esset per magnam victoriam quam Dominus mitteret Gallicis, quod Anglici expellerentur a Francia, exceptis illis qui ibidem decederent. Hæc autem omnia, sicut prædixit, infallibiliter impleta sunt. Cum autem hæc omnia essent futura mere contingentia quæ ex libertate humani arbitrii pendebant, constat quod hæc non potuit Johanna humanitus præscire. Oportet igitur quod ab aliquo spiritu superiori sibi fuerint revelata.

Septimo ex suis responsionibus ad interrogationes et quæstiones 242subtiles, difficillimas, captiosas et perplexas sibi factas quæ, si inspiciantur oculo purgato, clare apparebit ipsam Johannam non ex humano ingenio sic respondisse, sed velut ab aliquo altiori spiritu edoctam. Sed hoc ex infra dicendis manifestius erit. In hac autem sententia nobiscum conveniunt ii qui eam judicaverunt quod vide, licet ageretur ab aliquo spiritu supra hominem, sed dixerunt quod a maligno spiritu propter quod judicaverunt eam superstitiosam, invocatricem Dæmonum, divinatricem, idolatram. Contrarium ergo in sequenti capitulo declarandum est.

Capitulum II.

Quod Johanna, in his ad quæ se missam dicebat, egebatur non a maligno spiritu, sed a spiritu divino, quodque spiritus, quos sibi dicebat apparuisse, fuerunt boni spiritus.

In primis, sciendum est quod dupliciter aliquid potest cognosci uno modo per certitudinem, et hic nullus potest scire de revelationibus quas Johanna asserebat sibi factas, nisi fuerit ei divinitus revelatum. Certitudo enim de aliqua re non potest. haberi, nisi dijudicari possit per propriam ipsius causam. Deus autem, qui est causa revelationum propter sui excellentiam, est nobis ignotus, secundum illud Job XXXVI. Ecce Deus magnus vincens scientiam nostram. Nullus igitur potest certitudinaliter scire si illæ revelationes a Deo fuerint, nisi ipse Deus, a quo sunt hæc ei revelaverit, unde Apostolus, Prima Corinthiorum, cap. II, ait : Quis enim sunt hominum, quæ sunt hominis nisi spiritus hominis qui in ipso est ita et quæ Dei sunt nemo cognovit nisi spiritus Dei alio modo aliquid cognoscitur conjecturaliter per aliqua signa, et hoc modo cognosci possunt revelationes quas asserebat Johanna sibi factas a Deo fuisse, non a maligno spiritu, et hoc quidem ex multis factis in precedenti capitulo deduci potest. Sed appropriatius sumentur probationes ex novem conjecturis, in his enim quæ humanam excedunt intelligentiam judicium sumendum est ex conjecturis.

Prima igitur sumetur ex parte personæ cui revelationes factæ 243sunt ex ipsius videlicet ætate et conversatione. Ætate quidem quia non solent juvenes puellas esse sortiaræ, divinatrices parta tacita expressa inire cum dæmonibus. Sed communiter retulæ quas ob deffectum fidei aut propter aliqua eorum peccata Deus permittat a Dæmonibus illudi. Hæc autem Johanna cum primo ei revelatio facta est, ut asseruit, erat ætatis XIII annorum, non irretita vitiis de quibus nolitia habeatur ; quin imo, ut ad ejus conversationem transeamus, erat humilis, devota, obsecrationibus vacans die noctuque cum suspiriis, gemitibus et rivulis lacrymarum, frequentabat ecclesiam, sæpius confitebatur et reficiebatur super substantiali pane tempore quo jejunabat, sicut ipsa dixit, audiebat ipsas voces. Sic et Danieli post jejunium facta est apparitio Angelorum, Daniel, X. Audiebat etiam voces tempore completorii quando pulsabatur pro Ave maria, cum sibi apparebant signabat se signo crucis, hoc facere videbatur divine instinctu. Signo enim crucis terrentur dæmones et fugiunt. Dixit etiam quod numquam aliquod præmium petivit ab eis nisi salvationem animæ suæ, et, postquam habuit voces, non se immiscuit vocis. Sicut autem ex processu colligitur in patria nativitatis suæ factæ sunt informationes de vita et conversatione sua. Sed quoniam ad sui commendationem totaliter faciebant non fuerunt in publico judicio exhibitæ. Postquam autem a domo patris sui exivit, ubicumque noverat mulieres devotas, honestas, probatas ac bonæ famæ, ad eas divertebat, et cum eis conversabatur cum viris autem non, nisi cum urgebatur ob earum rerum executionem ad quas se missam dicebat. Et quamquam ii qui castra sequuntur lascivi soleant esse et libidinosi, virginalem pudicitiam inter eos servasse fertur. Usque in finem vitæ ex dono nimirum illius ex cujus jussu cogebatur inter viros conversari. Sicut enim ex informationibus apparet paulo antequam judicaretur per mulieres missas ad explorandum si corrupta esset, inventa est virgo quo comperto jussum est ut hoc sub modio poneretur et non veniret in lucem. Quomodo igitur dicendum est Deum permisisse hanc juvenculam tenere ætatis tot et tantis dotatam virtutibus a malignis spiritibus fuisse illusam, dicendum fuisse ipsam potius a spiritu Dei fuisse illustratam.

Secunda sumitur ex parte spirituum sibi apparentium. Optime enim congruebat ut propter convenientiam in sexu et virginitate, mulieri virgini Virgines Sanctæ apparerent Katherina et Margareta 244ad quas forsitan præ aliis devotius convertebatur. Congruebatque quod Angelus appareret ipsi virgini quia Angelus semper est cognatus virginitati, unde Mathei XXII : Scriptum est in resurrectione, neque nubent, neque nubentur, sed sunt sicuti Angeli Dei in Cœlo sunt. Denique propter quem fiebat apparitio optime congruebat ni Angelus qui ei apparebat esset sanctus Michael. Michael enim ponitur de ordine principatuum quorum est præesse regnis et provinciis, eas protegere et a malis liberare. Unde Danielis X dicitur : Ecce Michael unus de principibus primis, venit ad adjutorium meum. Et paulo post : Nemo est adjutor meus in his omnibus, nisi Michael princeps vester. Sicut autem Michael tunc erat princeps electi populi Israel, sive synagogæ, sic nunc dicitur princeps director ac protector Ecclesiæ christianorum, præ aliis autem christianitatis regnis regnum Francorum propter fidem et religionem, quæ eo plurimum viguit hoc nomine hæreditavit ut christianissimum diceretur. Huic proinde regno peculiariter videtur Michael præesse congruebat igitur ut qui huic Puellæ appareret, essetque huic regno in auxilio oportuno tunc videlicet cum maxime desolatum erat. Hæc autem congruitas apparitionis attestatur ordinationi divinæ sapientiæ, quæ singula disponit modo et ordine ipsis rebus congruentibus propter quod dicitur omnia suaviter disponere. Sap. VI. Unde ex hac congruitate apparitionis et revelationis apparet ipsam ex ordinatione divinæ sapientiæ fuisse, neque novum est Angelos apparuisse mulieribus ac pusillis personis quas minime dedignantur. Legimus namque, Genesis XVI et XXI, Agar anullæ erranti in solitudine Angelum apparuisse, et Lucæ II, angelum apparuisse pastoribus facientibus vigilias noctis supra gregem suum, novum enim non est animas sanctorum mortalibus apparere. Legimus enim, Machabeorum II, ultimo, Onnam et Jeremiam apparuisse Judæ Machabeo pro dejectione adversariorum populi Israel. Sic et Johannæ apparitio facta est pro dejectione adversariorum christianissimi regni Franciæ.

Tertia ex modo, sive qualitate, apparitionum. Primo quia, ut dixit, spiritus sibi apparebant cum claritate et lumine, quod non convenit principibus tenebrarum. Sed quia, ut dixit, spiritus illi clare sequebantur et clare intelligebat, eratque nox pulchra, dulcis et humilis. E contra vero maligni spiritus, Rame terribiliter, obscure et 245captiose loquuntur. Tertio quod, sicut sanctus Thomas, in parte Q. XXX, art. 3, ait recitatione legitur in vita beati Antonii, non est difficilis bonorum spirituum malorumque discretio si enim post timorem successerit gaudium a Domino sciamus venisse auxilium, quia securitas animæ præsentis majestatis indicium est. Si autem incussa formido permanserit, hostis est qui videtur. Ipsa autem Johanna asseruit quod in principio suarum apparitionum magnum timorem habuit et deinceps a spiritibus sibi apparentibus habuit magnam confortationem quodque cum illi spiritus ab ea recedebant multum, flebat et noluisset abire cum eis. Simile legitur de mulieribus, quæ ad sepulchrum Domini ex apparitione beatorum Angelorum primo territæ sunt, deinde magno gaudio repletæ. Quarto, ex salutaribus monitis quæ sibi dabant spiritus et apparentes Dæmones enim cum saluti hominum invideant eo fine aliquibus apparent ut in aliquem errorem, idolatriam aut aliud peccatum inducant ut sic eos secum ad æterna trahant supplicia ; ad nihil autem horum Johannam induxerunt apparentes sibi spiritus. Quin imo ei dabant monita salutis, videlicet quod esset bona juvenis et Deus adjuvaret eam docebant eam bene se regere, Ecclesiam frequentare, sæpius confiteri, virginitatem servare. Hæc non suggereret immundus spiritus, ex salutaribus igitur monitis apparet quod spiritus sibi apparentes erant boni spiritus unde ipsa dicebat quod monebatur ad credendum esse bonas voces propter bonum consilium, bonam confortationem et bonam doctrinam quam ei dabant.

