14. Recollectio de Jean Bréhal

395XIV.

Recollectio Johannis Brehalli390

Sequitur recollectio f. Johannis Brehal, continens novem capitula circa materiam processus et duodecim circa formam ejusdem.

Secundum philosophum, lib. secundo Metaphysicæ, unum quodque sicut se habet ad esse, ita et ad veritatem ob quod, sicut unaquæque res naturali instinctu appetit esse et conservari inesse, sic et naturali impetu inclinat ad veritatem et permaxime creatura rationalis, quia perfectio seu intellectus est verum falsum vero est quoddam malum ejus. Unde et quæcumque opinio falsa intellectum hominis occupet, ei tamen proprie non assentit, nisi in ratione veri. Quod sic in decimo libro Confessionum [cap. 23], deducit beatus Augustinus : Sic amabilis est veritas ut 396quicumque aliud amant, hoc quod amant velint esse veritatem nam et falsi nolunt convinci quod falsi sint ; itaque propter eam rem, oderunt veritatem quam pro veritate amant. Amant eam lucentem, oderunt eam redarguentem. Quia enim falli nolunt et fallere volunt, amant eam quum se ipsam indicat, et oderunt eam quum eos ipsos. Inde retribuet eis, ut qui se ab ea manifestari nolunt, et eos nolentes manifestet et eis propterea non sit manifesta. Quibus sane enunciata plerumque odium parit, et eam prædicans ipsis fit inimicus. Eadem itaque ratione qui amat veritatem et expugnat seu reprobat oppositam falsitatem, quia ejusdem et unum contrariorum prosequi et aliud repellere, sicut medicina quæ sanitatem inducit, ægritudinem excludit. Quod tamen de amore veritatis dictum est, hoc quidem secundum naturalem ordinem humanæ mentis accipiendum est ; quoniam, ex perversa voluntatis de ordinatione contingere potest ut quis in opinione sua aut judicio rectus et verax cupiat videri, qui tamen quod iniquum est aut falsum ultro amplectitur, et per sophisticas ratiocinationes falsitatem et injustitiam prosequitur. Quod equidem plurimum vituperabile est, ut Supra Marcum Beda ait, sic inquiens : Qui veritatis et caritatis jura spernunt, Deum utique, qui caritas et veritas est, produnt maxime quum non infirmitate vel ignorantia peccant, sed infidelitate inde quærunt opportunitatem qualiter, arbitris absentibus, mendacio veritatem et virtutem crimine mutent. Et allegatur in canone Abiit, Caus. XI, quæst. 3. Unde quia in judice et doctore potissimum debet veritas irrefragabiliter inveniri, idcirco summum ex eo infertur detrimentum si judicio iniquitas 397aut doctrinæ falsitas admisceatur. Quod ubi constiterit, nulla profecto dissimulatione transigi seu prætermitti debet, ut in canone Quisquis causa XI, quæst. 3, et can. Nemo, ac in eadem quæstione, fere per totum. Unde et philosophus in libro Elenchorum distinguit duo esse opera sapientis, scilicet : veritatem dicere de quibus novit, et mentientem seu veritati repugnantem manifestare.

Propterea, cum eodem Aristotele sanctum existimans in omnibus perhonorare veritatem, suppositis tamen ac præmissis debitæ humilitatis protestationibus atque submissionibus, præsertim sacrosanctæ Sedis apostolicæ, cui universa dicta aut qualitercumque descripta obedientissime subjicio emendanda, et salvo præterea cujuslibet melius sentientis judicio videtur mihi in causa olim contra Johannam dictam la Pucelle mota, deducta et conclusa, veritatem in duobus supra dictis satis evidenter et enormiter fuisse læsam videlicet in justitia, quoad prætensos judices ; et in doctrina quoad deliberantes, consulentes et alios coassistentes. In toto itaque decursu rei veniunt duo in genere consideranda, videlicet supra quid illi judicantes se, ut procederent, fundaverunt et deinde quatenus in procedendo atque concludendo seu diffiniendo se habuerunt ita quod primum horum materiam processus concernit ; reliquum vero formam seu ordinem ejusdem. Circa autem hæc duo puncta præsens qualecumque consilium sigillatim ac distincte versabitur.

[Primum punctum]

Primum vero punctum novem capitula habebit, ea ponendo secundum verba adversariorum.

Primum, quod Johanna frequenter spirituum corporales visiones seu apparitiones habuit, ut dixit.

Secundum, quod multas revelationes et consolationes ab eisdem spiritibus se accepisse asseruit.

Tertium, quod aliqua futura contingentia prænuntiare seu prædicere visa fuit.

Quartum, quod illis spiritibus apparentibus et ipsam alloquentibus sæpe reverentiam exhibuit.

Quintum, quod a patre et matre non licentiata clanculo recessit.

Sextum, quod habitum virilem diu portavit, comam amputavit et arma gestans bellis se immiscuit.

Septimum, quod multa verba temeritatis et jactantiæ, ut videtur, protulit.

398Octavum, quod judicio militantis Ecclesiæ se dictis suis se sub mittere recusavit.

Nonum, quod post abjurationem seu revocationem, virilem habitum, ab ea dimissum, resumpsit, et apparitionibus ac revelationibus suis, quibus publice renuntiaverat, iterum adhæsit.

Primum capitulum

De visionibus et apparitionibus quas Johanna prætendit se habuisse.

De istis namque visionibus et apparitionibus, an bonæ vel malæ sint, non est facile dijudicandum. Sunt enim secreta mysteria Dei, ut tangitur in glossa super illo verbo Veniam an visiones et revelationes Domini (Ad Corinthios II, 12, 1). Nam et ipse Paulus apostolus, spiritu sancto plenus, non potuit, ut homo, secreta divini consilii agnoscere, ut patet in can. Beatus caus. XXII, quæst. 2. Et Danielis II legitur : Est Deus in Cœlo revelans mysteria. Verumtamen quia in hac causa de qua hic agimus, constat super ipsarum visionum reprobatione publicum et diffinitivum datum fuisse judicium, ideo non pudebit ex opposito aliquid de eis probabiliter pertractare sciendum itaque quod actionis humanæ bonitatem moralem habent potissime ex fine a quo dependent. Omne autem quod ordinatur ad finem oportet esse proportionatum fini. Actus autem proportionatur fini, secundum commensurationem quamdam quas fit per debitas actionis circumstantias. Ideo de his apparitionibus pro meo captu loquendo quatuor potissime quæ illas circumstant videntur attendenda, videlicet tempus, locus, modus et exitus seu finis. Tempus autem, quo ipsa Johanna visionem primo habuit, juxta suas assertiones fuit dum adhuc tenellæ ætatis esset, videlicet tredecim annorum. Quæ siquidem ætas in proposito isto exproprietate ipsius numeri tamquam commendabilis ponderanda videtur. Nam tridecim est tribus et decem resultat ut per tria beatissimæ trinitatis fides, per decem vero Decalogi perfectio intelligatur. Equidem ista duo ad divinas visitationes maxime disponunt. De primo enim habetur sapientiæ primo : Apparet Dominus his qui fidem 399habent. De secundo autem, Johannis XIV Si quis diligit me, sermonem meum servabit sequitur. Ad eum veniemus et mansionem apud eum faciemus. Præterea ista est ætas in qua communi lege seu etiam ordine naturæ puella liberum rationis arbitrium et usum assequitur, ita quod deinceps secundum jura tamquem pubes effecta in electione propositi constituitur ut de se melius atque salubrius disponat neque in eo parentum imperium ulterius sequi cogitur ut in C. Puellæ, XX, quæst. 1. Unde et in hac circiter ætate secundum Ieronimum beata virgo pontifici et parentibus affirmavit se virginitatem devovisse eoque tempore vel prope ab angelo Gabriele visitari atque mirifice salutari necnon et Dei præsentia ineffabiliter sublimari promeruit. In hoc etiam recte annorum ævo plures sacras virgines reperimus nuptias contempsisse, angelorum miras et gratas visitationes ac consolationes habuisse deoque soli et regi Christo adhesisse ut Agnes, Prisca, Christiana et aliæ quamplurimæ Deo dedicatæ virgines. Hoc denique pubertatis tempore propheta Daniel videtur fuisse illustratus et Johannes evangelista nubere volens a Christo vocatus et ad apostolatum assumptus qui ambo miras, ut in eorum scriptis patet, cœlestes habuerunt visiones. Idcirco etsi aliquatenus mirum eo quod rarum, minime tamen absurdum reputari debet quod hæc Puella electa illo adolescentiæ suæ ævo visiones desuper habuerit, præsertim eum a parentibus suis utique honestis et probis multa de ejus pueritiæ moribus laudabilia sane ac devota fuerint attestata. De horis autem quibus asserit se has visiones accepisse non facio ad præsens magnam vim eo quod Dei providentia semper mirifice operans et sub cujus ordine hujuscemodi apparitiones cadunt nullis momentorum aut horarum designationibus coortatur quamvis forte non careat misterio, quod eas communiter habuit mane, hoc est hora missæ, in meridie et in vesperi hora complectorii potissimum, ut dixit, dum cantabatur Salve regina. Hæc enim horæ divinis laudibus ex ecclesiastica institutione præ cæteris coaptantur, juxta illud Psalmi vespere mane et meridie narrabo et annunciabo, etc. Prima etiam vice, prout asseruit, visionem habuit hora meridiana in fervore diei, cujus simile legitur de Abraham, Genesis XVIII, in quo secundum doctores fervor et affectus boni desiderii ostenditur. Sed præcipue in hac re attendendum puto quod ille summus omnium rerum sapientissimus et clementissimus provisor Deus, qui in sua potestate temporum 400momenta quibus ad nutum universa dispensat, posuit, tunc ipsi Puellæ earum visionum consolationem voluit dare, quando hostilis et semper inimica Francis gens Anglorum suæ ferocitatis extremæ supercilium erigebat. Et rex christianissimus Karolus ac percelebre regnum Franciæ turbini guerrarum, ut credebatur, prope irremediabiliter succumbebat, anno videlicet M CCCC XXIX, cum, universo regno fere desolato et Gallorum quasi omnium animo prostrato Aurelianis inclita civitas vipereo exercitu districtissime circumteneretur obsessa. De quo quidem tempore, asserunt nonnulli venerabilem Bedam longe ab ante sic pronuntiasse :