Quarta ex causa propter quam se missam dicebat. Asseruit enim quod voces ei denunciaverunt miseriam Franciæ et quod ipsum regnum Deus permiserat affligi propter aliqua peccata, sua et quod ipsa veniret ad succurendum ei et pro succursu bonarum gentium de Aurelianis et quod rex suus restitueretur in regnum suum et hujuscemodi causa pia erat et jussa pia quidem eo enim tempore, quo ipsi Puellæ revelatio facta est, regnum Franciæ vehementer desolatum erat, multisque ac gravissimis premebatur calamitatibus ac miseriis et spiritualibus et temporalibus. Justitia quidem ab hoc regno relegata. Quid hoc regnum erat nisi magnum latrocinium, nisi spelunca latronum ? Omnia prædæ patebant incolæ regni. Alii egestate et fame, alii peste, alii gladio, alii duris carceribus et cruciatibus peribant. Alii ad vicinas fugiebant regiones. Hinc civitates desertæ, 246domus sine habitatore, rura sine cultore, ecclesiæ absque Dei cultu et sacerdotibus relictæ. Nusquam pax, nusquam securitas, ubique terror, intus timor, foris gladius, et nedum foris, sed et intra urbes, fuere strages crudelissimæ hominum et inhumanissima multi sanguinis christianorum effusio, omnis tunc virtus impiorum pedibus conculcata jacebat. Auditus super auditum veniebat bellorum et malorum omnium, ora luxata erant ad mendacia, perjuria, blasphemias, manus extentæ ad sacrilegia, homicidia, adulteria stupra, prædas, latrocinia, et alia hujuscemodi nephanda crimina quæ bellorum tempore justitia et omni virtute sepulta regnare possent aut solent. Tunc impletum videbatur illud Oseæ IV. Non est enim veritas et non est misericordia et non est scientia Dei in terra maledictum et mendacium et homicidium et furtum et adulterium mundaverunt et sanguis sanguinem tetigit propter hoc lugebit terni et infirmabitur omnis qui habitat in ea. Hæc autem universa mala grandia procurante inimico generis humani evenisse quis dubitaverit ? Non ergo fuit ab eo, ab eis malis liberatio, cum itaque ipsa Johanna, ad liberandum hoc regnum ab his calamitatibus et miseriis se missam dixerit, et ab eo tempore quo missa fuit successu temporum Turonia supra spem et virtutem hominum liberatum sit ut in præsentiarum laus Deo cernimus apparet eam, non suggestione et auxilio Dæmonum, sed monita directione et ope bonorum spirituum, hæc egisse, operante principaliter Patre misericordiarum et Deo totius consolationis qui super afflictione regni christianissimi pia gestans viscera, Puellam hanc pro hac pia causa, id est pro liberatione hujus regni a sua miseria, destinavit sed et justa fuit causa ob quam missam se asseruit, videlicet ut dominus noster rex Karolus restitueretur in regnum suum et subditi sui, quos tyrranica potestate Anglici sibi subegerant a ferrea ipsorum fornace, liberarentur et ad naturalis et legitimi domini sui obedientiam reducerentur. Hoc quippe exigebat justitia quæ unicuique tribuit quod suum est. Justam itaque Johanna fovebat querelam, justus erat ei bellandi titulus. Quod autem justum titulum habeat dominus noster rex Karolus in hoc glorioso regno Franciæ, ex multis luce claris constat, neque circa hoc nunc immorandum est, quantum tamen more ad propositum attinet, hujus rei judicium est mirabilis, ac supra spem hominum, ipsius domini nostri regis coronatio per archiepiscopum Remensem in loco ordinario et ad hoc deputato vidulicet 247Remis, quemadmodum ipsa Puella prædixerat, et ejus ministerio ad hoc perventum est. Denique et insserata et pæne subita recuperatio totius regni sui præter parvulum angulum illum Calesii, sed de hoc insequendi satius dicetur.

Quinta ex modo procedendi ad regni liberationem nedum enim ex parte causæ vel tituli fuit justum bellum quod Johanna gessit, sed etiam ex modo gerendi bellum, ut sic juste quod justum est prosequeretur. Juste enim et pie ad regni liberationem processit tum respectu eorum qui secum erant in exercitu regis, quia blasphemias in Deum prædas ac violentias pauperibus ab eis prohibuit quantum fieri potuit. Scorta denique a regis exercitu depulit, tum respectu inimicorum, quia juxta id quod scriptum est Deuteronom. XX : Si quando accesseris ad expugnandum civitatem, offerres ei primum pacem. Dicta Puella, priusquam moveret bellum contra Anglicos, per suas litteras monuit eos ex parte Dei Cœli ut ab hoc regno recederent et permitterent illustrem Karolum regem pacifice procedere regnum suum, si non alias missa erat ad eos debellandum. Ex hac commonitione patet quod exercendo bellum non fuit in ea nocendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, implacabilis animus et similia quæ, secundum Augustinum, in libro contra Faustum, in bellis jure culpantur. Quin potius intentio ipsius fuit recta, quia juxta id quod Augustinus ait, in libro de verbis Domini. Non cupiditate aut crudelitate, sed pacis studio gerebat bellum, ut videlicet mali coercerentur et boni sublevarentur in bello. Itaque quod gessit luit justa causa, et intentio recta et auctoritas publica, scilicet domini nostri regis et, ut ipsa asserebat, suprema auctoritas Dei eam mittentis. Si igitur, ut ostensum est, causa ob quam Johanna mittebatur, pia et justa erat, si juste et pie processit, patet quia monita directa et adjuta fuit a Deo qui pius et justus est et justitias dilexit, non a Dæmone inimico pietatis et justitiæ.

Sexta, ex parte regis et regni Franciæ. Regis quidem, nam ipsa asseruit quod angelus deduxit regi ad memoriam, magnam patientiam quam habuerat in suis revelationibus. Ex quo accipitur quod propter patientiam domini nostri regis aliasque ipsius virtutes missa fuerat ad succurendum ei ; unde quandoque interrogata, sicut ex processu patet, dixit quod venerat pro magna re, scilicet pro 248dando succursum bonis gentibus de Aurelianis et etiam pro meritis sui regis et boni ducis Aurelianensis. Pie enim credendum est dictum regem omni spe tunc pœne privatum humani auxilii, spem suam in Deum jactasse, corque suum habuisse fiduciam in Domino et orasse cum via Josaphat. Cum ignoremus quid agere debeamus, hoc solum habemus residui et oculos nostros dirigamus ad te. II Paralip. XX. Convenientissimum proinde fuit, ut tunc auxilium sibi mitteretur a Deo qui est adjutor in oportunitatibus, in tribulatione. Proprium enim divinitatis est succurrere in casibus desperatis. Ex parte etiam regni, cui præfuerunt gloriosissimi reges fideles devoti ac reverentes Deo et sanctæ matri Ecclesiæ, in quo juxta illud Hieronimi sola Gallia caruit monstris, fide Christi hactenus illibata perduravit propter quod christianissimum regnum et reges ipsius christianissimi nominantur. Quomodo igitur putandum est gloriosissimam Domum Franciæ, sibique fideles de omni statu ita derelictos a Deo, quod fuerint delusi per unam divinatricem, Dæmonum invocatricem idolatram ?

Septima, ex eo quod ipsa Johanna, aliqua occulta et futuros eventus, mere contingentes et qui ex libero arbitrio hominum pendebant, nunciavit, sicut potuit in præcedenti capitulo. Sicut enim dicit beatus Thomas II, 2 quæst. 1, Liv. V, art. 1. Futura mere contingentia præcognoscere proprium est Dei qui solus in sua æternitate videt ea quæ futura sunt. Unde Ysaiæ, XLI, dicitur : Annunciate quæ in futurum ventura sunt, et sciemus qui dii estis vos, ab illis igitur solum prævidentur et certitudinaliter prænunciantur quibus ipse Deus per gratiam suam revelare dignatur. Cum igitur ipsa Johanna eventus supra nominatos qui ex libera hominum pendebant voluntate, de quibus dæmones nil certum præcognoscere aut prænuntiare poterant, prædixerit. Et dicebat quod ita bene sciebat illos esse venturos, sicut sciebat, quod presens erat in judicio et, sicut prædixit, ita illos evenisse cernimus, infallibiliter apparet quod non ex opinione dæmonum, sed ex divina revelatione hæc præsciverit et prænunciaverit. Quod si etiam occulta cordium dixerit sicut quidam referunt ipsam domino regi dixisse secretissima, quæ ipse rex non putabat nisi a Deo et ab ipso scire, tunc constaret ea sibi esse revelata a Deo qui solus novit abscondita cordis. Satis est enim credibile regem, qui se difficilem semper reddidit 249ad audiendum eos qui se ad eum ex parte Dei missos dicerent, huic Puellæ cum paupercula et simplicissima esset et ad arduissima et insperata se missam diceret nequaquam fidem adhibuisse, nisi propter aliqua secreta, quæ sibi revelavit, unde ipsa asseruit per voces suas sibi fuisse præceptum ne quædam revelaret nisi Karolo regi suo. Et ipsa interrogantibus dixit quod de illis quæ ibant ad dominum regem possent illi multa petere de quibus ipsa non responderet.

Octava, ex his quæ ab eventu hujus Puellæ ad regem prospere successerunt in regno, primo quidem victoria obtenta contra Anglicos, qui civitatem Aurelianensem vallaverant, victoria obtenta contra eos in aliis locis, reductio plurimarum civitatum, oppidorum, castrorum, ad obedientiam regis, brevissimo tempore, absque resistentia habitantium. ipsis, nimirum ob novitatem tanti prodigii metu ac stupre, perculsis. Inter has urbes fuere civitas Trecensis, civitas Remensis et in qua dominus noster rex coronatus est, ex tunc, sicut de David legitur, II Regum 3, proficiens et semper se ipse robustior, gens autem Anglorum, sicut et domus Saul, decrescens quotidie. Quam mira, quam insperata subita illa cessatio prædationum crudelium et erectio præclaræ justitiæ. Ita ut castra regis sequentes, cum essent tamquam leones rugientes, parati ad prædam, milites subito facti sunt velut agni neminem lædentes. Tunc subito in hoc regno lux nova oriri visa est securitatis et pacis. Hæc plane tam subita, tam insolita mutatio dexteræ excelsi e regione vero tanta. efferbuit in Anglicis prædationum crudelitas, ut si qua apud eos ante visa fuerit imago justitiæ, deleta sit. Hinc tandem factum est ut supra, quin imo contra credulitatem spemque hominum, brevissimo temporis spatio, Cenomannia, Normannia, Acquitania, quæ multis annis per Anglicos occupata fuerat, absque pæne sanguinis Gallorum effusione absque tot tam munitarumque civitatum oppidorum, fortalitiorum demolitione, absque inhabitantium præda vel occisione ad obedientiam domini regis reductæ sint, omnes quoque Anglici aut prostrati sunt in bello, aut se regi submiserunt, aut coacti sunt in Angliam transfretare. Ita impletum est quod Puella Johanna prædixerat quod rex suus restitueretur in regnum suum et ipsum lucrabitur, velint nolint adversarii, quod anglici expellerentur a Francia, exceptis illis qui ibidem decederent. Quis audebit dicere hæc est ministerio dæmonum vel prudentia aut potentia hominum 250facta, et non potius manu omnipotentis Dei. Profecto, juxta id quod Moyses ait Exod. XVII, manus Dei solius et bellum Dei fuit, ut idem ipse Deus qui ministerio hujus puellæ regi ac regno christianissimo auxiliari cepit, tandem et opus suum perfecerit in Anglicorum dejectione, in ipsius regni, præter parvulum angulum Calesii, ad manum regis totali reductione, sicut ipse, per dictam Johannam, prænunciaverat. Dei quippe perfecta sunt opera sic enim congruentissime responderunt ultima primis, sic conjungendo finem principio ipse Deus, qui cepit hoc opus grande et ipsum perfecit, cepit quidem per ministerium abjecte et humilis puellæ, consummavit autem in multa gloria. Consummatio itaque liberationis hujus regni, quam constat esse a Deo, attestatur et principium ipsius liberationis, factum ministerio hujus puellæ, fuisse a Deo.

Nona exhoc quod ejus missio ordinabatur ad Dei gloriam Francorumque atque Anglicorum salutem anglicorum quidem ut confunderetur eorum superbia, Gallicorum ut non erigerentur in superbiam, sed utrique salubriter humiliarentur, Anglici quidem dum non humana potentia sed omnipotenti manu Dei ministerio contentibilis, ignobilis et pauperculæ puellæ victos se ac expulsos ab hoc regno viderent, hinc quoque intelligerent regem Angliæ in hoc regnum a Deo missum non ad regnandum, ut ipse arbitrabatur, sed ad conterendum et flagellandum Gallicos, propter peccata eorum, quasi fuerit, sicut de Assur, scribitur Ysaie X., virga furoris Domini et baculus ejus. Ex hoc quoque commoniti essent Anglici non deinceps pro acquirendo regno Franciæ contra animarum suarum salutem injusta ducere hella. Gallici vero, ut eorum nemo extolleretur aut glorarietur, quasi eorum virtute aut consilio salus hæc magna de inimicis isti regno data sit, ne juxta id quod Deuteronom. VIII scriptum est diceret quis in corde suo fortitudo mea et robur manus meæ hæc omnia mihi præstiterunt, sed recordaretur Domini Dei sui quod ipsæ vires sibi præbuerit, ut agnoscerent omnes quia non in multitudine exercitus est victoria belli, sed de Cœlo fortitudo est, atque ita ab omnibus daretur gloria Deo. Quæ stulta sunt, inquit Apostolus, elegit Deus ut confundat fortia et ignobilia et contentibilia elegit Deus et quæ non sunt, ut ea quæ sunt destrueret, ut non glorietur omnis caro in conspectu ejus. Prima Corinth. Ob hanc causam se fuisse missam expressit dicta Puella dixit enim placuit Deo sic facere per unam simplicem puellam, pro repellendo adversarios 251regis. Dicebat etiam sibi fuisse revelatum quod in vexillo suo faceret depingi Regem Cœli et duos angelos et in litteris suis faciebat scribere hæc nomina Jhesus, Maria et dicebat quod vexillum et pictura fuerant per eam facta in honorem Dei et quod victoria vexilli et omnia sua erant Deo attribuenda. Quod si Deus accepit David de post fetantes ut per ipsum salvaret populum Israel de manu Philistinorum, quid incredibile judicatur Deum tulisse puellam hanc de gregibus ovium ut per manum ejus populum christianissimi regni Franciæ liberaret de tyrannica servitute Anglicorum ? Neque vero novum est Deum dedisse victoriam de adversariis sui populi in manu feminæ ? Dedit in manu Judith, quæ caput Holofernis proscidit, Judith XIII ; dedit in manu Deboræ unde et cecinit nova bella elegit Dominus Judicum V, et ibidem de Cœlo dimicatum est.

Decima, ex pia religiosaque. ipsius morte priusquam enim traderetur igni præmissa confessione uberrimeque profluentibus lacrimis devotissime sacram eucharistiam percepit, sanctos sanctasque exorabat diutius, signum sanctæ crucis devoto corde amplexabatur et osculabatur, suis persecutoribus indulsit, et si quos offendisset petiit sibi indulgeri ; continue nomen Jhesus habens in ore, in medio flammarum emisit spiritum. Sicut autem a fide dignis refertur, excessus ejus adeo devotus et religiosus fuit, ut omnes qui aderant, numero fere XX millia, ad lacrimas commoverit, etiam Anglicos, et episcopum Belvacensem et episcopum Morinensem cancellarium regis Angliæ, qui dixisse fertur nunquam se adeo lacrimatum de morte patris et matris sicut de illius Johannæ morte et addidit quod unam bonam animam in Paradisum miserant. Quidam etiam Anglici antea in eam crudeles palam fatebantur tam bonam et innocentem puellam injuste fuisse mortis supplicio damnatam. Retulerunt quidam se, in medio flammarum, nomen Jhesus litteris aureis scriptum vidisse, alii columbam albam in ipsius Puellæ exitu de flammis egredientem illi autem, quos malignus spiritus deludit, male facit finire, ut eos secum ad æternæ trahat supplicia. Ex hujus igitur Puellæ tam devoto ac religioso fine apparet quod non a maligno spiritu agebatur, sed a Dei spiritu, tamquam Dei filia, sicut et voces, ut asseruerat, eam vocabant Dei filiam in hac autem assertione, quod Deus eam miserat, per crudelem mortem migravit ad Dominum, sicut et multi sancti Dei non suscipientes redemptionem, ut meliorem invenirent resurrectionem, Hebræos XI.