Nam consueto more intelligendo per i unum, per v quinque, per l quinquaginta, per c centum, per m mille, et in supputatione bis repetendo illam dictionem Chalybis inveniuntur recti anni præscripti quibus ipsa Johanna his admonitionibus seu apparitionibus inducta, ad regem venit et regno succurrere efficacissime laboravit. Subduntur vero ter septem, hoc est XXI anni Quod quidem tempus est in quo, largiente Deo et ipsa electa Puella cooperante regi glorioso Carolo septimo, adversus Anglicos hostes in reductione Normanniæ et oppugnatione Aquitaniæ, semper cessit victoria : unde ipse pius adjutor Deus in tribulatione tunc clementer et in opportunitate succurrit quando maxime et ad extremum sibi necesse fuit ; sicuti populo Israelitico de salute desperanti in Bethulia crudeliter 401obsesso, concessa est probissima Judith in summo necessitatis articulo ut eum ab oppressione cui succumbebat liberaret ; Judith VIII et XIII ac cæteris intermediis capitulis. Quibus clare patet quoniam fortiora mundi per infirma Deus confundit et quod Infirmum est Dei fortius est hominibus primæ ad Corinthios primo quodque de Cœlo est fortitudo primi Machabeorum III, quod Non salvatur rex per multam virtutem in psalmo, et denique quod Regnorum et principatuum in Deo est universa dispositio Danielis IV.

Porro attendendus est harum visionum locus. Quæ quidem circumstantia etsi parum facere videatur ad veritatem hujusmodi apparitionum comprobandam, tamen quia in processu ab adversariis ponderatur sumentibus forte occasionem quia ab Aristotele in tertio Ethicorum et a Tullio in Rhetorica locus inter circumstantias annumeratur ; et etiam beatus Thomas prima secundæ, quæst. VII, art. 4, dicit quod locus et tempus circumstant actum per modum mensuræ extrinsecæ. Ideo advertendum quod quamvis, ut Chrisostomus ait super illo verbo Johannis III, Spiritus ubi vult spirat si ventum nullus detinet sed quo vult fertur multo magis actionem spiritus naturæ leges detinere non poterunt, tamen ex quo consulentes in causa hoc ponderant, potest utique et a nobis ex opposito ponderari. Nam reperitur quod prima vice Johanna visionem habuit in horto patris sui, aliis autem vicibus nunc in campo, nunc in domo, nunc in via, nunc in carcere, ut patet in processu. Quæ omnia convenientia sunt. Nam et Christo apparuit Angelus in horto, Luce XXII ; similiter et mulieribus, Johannis XIX, Mathei XXVIII et Marci ultimo ; Abrahæ vero et Loth in tabernaculo et hospitio, Genesis XVIII et XIX ; Agar ancillæ apparuit in solitudine, Genesis XXXII David regi juxta aream seu ornam Jebusei, secundo Regum XXIIII et primi Paralipomenon XXI : Thobiæ juniori in via, Thobiæ V pueris in fornace, Danielis III ; Abachuch prophetæ eunti in campum, ibidem XIV ; Joseph in lectulo, Mathei primo ; Zachariæ in templo, Luce primo ; Mariæ in thalamo, ibidem ; Petro in carcere et aliis apostolis Actuum V et XII, capitulis. Similiter in gestis sanctorum leguntur angeli boni nunc hic alibi indifferenter apparuisse, ideoque istud nullam inducit difficultatem. Sed multo magis attendendum esse puto locum unde ipsa originem sumpsit, ubi et primo etiam apparitiones habuit. Oriunda namque fuit ex confinibus regni Franciæ et ducatus Lothoringiæ, de vico aut villagio quodam dicto Dompremy, a parte ipsius regni 402constituto ; in quo, non longe a paterna domo ipsius Johannæ cernitur nemus quoddam quod vetusto nomine Canutum dicitur. De quo vulgaris et antiqua percrebuit fama ; Puellam unam ex eo loco debere nasci, quæ magnalia faceret, prout etiam in processu refertur. Ad quod videtur non parum suffragari id quod in historia Brut legitur, Merlinum vatem anglicum sic prædixisse392 : Ex nemore Canuto puella eliminabitur quæ medelæ curam adhibeat, et cætera quæ alibi subjicientur. Exstat et alia prophetia Eugelidæ Hungariæ regis filiæ, incipiens sic : O insigne lilium roratum principibus, etc. Sequitur Sed a puella oriunda unde primum brutale venenum effusum est393. Quod quidem venenum quidam intelligunt rebellionem antiquam sive substractionem factam ab obedientia regis Franciæ ab incolis illius partis Galliæ quæ dudum Belgica dicebatur ; sed si hoc ita vel aliter intelligi debeat, relinquo perspicatiori ingenio et Francorum præclarissima gesta solertius perscrutanti. Illud vero Merlini dictum, per expressam illius nemoris designationem, clarum apparet et manifestum.