252Capitulum III.

Quod Johanna non fuit talis qualis in sententia contra eam lata exprimitur.

Hoc deduci potest ex tactis in duobus præcedentibus capitulis, præcipue in secundo, nam qui eam judicaverunt totum eorum processum atque judicium fundaverunt super eo quod non fuerit a Deo missa, quod revelationes a Deo ministerio bonorum spirituum non habuerit, sed a malignis spiritibus, vel quod eas confixerit. Ob hoc enim eam judicaverunt mendosam, confictricem apparitionum et revelationum divinatricem, idolatram.

Cum igitur in primo capitulo ostensum sit, ipsam in his ad qua ; missam se dicebat, non humanitus agi, et, in secundo, quod non a maligno spiritu sed a Deo missa sit et ab eo revelationes habuit, in attestationem justi tituli domini nostri regis in regno Franciæ quodque spiritus sibi apparentes fuerunt boni spiritus, elisum est eorum fundamentum, ac per hoc ruit quoad materiam totum ædificium processus ac judicii sui quod super illud fundamentum extruxerant. Proinde censui diutius immorandum ac destruendum præsertim in secundo capitulo illud eorum arenosum fundamentum. Attamen in particulari eliminendæ sunt pessimæ illæ qualificationes, quæ in sententia exprimuntur.

Dicitur revelationum et apparitionum mendosa confictrix sed contra hoc ostensum est in primo capitulo, eam non humanitus agi in his ad quæ se missam dicebat, sed ab aliquo spiritu supra hominem.

Dicitur perniciosa seductrix hoc forte dixerunt pro eo quod plures seduxerit asserendo habuisse se illas revelationes et apparitiones. Sed cum ostensum sit illas revelationes fuisse a Deo et apparitiones fuisse bonorum spirituum, patet quod ex hoc non fuit judicanda perniciosa seductrix.

Dicitur præsumptuosa, forte ex hoc quod dicebat se a Deo missam pro re arduissima ut pro liberatione regni a miseria in qua erat. Sed, si a Deo missa erat, ut ostensum est, non erat de præsumptione notanda, sed de obedientia, sicut et Abraham commendanda. Sed 253neque se ad hoc ingessit, quinimo se humiliter ipsi voci excusavit, dicens quod erat una pauper filia nec sciret equitare nec ducere guerram.

Dicitur leviter credens hoc videntur dixisse propter hoc quod crediderit leviter revelationibus in hoc autem sibi contradicunt, quia dicunt eam mendosam confictricem revelationum, et nunc dicunt eas habuisse. Ostensum est autem illas desuper habuisse, neque tamen eis leviter credidit, quid, ut patet ex processu, dum primam vocem audivit, habuit magnum timorem, neque tamen cito credidit quod esset sanctus Michael ; ter enim sibi apparuit antequam crederet, sed postea ipsam in tantum docuit quod bene cognovit eum. Cognovit enim eum ex doctrina, quia dicebat ei quod esset bona et quod Deus illam diligeret et subveniret calamitatibus Franciæ. Non continuo etiam acquievit illis spiritibus, sed excusant se dicens quod erat una pauper filia nec sciret equitare nec ducere guerram.

Dicitur superstitiosa ex eo, ut æstimari potest, quod fatebatur se semel voces audivisse ad fontem qui est juxta arborem fatalium sed, sicut ipsa ait, primam vocem audivit in horto patris sui ait etiam quod non credit in fatis, imo credit quod sit sortilegium. Ex eo etiam quod in vexillo suo fecit depingi regem Cœli et duos angelos sed ex hoc dicenda est, non superstitiosa, sed religiosa ac devota Deo. Dicebat enim quod vexillum et pictura fuerunt per eam facta in honorem Dei, et quod victoria belli et omnia sua erant attribuenda Deo.

Dicitur divinatrix ex eo, videlicet quia prædicebat futura. Secundum sanctum Thomam 2° 2^e q. XLV, art. I, divini dicuntur qui sibi indebito modo usurpant, quod divinum est, scilicet prænunciationem futurorum, quod solius Dei est et eorum quibus Deus voluerit revelare. Cum autem futura, quæ ipsa Johanna prædixit, viderimus infallibiliter evenisse et fuerunt talia quæ ex libero hominum pendebant arbitrio, quæ dæmones certitudinaliter prænoscere ac prænuntiare non possunt, patet quod ex Dei revelatione hoc præscivit ac prædixit, et ita non indebito modo usurpavit quod divinum est scilicet prænunciationem futurorum : quare non fuit divinatrix censenda.

Dicitur blasphema in Deum et sanctos ; sed ex processu non potest elici quod Deo aut sanctis sibi apparentibus aliquid attribuerit 254quod eorum deroget excellencias aut bonitati, aut aliquid negaverit quod eorum dignitati aut bonitati conveniant non igitur blasphema fuit.

Dicitur Dei in suis sacramentis contemptrix sed cum ipsa devotissime sacramenta pœnitentiæ et eucharistiæ susciperet, nescio cur eam dixerint contemptricem Dei in suis sacramentis, nisi forte ex eo quod in habitu virili Eucharistiæ sacramento communicavit. Sed si sibi licuit ex Dei præcepto et ex causa rationabili habitum viri deferre, sicut inferius declarabitur, non fuit contemptrix venerabilis Eucharistiæ sacramenti sumendo ipsum in habitu viri.

Dicitur divinæ legis sacræ doctrinæ ac sanctionum ecclesiasticarum prævaricatrix. Hoc puto eos dixisse pro eo quod habitum viri assumpsit et arma portant : dicitur enim Deuteronomii XXII : Non induetur veste virili mulier, nec vir utetur veste feminea ; quod, secundum de Lira, potest intelligi de veste communi. Aliqui etiam doctores exponunt de armis. Unde in Hebræo habetur Non erit vas viri super mulierem. Vas autem alibi in Scriptura ponitur pro armatura. Prohibetur etiam mulieri delatio habitus virilis in Canone, Si qua mulier277. Sed sciendum quod dictum præceptum Non induetur veste virili mulier, a sancto Thoma, 1° 2^e q. CII, art. VI, ponitur inter præcepta cerimonialia. Præcepta autem cerimonialia non solum sunt mortua, sed etiam mortifera observantibus ; unde, si quis illud observaret, tamquam habens vim obligandi ex veteris legis institutione, peccaret ; ex quo infertur quod puella Johanna, deferendo habitum virilem aut arma, non fuit censenda prævaricatrix legis divinæ, cum alibi non inveniatur lege divina prohibitum similiter nec ecclesiasticarum sanctionum, quia can. Si qua mulier, suo proposito utile judicans, super verbo proposito, dicit, glossa quod magis est habilis ac magis parata inscisa veste quam clausa ad meretricandum. Prohibetur igitur hic mulieri delatio habitus virilis ex proposito meretricio, sed si bono proposito id faceret, puta ut periculum amittendæ castitatis vitaret, id sibi liceret. Ipsa autem Johanna bono proposito sumpsit habitum virilem, ut inferius patebit.

Dicitur seditiosa. Sicut ait sanctus Thomas II 2, q. XLII, art. I, seditio proprie opponitur unitati et paci multitudinis ideo seditiosus 255dicitur qui discordiam facit inter partes alicujus multitudinis. Ipsa autem Johanna se ad hoc missam dicebat, ut rex suus restitueretur in regnum suum, ac per hoc multitudo populi Franciæ, quæ divisa erat, tota uniretur sub obedientia unius regis ac domini, sicut nunc, laus Deo, unitam videmus. Non igitur seditiosa, sed amatrix unitatis et pacis censenda fuit.

Dicitur crudelis. Crudelitas, sicut ait Seneca, II libro de Clementia, opponitur dementira. Ipsa autem Johanna dixit quod ipsamet portabat vexillum suum ne aliquem interficeret, et quod nunquam aliquem interfecit ; quod litteris et verbis adversarios movebat ad pacem tractatum et recessum quod ipsa erat missa ex parte Dei ad subveniendum calamitatibus regni Franciæ. Ex his, patet quod crudelis non fuit, nec sitiebat sed aborrebat effusionem sanguinis humani, quasi pia, lenis et clemens.

Dicitur apostatrix. Sed unde moti sunt ad judicandum eam apostatricem ? An quia a fide et christiana religione recessit ? Sed hoc non potest elici ex processu. An quia dimisit habitum muliebrem et virilem assumpsit, aut quia ad arma processit ? Sed ob hoc non erat apostatrix judicanda, etiam si hoc ei facere non licuisset : licuit autem, ut inferius ostendetur.

Dicitur schismatica. Sicut ait sanctus Thomas, II 2, q. XXXIX, art. I°, schismatici dicuntur qui subesse summo pontifici et qui membris Ecclesiæ, ei subjectis communicare recusant. Hi igitur prætensi judices videntur Johannam judicare schismaticam, quia dicunt eam recusasse se submittere judicio Papæ et Ecclesiæ. Dicunt enim eam in Deum et sanctam Ecclesiam multis modis deliquisse item ipsi Ecclesiæ, domino Papæ, generali Concilio, expresse indurato animo, obstinate ac pertinaciter submittere se recusantem : unde dicunt eam obstinatam et pertinacem. Sed contrarium patet ex processu, ubi sciendum est, quod ex modo interrogandi ipsam, videlicet nunc per hos, nunc per illos, confuse repetitis vicibus, de eadem re, cum variatione verborum, apparet quod ii, qui eam interrogabant, intendebant eam capere, in verbis involvere et captiose ducere in errorem, sub equivocatione hujus nominis Ecclesia, nec eam, quæ simplex et ignara erat, in aliquo dirigebant, non enim aperiebant ei quid per Ecclesiam intelligerent : unde dixit quod ipsa non est qua, debeat impediri de eundo ad Ecclesiam et de audiendo missam ex que patet quod Ecclesiam intelligebat templum materiale. Item dixit 256quod, si permittatur quod vadit ad missam et ponetur extra compedes ferreos, deturque sibi carcer graciosus, ipsa erit bona et faciet illud quod Ecclesia voluerit ; nam, si judices velint, ipsa recipiet habitum muliebrem ex hoc patet quod per Ecclesiam intelligebat ipsos judices coram quibus astabat. Sic etiam ipsi judices per Ecclesiam non intelligebant Ecclesiam romanam aut universalem, sed se ipsos. Nam eum die, qua abjuravit publice, petiisset quod omnia facta sua transmitterentur ad Romam, penes dominum nostrum Papam, ad quem et ad Deum primo, se referebat, fuit sibi dictum quod non poterat fieri quod iretur ad quærendum dominum nostrum Papam, ita remote, etiam quod ordinarii erant judices in sua diocesi, ideo necesse erat quod se referret sanctæ matri Ecclesiæ : ecce patet quod per sanctam matrem Ecclesiam, intelligebant judices sibi assistentes. Eorum autem judicio merito excusabat se submittere, quippe qui ipsius erant inimici capitales in odium domini regis pro cujus justa querela certaverat contra Anglicos, quorum partem fovebant manifeste zelo vindictæ contra eam procedentes. Unde in judicio quandoque dixit episcopo Belvacensi : Vos dicitis vos esse meum judicem, advertatis bene quid facitis, quoniam vos accipiti magnum onus. Ex informationibus etiam patet quod nullomodo voluit se submittere judicio illius episcopi, allegans quod ipse erat inimicus ejus capitalis. Quod autem judicio Ecclesiæ universalis, seu generalis concilii, ad domini nostri Papæ se submiserit liquide constat, ex dictis suis. Dicebat enim quod de dictis et factis suis se referebat ad Deum et beatam Mariam et omnes sanctos atque Ecclesiam victoriosam in Cœlis, et quod idem esset de Deo et Ecclesia, neque de hoc, ut dicebat, debet fieri difficultas, Quare de hoc facitis difficultatem. Dixit ulterius quod, quantum ad Ecclesiam, diligit eam et vellet eam sustinere toto posse pro fide nostra christiana. Dixit quod voces non præcipiunt ei quin obediat Ecclesiæ. Dixit etiam quod hæc Ecclesia inferior non potest errare vel deficere. Frequenter interrogata an vellet se judicio Ecclesiæ submittere, dixit. Ego me refero Deo qui fecit mihi facere illud quod feci. Asserebat quod credebat in Papam, qui est Romæ, et quod erat sibi obediendum, requirens frequenter quod ad eum mitteretur, et in die qua abjuravit publice, petiit quod omnia dicta et facta transmitterentur ad Romam penes dominum nostrum Papam ad quem et ad Deum primo se referebat. Ex informationibus factis Rothomagi, 257patet quod, cum ipsa intellexit quod in Concilio generali, quod tunc celebrabatur, erant cardinales et alii prælati de parte regis Franciæ, petiit se illuc duci. Noluit autem dictus Cauchon quod hæc petitio Johannæ redigeretur in scriptis. Ex eisdem informationibus habetur quod, quidam magister Nicolaus Loiseleur, sub habitu laicali alium se simulans, asserens quod se de parte regis ac compatriotam Johannæ, sub dole ei suggessit ne omnino, si vellet pœnam mortis evadere, se Ecclesiæ submitteret.

Dicitur excommunicata mirum est quod in ultima sententia pronunciata fuerit excommunicata, nec constat per sententiam aut alias, quod a prætensa illa sententia excommunicationis fuerit per illos absoluta et tamen, sicut per informationem apparet, parum ante horam judicii, ipsa Puella hoc ea requirens, de expresso consensu illorum judicum, percepit sacramenta pœnitentiæ et eucharistiæ.

Dicitur in fide multipliciter errans et hæretica. Sed ad hoc, quod aliquis dicatur hæreticus, duo requiruntur primo quod error sit in ipsius intellectu, secundo quod sit pertinacia in voluntate. Ex toto autem processu non potest elici quod ipsa Johanna erraverit in fide, aut aliquid asseruerit contra sacram Scripturam quam dixit a Deo esse revelatam. Nam, sæpius interrogata de fide, dixit quod erat bona christiana et bene baptizata et quod sicut bona christiana moreretur. Neque etiam fuit pertinax, nam petiit quod viderentur et examinarentur dicta et facta sua per clericos et dicebat : Certifico vos quod, si sit aliquid mali in dictis et factis meis contra fidem christianam, quam Deus stabilivit, hoc ego non vellem sustinere, sed illud a me expellerem et essem bene irata de veniendo contra. Ex hoc patet ipsam non fuisse pertinacem.

Dicitur invocatrix dæmonum et idolatra : hoc dixisse videntur illi judices quasi constaret eis quod spiritus apparentes ipsi Puellæ, quos se vidisse et eorum voces audisse dicebat, quibus et honorem exhibeat, essent dæmones. Sed unde hoc scire potuerunt cum, ut superius ostensum est, potius æstimandum sit eos fuisse bonos spiritus, quibus exhibere honorem, eosque adorare adoratione non latriæ, quæ soli Deo debetur, sed dulye licitum est. Sed etsi fuissent mali spiritus, cum crederet eos esse bonos spiritus, eis deferendo honorem non fuisset idolatra. Dicebat enim quod credebat angelum et sanctas virgines Katherinam et Margaretam illosmet esse qui sunt in Cœlis, in quorum honorem offerebat quandoque munera sacerdotibus 258et candellas, faciebatque missas celebrari et imaginibus sanctorum in ecclesiis, quandoque cappellos, apponebat. Recedentu sancto Michaele et aliis spiritibus quos videbat, osculabatur terram per quam transsierant, rogabat voces ut impetrarent ei auxilium a Domino. Noluisset quod dæmon eam extraxisset de carcere. Illa autem quæ exterius faciebat in honorem spirituum sibi apparentium, protestationes erant fidei, devotionis ac religionis hujus juvenculæ.

Capitulum IV.

Responsio ad aliqua quæ objiciuntur vel objici possunt, et quæ in dictis et factis ipsius Johannæ difficultatem videntur ingerere.

Circa hoc procedetur juxta ordinem articulorum extractorum de processu qui mihi fuerunt exhibiti.

Circa contenta in primo articulo quatuor dubium seu difficultatem ingerere videntur. Primo id, quod Johanna dixit de frequentia et modo apparitionum sibi factarum, quod videlicet vidit sanctum Michaelem et sanctas Katherinam et Margaretam apparentes corporaliter oculis suis et voces eorum frequenter audivit. Sed hoc mirum non debet videri, si attendatur arduitas rei ad quam se missam dicebat, nam, ut dicit, sanctus Michael denunciavit ei miseriam Franciæ et quod ipsa veniret ad succurrendum ei unde revelatio ei facta ordinabatur ad bonum et salutem publicam et spiritualem et temporalem totius populi regni Franciæ. Pro minoribus enim rebus legimus apparitiones angelorum et sanctarum animarum pluribus factas fuisse, sub aliquibus figuris corporalibus oculis visis et vocibus corporaliter auditis, ut angelum Raphaelem legimus apparuisse Thobiæ, qui etiam, quod mirabilius fuit, cornes et socius fuit itineris junioris Thobiæ et videbatur secum comedere et bibere. Petrum apostolum Agathæ, et sic de aliis multis. Neque tamen ex dictis ipsius Johannæ haberi potest quod, cum diceret voces illas sibi aliquid dixisse quod semper spiritus illos oculis corporalibus viderit aut voces illas exterius formatas auribus corporis audiverit, sed putandum est hoc frequentius factum fuisse secundum influxum intellectualis 259luminis aut immissionem intelligibilium specierum, vel impressionem et ordinationem imaginabilium formarum.