Modus præterea ipsarum apparitionum juxta dicta et asserta Johannæ diligenter considerandus est. Asserit enim visiones corporales spirituum frequenter accepisse et cum multo lumine, primaque vice a dextro latere versus Ecclesiam, non autem cito vel faciliter 403illos spiritus discrevisse seu distincte cognovisse neque etiam statim autem leviter eis credidisse voces denique dulces et humiles et claras sæpe et intelligibiliter audivisse, nihilominus stuporem ac timorem magnum habuisse. Hæc quidem summa videtur esse assertionum Johannæ quo ad qualitatem et modum suarum apparitionum, ut ex processu constat. Sed certe omnia ista diligenter inspecta ad bonum potius quam ad malum retorqueri possunt. Pro quo notandum quod beatus Augustinus distinguit triplicem spiritualium substantiarum visionem. Una est intellectualis ac spiritualis omnibus aliis excellentior qua scilicet nec corpora nec corporum imagines videntur sed in rebus incorporeis et intelligibilibus mira Dei potentia intuitus mentis figitur. Ad hanc enim raptus est Paulus, secundum eumdem Augustinum, ut Deum in se non in alia figura aut speculo videret. Secunda est sensibilis et imaginaria quando scilicet aliquis Dei revelationem videt in extasi vel in somno rerum imagines aliquid significantes, ut Petrus vidit discum, Actuum X, et Johannes mirabilia, in Apocalipsi, et sic de aliis. Tertia est corporalis qua videlicet Deus ostendit corporaliter aliqua secreta aliquibus quæ tamen plerumque alii videre non possunt, ut quando Helyas raptus est vidit Helyseus currus ignitos, quarto Regum II, et Balthazar manum scribentem in pariete, Danielis V, et lias apparitiones faciunt spiritus in corporibus assumptis et ab eisdem formatis. Quod quidem facile eis est quia cum spiritualis creatura sit superior omni natura corporali, oportet quod omne corpus sibi obediat ad motum non tamen quo ad informationem, sed præsertim quoad nutum localem. Unde omnes hujuscemodi apparitiones de quibus fit mentio in sacra Scriptura aut etiam in quacumque historia, sive sit apparitio mediantibus Angelis facta, sive angelorum ipsorum, semper lactæ sunt in formis seu figuris corporalibus, ut in tertio libro de Trinitate beatus Augustinus dicit, qui præterea in quodam sermone introducit beatam virginem de apparitione Angeli ita loquentem : Venit ad me Gabriel archangelus facie rutillans, veste coruscans, incessu mirabilis. Ista autem nonnisi ad visionem corporalem referri possunt. Objicitur tamen contra ipsam Johannam quod nonnulla de suis apparitionibus asserit quæ proprietati spirituum præsertim bonorum non videntur convenire, ut est quod sancti Michaelis et sanctarum, sibi apparentium vidit capita coronata pulchris coronis et multum opulenter. De brachiis 404vero aut aliis membris figuratis, de capillis et vestibus etiam et de statura dicti sancti Michaelis expresse interrogata nihil respondere voluit, imo potius se nescire astruxit. Quod quidem absurdum videtur ut videlicet illos sic frequenter viderit, quinimo familiariter eos amplexando, ut affirmat tetigerit et tamen figurales ipsorum partes distinctæ non perspexerit. Ad hoc dicitur quod licet ex vitio compositorum articulorum reperiatur sibi fuisse objectum et impositum quod asserit spirituum ei apparentium capita vidisse, tamen numquam in assertis per eam istud reperitur, videlicet quod capita, sed potius quod faciem viderit. Et hoc consonat qualitati apparitionum quas sacra Scriptura commemorat in quibus de sola visione faciei communiter refertur, ut patet de Jacob qui, postquam cum Angelo diu luctam habuisset, ait : Vidi Dominum facie ad faciem Genesis XXXII. Et Gedeon post multa cum Angelo sibi apparente gesta dixit : Vidi Angelum Dei facie ad faciem Judicum VI, cum multis similibus. Est autem facies pars superior corporis et elegantior quæ sapientiam designat, ut habetur Proverbiorum cap. XVII. In apparitionibus vero istis sapientiæ divinæ misteria dispensantur. De aliis autem membris et partibus necnon de aliis particularibus circumstantiis investigare plus vanum et curiosum quam utile aut fructuosum videtur, cum Scripturæ sacræ vel quæcumque historiæ superflua hujusmodi non commemorent. Nam, ut ait sanctus Doctor in secundo libro Sententiarum scripto, dist. VIII, art. 2, cum in corpore assumpto angelus se visibilem offert, sufficit ut appareant aliquæ proprietates visibiles invisibilibus ejus proprietatibus congruentes ut quando apparet in forma hominis vel leonis et hujusmodi per quorum proprietates intelliguntur aliquæ virtutes spirituales angelorum.