Secundo id quod dixit quod credit firmiter esse bonas voces, sicut credit Christum passum pro nobis et sicut credit fidem christianam, quod Deus est et redemit nos a pœnis inferni quod que veniunt a Deo et ex ordinatione sua. Ad hoc dici potest quod, sicut non semper importat omnimodam similitudinem ut ibi, sicut anima rationalis et caro unus est homo, ita Deus et homo unus est Christus ibi enim plus est dissimilitudinis quam similitudinis ipsa autem, quæ simplex erat, non erat capienda in verbis, sicut vir doctus. Secundo dici potest quod ipsius verbum videtur esse interpretandum juxta id quod subdidit quod movebatur ad credendum propter bonum consilium, bonam confrontationem et bonam doctrinam. Tertio dicendum, secundum sanctum Thomam, II, 2, q. CLXXI, art. V, quod habens revelationem a Deo certus est de sibi revelatis quod sunt sibi divinitus revelata, sicut patuit in Abraham qui ad immolandum filium suum nullatenus se preparasset, nisi de divina revelatione fuisset certissimus ; et in Jeremia qui ait, Jeremiæ XXVI : In veritate misit me Dominus ad vos, ut loquerer in auribus vestris omnia verba hæc. Si igitur ipsa Johanna habuit revelationes a Deo, certa fuit quod sibi revelata fuerunt ei divinitus revelata ; proinde dicere potuit quod credit firmiter esse bonas voces, sicut credit Christum passum pro nobis et sicut credit fidem christianam fidei enim firmiter assentimus quia divinæ revelationi innititur.

Tertio id quod dixit quod voces ipsæ prohibuerunt ei ne saltaret seu præcipitaret se de turre, et nihilominus saltavit quia si voces veniebant a Deo, ut ipsa dicebat, ipsa fuit inobediens Deo et ita peccavit mortaliter. Præterea præcipitando se tentavit Deum et hoc fecisse videtur ex præsumptione vel ex desperatione. Dicendum ad hoc quod ex hoc quod saltavit de turre non potest inferri quin revelationes a Deo habuerit, qui revelationes fiebant sibi potissime propter liberationem regni a miseria, non propter ipsam aut privata ipsius opera principaliter. Non autem hoc videtur egisse ex desperatione, sed credens posse evadere, Deo forsitan se commendans ; unde et a morte preservata fuit. Quamquam laborandum non sit ad eam excusandum quasi ab omni peccato immunem, sicut nec Petrus immunis fuit et alii multi quibus divine revelationes factæ sunt, sed a peccato hæresis et aliis propter quæ damnata est. Verumtamen, 260sicut dicebat, post saltum fuit confortata a beata Katherina, et de hoc petiit veniam a Deo.

Quarto id quod dixit quod ab ipsis vocibus requisivit quod eam ducerent in paradisum et hoc promiserunt ei. Sed hoc multis revelatum est et promissum ut securitatis gaudium etiam in hac vita in eis inciperet et confidentius et fortius magnifica opera prosequerentur et mala præsentis vitæ sustinerent propter hoc Paulo, II Corinth. XII, dictum est : Sufficit tibi gratia mea. Nunc autem illi Puellæ incumbebant multa ardua opera excercenda et terribilia mala imminebant tolleranda, ut rei probavit eventus.

Circa contenta in secundo articulo, tria videntur ingerere difficultatem. Primo id quod dixit quod Anglici ante septennium dimitterent majus vadium quod habebant in Francia et haberent majorem perditionem quam habuissent coram Aurelianis. Sed hoc nonnulli intelligunt de civitate Parisiensi, quæ ante septennium computando ab eo tempore quo hæc dicebat, extra manus Anglicorum posita est et ad obedientiam regis reducta.

Secundo id quod dixit quod voces dixerunt ei quod liberaretur a carcere et haberet succursum a Deo per magnam victoriam. Hoc autem non evenit quia combusta fuit sed hoc salvari videtur per hoc quod subditur quod nesciebat utrum esset per liberationem a carcere vel per turbationem judicii. Tamen postea dicebant voces : Non cures de martirio tuo, quia tu finaliter venies in regnum paradisi. Per martirium autem gloriose ac feliciter liberantur fideles de carcere impiorum et magnam reportant victoriam unde in persona martirum scribitur : In persona laqueus contrictus est et nos liberati sumus.

Tertio præsumptuosum videtur quod dixit quod de sua salute certa erat, ac si jam esset in paradiso. Sed id salvari potest per id quod supra dictum est, etiam per id quod ipsamet dixit, quod hoc intelligebat, dummodo ipsa servaret juramentum et promissionem quam fecit Deo, videlicet quod ipsa servaret bene virginitatem tam animæ quam corporis, intelligendo per virginitatem animæ integritatem mentis, oppositam corruptioni peccati mortalis, sicut per virginitatem corporis integritatem oppositam corruptioni carnis, juxta illud II Corinth. X, Despondi enim vos uni viro virginem 261castam exhibere Christo. Ubi de Lira ait : Virginem quantum ad fidei integritatem, castam quantum ad vitas puritatem. Vel quod dixit potest intelligi de certitudine spei. Spes enim innititur auxilio gratia Dei in qua, si perseveret aliquis, omnino infallibiliter vitam æternam consequetur. Si autem aliquis speraret se habiturum salutem æternam per propriam virtutem, hoc præsumptionis esset.

In tertio articulo dicitur quod spiritibus sibi apparentibus et eam alloquentibus reverentiam exhibuit. Sed hoc licitum fuit et devotionis et religionis signum, ut in præcedenti capitulo dictum fuit.

De tribus autem tactis in tribus ultimis articulis ipsi judicantes præfatamJohannam inculpare potissime videntur. Primo, de hoc quod tangitur in quarto articulo, quod habitum virilem assumpsit et bellis se immiscuit de hoc aliqualiter supra tactum est, sed ulterius. Secundum sanctum Thomam, 1° 2^e, q. CII, art. X°, in responsione ad VI^me Deuteronomii XXII, prohibitum fuit ne mulier indueretur veste virili aut e converso ad declinandum luxuriam, quod enim mulier induatur veste virili aut e converso incentivum est concupiscentiæ et occasionem libidini præstat. Hæc autem Johanna dicebat sibi magis licitum et conveniens habitum virilem habere, dum erat inter viros, quam habitum muliebrem, videlicet ut ipsa quæ juvenis erat minus provocaret viros ad libidinem ad quam excitat vestis muliebris. Idem etiam sanctus Thomas, 2° 2^e quæst. CLXIX, art. II, ait quod mulier utatur veste virili aut e converso potest fieri sine peccato propter aliquam necessitatem, vel causa occultandi ab hostibus, vel propter deffectum alterius vestimenti, vel propter aliquid hujusmodi. Sic igitur licitum est in aliquibus casibus, quinimo expediens ac salutare mulierem uti veste virili aut virum uti feminea, ut si mulier, pro servanda castitate, se occultet sub veste virili, si vir pro tuenda vita sua se occultet sub veste feminea. Si igitur, pro servanda vita privata ac castitate liceat, imo et salubre sit mulierem uti veste virili et virum veste muliebri quanto magis huic Puellæ licuit uti veste virili quæ convenientio rerat, ratione jam dicta, ad conversandum inter viros magisque apta ad ambulandum, equitandum, deferendum arma et belligerendum pro salute publica totius populi regni Franciæ præsertim cum, sicut patet ex processu, ipsa affirmaret se non fecisse hoc humano consilio, nec aliquem, ut 262dicebat, de hoc onerat, ne ipsam vestem cepit, vel aliud fecit, nisi ex præcepto Dei, credens quod quicquid ex præcepto Dei fit, licite fit. Et, postquam illud faciebat ex præcepto Dei et in suo servitio, non credebat male agere, sed quando placeret Deo et tempus advenerit dimittendi et fecerit illud pro quo missa est ex parte Dei, tunc reciperet habitum muliebrem unde patet quod resumere proponebat habitum muliebrem officio suo peracto. Si enim ad debellandum inimicos regni a Deo missa fuit, ut dicebat et supra ostensum est, consequens erat ut ei a Deo inspiraretur quod habitum assumeret viri, comam incideret, arma deferret, tamquam res convenientes operi et fini cujus gratia missa fuerat. Ad hoc enim videbatur lege privata spiritus sancti duci, sicut et sanctæ Tecla, Eugenia, Pelagia, Marina et aliæ quæ habitum viri detulerunt et comam inciderunt et sic inter viros conversatæ sunt, ut recitat Vincentius in Speculo. Sic et Delbora prophetes ivit cum Barach ad prœliandum contra Cisaram et exercitum ejus, Judicum IV.