Quantum vero ad finem apparitionis angelorum sufficit ut proprietates corporis assumpti sint in eo secundum similitudinem tantum. Quo autem ad coronas et alium pulchritudinis, ornatum nihil absurdum Johanna inducit. Videantur enim sanctorum gesta et multa similia imo et mirabiliora plane invenientur, ut de beata Agnete cum choro virginum miro ornatu fulgentium parentibus ad tumulum ejus vigilantibus apparente, de beata Cecilia duas coronas ex rosis et liliis implexas per manus Angeli suscipiente et sic de aliis similibus quasi infinitis. De familiaritate præterea et amplexibus nihil a veritate aut a recta ratione alienum in dictis ejus apparet, 405ut brevitatis causa quædam pauca, sed tamen authentica et multo mirabiliora propter hoc exempla adducamus. Quis enim non magis miretur gratissimam Angelorum cum Abraham et Loth familiaritatem, apud eos ut puta more peregrinorum domestice hospitando et ut commensales peculiariter comedendo, Genesis XVIII et XIX, cum Jacob magno temporis spatio certatim luctando et tandem femur ejus ita ut aridum seu marcidum fieret contrectando, ejusdem Genesis XXXII, cum Gedeone humanissime fabulando et mirandum sacrificium injungendo, Judicum VI, cum Tobia juniore sodaliter peregrinando, Tobiæ a capitulo VI usque ad XIII, et sic de multis similibus in sacra Scriptura et gestis sanctorum diffuse enarratis. Nec quempiam moveat quotidiana spirituum apparitioquam johanna refert, quin omnino simile habetur de Tiburtio in legenda beatæ Ceciliæ. Addit proinde quod semper cum multo lumine eas visiones habuit, quod nimirum ad illarum approbationem benefacit. Lumen enim acceptum secundum communem usum loquendi ad omnem manifestationem extenditur, ut ait Apostolus ad Ephesios VI, ideo proprie in spiritualibus dicitur, secundum beatum Thomam prima parte, quæst. LXXVII, art. primo. Et beatus Augustinus III super Genesim ad litteram, dicit quod in spiritualibus melior et certior lux est propterea Angeli lucis dicuntur boni spiritus, secunda ad Corinthios XI, econtra vero maligni ac reprobi tenebrarum principes potestates atque rectores vocantur, ad Ephesios VI. Idcirco claritas circumstans boni angeli apparentis indicium est præsertim hoc tempore gratiæ revelatæ. Dicit enim Beda super illo verbo Lucæ primo Claritas Dei circumfulsit illos. Hoc privilegium recte huic tempori servatum est quando exortum est in tenebris lumen rectis corde. Sic enim apparuit Paulo in sua conversione et Petro in carcere, Actuum, cap. IX et XII. Cæterum id quod dicit se prima vice potissimum vidisse Angelum a dextro latere versus ecclesiam utique nonnisi ad bonum retorqueri potest, nam Ezechielis, cap. X, legitur : Cherubin stabant a dextris domus ubi glossa ut sanctæ supernæque virtutes dextram partem domus Dei tenere videantur, illas autem quas mittuntur ad supplicia, de quibus dicitur immissiones per angelos malos sinistras partes, boni namque a dextris collocantur, ut patet Mathei XXV. Habetur etiam Marci ultimo quod mulieres viderunt juvenem angelum sedentem a dextris et plurimum expresse Luce primo dicitur Apparuit Angelus Domini stans a dextris 406altaris incensi, super quo verbo dicunt Ambrosius et Beda : Ideo apparuit a dextris quia signum divinæ misericordiæ præferebat scilicet prospera nuntiando et cœlestis doni gaudium quod per dexteram designatur. Quod denique illos spiritus non cito cognoverit aut discreverit, profecto et humanæ conditionis seu infirmitatis ac religiosæ gravitatis indicium fuit : humanæ quidem conditionis quia, ut dicit sanctus Doctor 2° scripti, dist. X, art. primo, apparitiones visibiles angelorum eo quod sunt supra cursum naturæ stuporem quemdam incutiunt et quodam modo ad consensum violenter inducunt in quo perit aliquod bonum hominis quantum ad conditionem naturæ quod est inquisitio rationis. Unde idem ait, eodem scripto, dist. VIII, art. III. Non est, inquit, inconveniens quod Abraham in principio latuerit eos esse angelos quibus cibos apposuit quamvis illos postea et in fine cognoverit, nam et Gedeon post solum multa gesta et indicia Angelum cognovit Ibi videns Gedeon quod esset angelus Domini, etc. Judicum VI. Similiter et multum expresse de eo qui apparuit parentibus Samsonis ubi post quædam habetur statim intellexit Manue Angelum Dei esse, glossa Quem prius credebat hominem Judicum XIII. De Petro etiam in carcere visitato per Angelum legitur Actuum XII, nesciebat quia verum esset quod fiebat per angelum et post pauca ad se reversus ait : Nunc scio vero quia misit Dominus angelum suum, etc. Unde et Johanna dixit quoniam ter audivit et vidit priusquam cognosceret, cui plene consonat illud quod habetur de propheta Samuele, primi Regum II. Et simile contigit presbytero Luciano in inventione reliquiarum sancti prothomartiris Stephani. De tarditate vero credendi et difficultate discernendi nil aliud existimari debet nisi quod istud sinceræ religionis gravitatem continet. Nam prima Johannis X, dicitur Nolite omni spiritui credere, sed probate an spiritus ex Deo sint.