Secundo, de hoc quod tangitur in quinto articulo quod judicio militantis Ecclesiæ, de dictis et factis suis, se submittere recusavit. Circa hoc sciendum est quod dicta Johannæ sunt ea præcipue quæ dixit de apparitionibus et revelationibus sibi factis et de futuris eventibus. Facta vero illa quæ gessit ad regni subventionem et Anglicorum expugnationem cum autem hæc, materiam fidei non concernunt, mirum est quomodo sic molestabatur ut de his judicio Ecclesiæ se submitteret. De submissione vero ipsius, satis in tertio capitulo dictum est, sed circa dicta ipsius Johannæ in præfato quinto capitulo occurrunt duo dubia. Primum, de hoc quod dixit quod idem est de Deo et Ecclesia. Sed et salvari potest, quod idem est, quantum ad conformitatem judicii, juxta illud Matthei XVIII, Quæcumque alligaveritis super terram erunt ligata et in Cœlo, et quæcumque solveritis super terram erunt soluta et in Cœlo. Ac per hoc se submittendo judicio Dei se submittebat judicio Ecclesiæ.

Secundum est de hoc quod dixit quod se referebat Ecclesiæ, dummodo non præciperet aliquid impossibile, et reputabat impossibile hoc, videlicet quod ipsa teneret illa quæ dixit et fecit ex parte Dei et quod illud non revocabit pro quacumque re, vel pro quocumque vivente, neque se referet de hoc ad hominem mundi. Ad hoc 263dicendum quod, sicut supra tactum est, habens de aliquibus revelationem a Deo certus est quod illa sunt sibi divinitus revelata hæc autem Puella constanter asserebat se habuisse revelationem a Deo ; de hoc igitur certa erat. Quoad hoc igitur non debuit se submittere judicio hominum, præsertim cum nullus hominum absque divina revelatione potuerit scire certitudinaliter illa sibi non fuisse divinitus revelata. Neque enim Abraham se judicio hominum submisisset de revelatione sibi facta, de immolando filium, neque pro quocumque cessasset ab ipsius immolatione. Cessavit autem ex superveniente Dei præcepto, de quo sibi constitit per novam revelationem. Et tamen id quod præcipiebatur Abrahæ, scilicet immolatio filii, si non intervenisset auctoritas Dei præcipientis, erat crudelissimum crimen. Quod autem Johanna asserebat sibi præceptum, erat justum et pium, scilicet liberatio regni Franciæ a suis calamitatibus, reductio ipsius ad obedientiam regis et domini sui naturalis. De hoc igitur non debuit se submittere judicio hominum. Facit ad hoc quod ait Apostolus Galatas V, Si spiritu ducimini, non estis sub lege et IX q. 11, dicitur : Qui privata lege ducitur, nulla ratio exigit ut publica constringatur ; et sanctus Thomas, 1° 2^e, q. XLVI, art. V, ait : Contingit quod aliquis simpliciter subjectus legi, secundum aliqua legi, non astringitur secundum quæ regitur superiori lege. Lex autem spiritus sancti superior est omni lege humanitus posita, et ideo viri spirituales, secundum hoc, quod lege spiritus sancti ducuntur, non subduntur legi, quantum ad ea quæ repugnant dictioni spiritus sancti. Quia igitur ipso Johanna, in his quæ dixit et fecit pro liberatione regni a suis miseriis, ad quam missam dicebat, ducebatur lege privata spiritus sancti, ut supra se declaratum est quantum ad hoc absoluta erat a judicia hominum.

Tertio, de hoc quod tangitur in VI° articulo, quod, post abjurationem seu revocationem, habitum virilem resumpsit et apparitionibus suis, quibus publice renunciaverat, iterum adhæsit, dicendum, circa hoc quod aliquis abjurare compellatur, oportet quod in aliquem errorem contra fidem christianam incidisse deprehendatur. Delatio autem virilis habitus et revelationes, quas Johanna dicebat sibi factas, non pertinent ad fidem super his igitur abjurandis cogi non debuit. Mulierem enim habitum virilem deferre quandoque licitum 264est, et Johannæ ipsum deferre licuit, ut supra visum est, etsi esset illicitum, hoc esset ea ratione, quia hoc incentivum est concupiscentiæ et occasionem libini præstat. Esset igitur peccatum non contra fidem, sed in moribus, ubi abjuratio locum non habet, sed simplex prohibitio ; unde et ipsa asserebat quod non intellexit fecisse juramentum se de non recipiendo habitum virilem. Cur autem virilem habitum resumpserit, causa sufficiens videtur assignari ex responsionibus et ex informationibus, ut patet in articulo. Revelationes autem sibi factæ non erant de pertinentibus ad fidem, sed de missione et adventu ipsius ad regem pro relevatione regni a calamitatibus suis. Miror igitur valde quomodo coegerunt ipsam ad eas abjurandum, quomodo etiam, propter resumptionem habitus virilis et adhæsionem ipsius ad apparitiones quibus renunciaverat, judicaverunt eam relapsam. Nullus enim potest dici relapsus qui ante lapsus non fuerit propter præmissa autem non potuit dici lapsa in aliquem errorem contra fidem, cum ad fidem non pertineant, neque etiam in aliquo alio invenitur a fidei rectitudine deviasse. De revocatione autem, seu abjuratione suarum apparitionum seu revelationum, videtur rationabiliter posse excusari et propter metum ac propter ignorantiam. Propter metum, etiam qui cadit in constantem virum, unde ipsa asseruit quod quæcumque tunc dixit et revocavit, hoc solum dixit et fecit timore ignis. Propter ignorantiam nam, sicut dixit, intellexit non sic dicere vel facere, quod scilicet revocaret suas apparitiones imo credit quod sunt sanctæ Katherina et Margareta et quod sunt a Deo. Illud autem, quod continebatur in scedula abjurationis, ipsa non intelligebat : unde sententia abbatis Fiscampnensis, in qua fere omnes assistentes resederunt, fuit scedula abjurationis quam Johanna asserebat se non intellexisse, [postulans quod] iterum ei legeretur et exponeretur, quod tamen non fuit factum. Tanta autem potuit esse ignorantia quod crearet involuntarium simpliciter, ac per hoc excusaretur a peccato et non solum a tanto, sed etiam a toto. Quanquam ex hoc, quod revelationes revocasset, non posset concludi eas a Deo non fuisse, sicut ex eo quod Petrus Christum negavit, longe minore metu ductus quam Johanna, inferri non potest quod ex divina revelatione non fuerit illa ipsius confessio, Matthei XVI, Tu es Christus filius Dei vivi. Maxime cum hæc Johanna de hoc pœnituerit et, post revocationem, timore ignis postposito suis revelationibus constantissime adhæserit 265usque ad mortem, in quo non relapsa censenda fuit, sed assertrix veritatis. Postea enim asseruit quod Deus mandavit sibi per sanctas Katherinam et Margaretam magnam pietatem illius grandis proditionis, in qua ipsa Johanna consenserat faciendo abjurationem et revocationem pro salvando vitam suam et quod ipsa se damnaverat pro salvando vitam suam. Asseruit etiam quod si ipsa diceret quod Deus non misisset eam, . ipsa se damnaret, et quod veraciter Deus ipsam misit. Unde voces sibi dixerunt quod ipsa fecerat magnam injuriam confitendo se non bene fecisse illud quod fecerat. Asseruit etiam constanter quod nihil revocavit quin hoc sit contra veritatem et, in hac veritatis confessione, per pœnam ignis migravit ad Dominum. Objicitur autem contra eam, quod ipsa alias dixit, quod liberaret ducem Aurelianensem detentum captivum in Anglia, quod ipsa non fecit. Sed dicitur quod ipsamet soluit dicens quod, si durasset per tres annos absque impedimento, vel cepisset Anglicos de quibus fuisset redemptus, vel transfretasset in Angliam ad liberandum eum. Objicitur etiam de hoc quod dicebat sibi fuisse per voces revelatum quod, post ejus liberationem Gallici facerent pulchrius factum in sua societate, quod unquam fuerat factum pro tota christianitate, quod non evenit. Sed hoc non est de processu, sed adjectum ex quibusdam litteris per Anglicos falsitatis vel potest dici ad utrumque, quod istæ prænunciationes pertinebant ad prophetiam promissionis, quæ, sicut prophetia cominationis, non semper impletur, quia fit secundum ordinem causarum ad suos effectus, quæ variari possunt, ut patet Jeremiæ XVIII. Hæc autem latius explicantur per sanctum Thomam, 2° 2^e, q. CLXXI, art. VI, vel potest dici, secundum Gregorium super Ezechielem, quod aliquando prophetæ sancti quædam ex spiritu suo proferunt, et in hoc possunt deficere, sicut patet de Nathan propheta, cum ait David regi II Regum VII : Omne quod est in corde tuo fac, quia Dominus tecum est. Credebat enim placere Deo quod David ædificaret domum Domini, cujus tamen contrarium postea ipsi Nathan revelatum est. Sic etiam Johanna dixit postea sibi fuisse revelatum quod non de liberatione sua curaret et quod gratanter caperet martirium suum, quia finaliter veniet in paradisum. Si tamen ipsa Johanna forsan aliqua dixerit quæ non evenerunt, quod tamen non constat, non ex hoc sequitur quin aliqua ex divina revelatione præsciverit et prænunciaverit. Illud etiam quod dixit de liberatione suæ, potest intelligi de liberatione sua per 266martirium, ut supra dictum est. Post mortem autem ipsius, Gallici, illa etsi non in corpore, tamen in spiritu et virtute, ut pie credi potest, comitante, pulcherrimum factum pro tota christianitate fecerunt in insperata et pene momentanea totius Normaniæ et Aquitaniæ reductione ad obedientiam regis. Quis autem novit si adhuc pulchrius factum pro tota christianitate fuit factum ? Sciendum etiam quod divinæ revelationes et prænunciationes sæpe fiunt sub aliqua obscuritate figurarum et parabolarum, ut patet in libris prophetalibus veteris legis, ac in Apocalipsi beati Johannis : propter quod multa interpretatione indigent, juxta illud Danielis X. Intelligentia opus est in visione, unde et Ysidorus, libro Ethicorum ponit sextum genus prophetiæ accepta parabola. Secundum hoc, dicendum est ipsam Johannam aliqua parabolice dixisse, ut illud, quod Angelus, cum rex esset in castro Caynonensi, intravit per ostium cameræ regis et reduxit ei ad patientiam magnam, quam habuerat in suis tribulationibus, tradiditque ei quoddam signum opulentissimum ; se ipsam forsan nominans angelum propter similitudinem officii, id est nuntium a Deo missum erat, etiam ibi angelus qui loquebatur secum : per signum illud forte intelligebat regis coronationem Remis et regni sui recuperationem. Et si qua alia similia dixerit, putandum est eam parabolice, nolens Anglicis revelare secreta quæ regi dixerat.