In processu autem Johannæ ipsa tres vias assignat quibus illos spiritus potuit deinceps discernere : primo quia illam salutabant ; secundo quia eam gubernandam acceperant ; tertio quia ei expresse se nominabant.

Primum namque istorum, quidquid ab aliquibus sentiatur, bono angelo vel spiritui non derogat, nam Angelus salutavit Gedeonem dicens : Dominus tecum, virorum fortissime Judicum VI, Raphael Tobiam et parentes ejus, Tobiæ XII, Danielem angelus suus, Danielis X, 407Mariam archangelus, Luce primo. Quinimo legimus Deum aliquos salutasse, ut Gedeonem, ubi prius Judicum VI, mulieres eum querentes, Mathei ultimo et discipulos suos, Johannis XX.

Denique potuit ex secundo cognoscere, scilicet ex gubernatione seu directione. Sic enim Petrus Angelum cognovit qui eum a carcere liberavit et extra custodias militum et quæquæ pericula eduxit, Actuum XII. Nam scriptum est Spiritus tuus bonus deducet me in terram rectam, glossa Non malus spiritus qui ducit in terram perversam.

Ex tertio etiam agnoscere angelum potuit vel spiritus ei apparentes quia se ei nominabant, quoniam sic angelum Jacob cognovit, Genesis XXXII, similiter Manue pater Samsonis Judicum XIII, ad idem Tobias junior et parentes sui, Tobiæ XII, ac etiam Zacharias sacerdos, Luce primo. Quatenus autem ipsa Johanna illos spiritus discernendo agnoverit signa efficatiora, ut patebit, aliunde tradit. Asseruit præterea voces dulces, claras ac intelligibiles audivisse, quod quidem malignis spiritibus nullatenus convenit. Nam de diabolo scriptum est, Job XL. Numquid loquetur tibi mollia quasi dicat non. Intelligibiliter enim aut clare dæmones loqui non solent, ut in practica inquisitionis reperitur ex confessionibus eorum qui dæmones consulunt et ab eis responsa accipiunt. Quinimo rauce, dissone ac secundum Augustinum involute, captiose et obscure ut si verum non dicant possint etiam sub mala interpretatione obscuri verbi auctoritatem suam apud cultores suos retinere, et habetur in Canone Sciendum394. Ad quod pro parte Johannæ bene facit illud quod asserit, videlicet quod nunquam illas voces in duplicitate reperit quod certe boni spiritus evidentissimum signum est. Malus enim angelus spiritus mendacii vocatur tertio libro Regum, ultimo, et Johannis VIII, dicitur Cum loquitur mendacium, ex propriis loquitur quia mendax est. Neque præmissis obstat illud quod addit quod voces illæ loquebantur gallicum et non anglicum, quia hoc referendum est non ad proprietatem spiritus loquentis, sed potius ad descensum pro capacitate audientis, secundum quam proportionari oportet actum spiritus apparentis, ut vult beatus Dionisius primo capitulo Cœlestis ierarchiæ. Sciendum tamen, secundum beatum Thomam, secundo scripto, dist. VIII, art. IV, in fine, quod loqui 408proprie est per formationem vocum ex percussione aeris respirati et determinatis organis ad exprimendum conceptionem intellectus. Et ideo locutio corporalis Angelis proprie in corporibus assumptis convenire non potest, secundum completam significationem cum non habeant vera organa corporalia, sed est ibi aliqua similitudo in qua tamen angeli intelligunt et intellectum exprimunt, quibus sonis qui proprie non sunt voces sed similitudines vocum, sicut etiam quædam animalia non respirantia dicuntur vocare, ut habetur in 2° De anima. Intentiones autem intellectæ ab angelo efficiuntur nullis sonis, non quidem eædem numero sed secundum similitudinem significationis per motus determinatos ab intelligentia, sicut similitudo artis in mente existens efficitur in materia ut domus et hujusmodi.

Subinfert denique Johanna quod in primitivis suarum visionum magnum stuporem ac timorem habuit quod siquidem boni spiritus est evidens signum. Nam primo aspectu terrorem quemdam incutit, unde Chrysostomus Non potest homo, quantumcumque sit justus, absque timore cernere Angelum, unde et Zacharias aspectum non tollerans præsentiæ angeli nec fulgorem illum valens sufferre turbabatur et Beda dicit Nova quippe facies humanis se obtutibus præbens turbat mentem animumque consternat. Hujus vero duæ causæ assignantur una in glossa super Lucam in qua dicitur quod hæc est infirmitas humana ex prima corruptione exorta quod non sustinemus angelicam visionem ; unde Gregorius In quantam miseriam cecidimus qui ad bonorum angelorum præsentiam formidamus. Secunda ratio assignatur a beato Thoma in tertia parte, quæst. XXX, art. III, dicente quod ex hoc ipso quod homo supra seipsum elevatur quod ad ejus pertinet dignitatem, pars ejus inferior debilitatur, ex quo venit turbatio prædicta, sicut calore naturali ad interiora reducto, exteriora tremunt unde Ambrosius, super Lucam Perturbamur et a nostro alienamur affectu quando perstringimur alicujus potestatis superioris occursu. Nam et visione angelica Ezechiel cecidit. Ezechielis II, Vidi et cecidi in faciem meam. Daniel debilitatem incurrit, Danielis X. Vidi et non remansit in me fortitudo. Zacharias turbatur, Lucæ primo Zacharias turbatus est videns et timor irruit super eum. Beata virgo verecundatur ibidem Cum audisset, turbata est, id est verecundata, secundum Bernardum. Et hoc contingit non solum in corporali, sed etiam in 409imaginaria visione, nam Genesis XV, dicitur : Sopor irruit super Abraham et horror magnus et tenebrosus invasit eum. Sed proinde bonus angelus postquam terruit in principio, confortat in medio : unde Origenes super Lucam : Angelus apparens sciens hanc esse humanam naturam primum perturbationi humanæ medetur, unde tam Zachariæ quam Mariæ dixit : Ne timeas. Hoc autem ipsi Johannæ contigisse manifestum est ex processu, ubi frequenter testatur se semper a spiritibus ei apparentibus magnas confortationes in suis necessitatibus habuisse, quod quidem bonum angelum fuisse indicat, secundum illud Athanasii in vita beati Antonii magni heremite : Non est difficilis bonorum spirituum malorumque discretio. Si enim post timorem successerit gaudium, a Domino sciamus venisse auxilium, quia securitas animæ præsentis majestatis indicium est. Si autem incussa formido permanserit, hostis est qui videtur. Demum vero ipse spiritus bonus timore illo quem veniens incusserat per submissam confortationem penitus excusso, in maxima jocunditatis atque securitatis consolatione personam cum recesserit, dimittit. Et iste est exitus seu finis in his apparitionibus, ut præmittebatur, attendendus. Nam ex processu constat quod, spiritibus ab ipsa Johanna recedentibus, in tantæ exultationis jubilum reperiebatur ut ipsa quæ totis præcordiis cum eis abire suspirabat quando illam dimittebant in affluentissimum atque dulcissimum umbrem lacrimarum mox resolveretur. Quod similiter boni spiritus evidentissimum signum est. Nam Guillelmus Parisiensis, in libro De universo, ait quod supremi spiritus amicabiles sunt naturæ animarum nostrarum cujus signum est quod spiritus nostri ad præsentiam hujusmodi supercœlestium substantiarum quandoque pro parte corpora deserunt et hoc vel ex toto ut in raptu ac in extasi