Imponitur insuper ei quod jactanter dixerat, se numquam fecisse opera peccati mortalis. Sed quomodo illud sibi imponitur ? Interrogata enim utrum se sciret esse in gratia Dei respondit : Si ego non sum, Deus ponat me, si ego sum, Deus teneat me in illa, asseruitque se nescire si esset in peccato mortali.

Capitulum V.

Conclusio sequens ex præmissis Ipsa Johanna temerane et injuste fuit judicata, impieque igne concremata.

Probatur ex præmissis quia, sicut supra tactum est, nullus absque divina revelatione potuit de apparitionibus et revelationibus, quas ipsa Johanna asserebat sibi factas, certitudinaliter scire si ex Deo 267fuerint an a dæmone, an humana adinventione confictæ. Temeriarum igitur fuit judicare eas vel fuisse a dæmone, vel ab ipsa Johanna mendose confictas. Præterea, etsi hoc certitudinaliter sciri non potuit, nisi fuisset divinitus revelatum, attamen, ex multis conjecturis, supra expressis signanter, ex magnis et arduis operibus quæ, supra opinionem ac spem hominum, gessit, ex prænuntiatione futurorum eventuum, ex libera hominum voluntate de pendentium, quos solus Deus certitudinaliter præcognoscere potest, et hi quibus voluerit revelare, qui infalibiliter, sicut ipsa prædixit, evenerunt, judicandum est potius apparitiones et revelationes ipsi Johannæ factas a Deo fuisse. Ad hoc facit quod super illud Romanos XIV, Qui non manducat, manducantem non judicet, dicit glossa dubia in meliorem partem sunt interpretanda. Si igitur certum non fuit, sed dubium, si illæ apparitiones et revelationes a Deo fuerint, an a dæmone aut humanitus confictæ, declinandum fuit in judicio, in meliorem, mitiorem et humaniorem partem quod videlicet a Deo fuerint, præsertim cum illa constanter assereret se a Deo missam apparitionesque et revelationes a Deo habuisse, assertionemque suam confirmarent et mira ipsius opera et prænunciationes futurorum quæ inviolabiliter evenerunt, de quibus dæmon nihil certum prædicere potuit, neque homo nisi sibi fuerit revelatum divinitus. De hac proinde re dubia ferendum erat judicium declinando in mitiorem partem temerarium vero et iniquum fuit de ipsa re dubia certum ferre judicium, præsertim ad condemnandum. De dubiis enim temerarium est judicare maxime ut condemnemus, sicut dicit Augustinus in libro De Consensu evangelistarum super illud Mathei VII^e Nolite judicare, quia igitur illis judicibus occultum et incertum erat unde ille revelationes processerant, nisi illis fuisset divinitus revelatum de quo minime constat hoc divino judicio relinquendum erat aut saltem tamquam negotium arduissimum ad supremum tribunal, vel generalis Concilii, vel summi Pontificis, ad quod se mitti petierat remittendum. Postremo hi judices ad sententiam diffinitivam processerunt contra Johannam, ipsamque brachio sæculari reliquerunt ob duas causas videlicet quia, post abjurationem, habitum virilem resumpserat, et suis revelationibus constantissime adhæserat. Ostensum est autem supra, quod, neque virilis habitus, neque revelationes sibi factæ erant de pertinentibus ad fidem unde super bis locum non habebat abjuratio, 268neque ob hoc censenda erat relapsa aut hæretica ; propter hæc igitur non erat ad judicium fidei trahenda, et multo minus tamquam hæretica judicanda et brachio sæculari relinquenda, præsertim cum nec in aliis, sicut ex processu et informationibus patet, depræhensa sit in aliquo a fidei veritate deviasse. Ostensum est etiam sigillatim ipsam Johannem in nullo fuisse talem qualis in sententia pessime exprimitur unde patet ipsam Johannam, nedum temeriare, sed et injuste, fuisse judicatam, insuper et impie et crudeliter brachio sæculari relictam ac igne concrematam, nullo servato juris ordine. Nam absque sententia cujuscumque judicis sæcularis per Anglicos solos ad supplicium ignis violenter tracta fuit, prout asserunt qui præsentes fuerunt. Et mirum est valde quomodo tam impie et crudeliter condemnata est hæc juvencula innocens, præsertim a crimine hæresis. Quamquam enim de difficillimis ac subtilibus quæstionibus fuerit examinata per plures prolixe, tædiose, captiose, nullo eam dirigente, ad quas etiam vir multum doctus vix scivisset in promptu respondere, sic tamen ad omnia sapienter ac fideliter respondit, ut in nullo errore contra fidem aut sacram Scripturam fuerit deprehensa. Et revera puto eos qui suas responsiones inspexerint valde mirari super prudentia et responsis ejus, ita ut attentis ipsius simplicitate, sexu et ætate, dicant quod non erat ipsa loquens, sed quod in ea loquebatur spiritus sanctus, cui cum patre et filio honor, gloria et imperium in sæcula sæculorum. Amen.

Operis subscriptio.

Hæc autem scripta sunt non in cujusquam suggillationem, sed zelo veritatis et justitiæ absque temeraria assercione, submittendo omnia determinationi ac judicio sanctæ matris Ecclesiæ ac domini nostri summi Pontificis, correctioni que et emendationi sapientium.

Scriptum et signatum per me, Martinum, indignum Cenomannensis ecclesiæ ministrum, VII mensis aprilis, anno Domini MCCCCLVI, sic signatum : Berruyer.

Notes

1. [276]

   Martin Berruyer originaire de Touraine fut professeur de rhétorique à l’Université de Paris, puis sociétaire au collège de Navarre, enfin évêque du Mans de 1449 à 1467, époque de sa mort.

   Ce mémoire est daté du 7 avril 1456, il avait été donc préalablement fait sur la demande des juges du procès de réhabilitation, et d’après les enquêtes du cardinal d’Estouteville.

   M. de L’Averdy avait lu comme signature Martin de Wesines ou de Beuzines, cependant avant lui Lenglet-Dufresnoy avait bien déchiffré le nom de Martin Berruyer.

   Nous donnons ce mémoire d’après le manuscrit 5970 de la Bibliothèque nationale, fol. 144 recto à 151 recto. Il se trouve reproduit dans les autres manuscrits du procès de réhabilitation.

2. [277]

   D. Grat. D. XXX, 6.