apparet, et etiam in eo statu qui in spiritu vocatur. Unde quemadmodum ferrum ad præsentiam magnetis ex amore naturali rapida velocitate currit ad illum, sic et spiritus nostri quadam prona inclinatione angelicis applicationibus gratulantur. Cujus per exemplum simile legitur in quarto libro Dialogorum de puella quadam cui beata Virgo, cum splendidissimo aliarum plurium virginum choro, in albis apparuit, cumque juvencula tantæ dulcedinis felicitate illecta earum consortio se omnino adjungere vellet, respondens beata Virgo imposuit ei ut nil deinceps leve aut puellare ageret, sed ab effuso atque dissoluto risu et jocis prorsus abstineret, quod et fecit et post dies 410paucos vitam feliciter finivit. Ait namque Johanna quod, postquam visiones habuit, numquam deinceps ludis aut jocis se immiscuit. Et iterum dixit quod cum illi spiritus ab ea recedebant, multum flebat et voluisset abire cum eis. Hic ergo tanta consolationis influxus præsentiam bonorum spirituum indicat. Nam Athanasius ubi supra ait : Sanctorum angelorum amabilis et tranquillus est aspectus Tacite enim et leniter properantes gaudium et exultationem ac fiduciam infundunt mentibus, si quidem cum illis est Dominus quis fons est origo lætitiæ. Tunc enim mens nostra non turbida sed lenis et placida angelorum luce radiatur, tunc enim anima cœlestium præmiorum aviditate flagrans, effracto, si poterit, humani corporis domicilio et membris exonerata mortalibus cum his quos videt festinat abire in Cœlum. Horum tanta benignitas est ut si quis pro conditione fragilitatis humanæ miro fuerit eorum fulgore perterritus omnem ex corde continuo auferat metum. Pessimorum vero spirituum truces vultus sonitusque horrendi cognoscuntur ac sordidi cogitatus. Non enim refovere sciunt, ut Gabriel virginem, nec ut timeantur jubet, sicut nuntii nativitatis Christi sunt pastores consolati. Quinimo pavorem duplicant et usque ad profundam impietatis foveam, scilicet ut ibi prosternantur impellunt ; hæc ibi. Et rursus Guillermus Parisiensis ubi supra : A principio maligni spiritus suam occultantes malitiam sine ullo terrore accedunt et transfigurant se in angelum lucis, tamen non permittuntur diutius illam abscondere hoc faciente et illam ostendente atque eos quandoque prohibente ab hominum deceptione divina clementia. Sentitur enim tandem eorum noxietas atque malitia et propter hoc sentitur horror et terror et relinquunt pavidum ac trementem illum cui se applicuerunt, imo etiam coguntur quandoque suam immunditiam revelare cum fetore intollerabili recedentes. Beatissimi vero spiritus e contrario faciunt applicationibus suis ad animas nostras. Ab initio enim timorem ingerunt reverentiæ suæ simul et novitatis magnitudine in recessu autem suo relinquunt animas confortatas, consolatas atque jocundas et vestigia contraria vestigiis antedictis ; hæc ille. De aliis vero quæ magis intrinsecæ finem missionis ipsius Johannæ concernunt plenius loco suo et statim apparebit.

Unum tamen super isto suarum apparitionum articulo estimo non usquequaque prætereundum, scilicet quia dixit se in primis et post modum frequenter beati archangeli Michaelis confortationem habuisse, 411quod revera fini missionis ejus bene congruit quoniam, ut videbitur, ad sublevationem regni Franciæ tunc hostiliter atque crudeliter oppressi mittebatur. Ideo advertendum quod officia et prælationes quæ ad communitates hominum et quæ ad provincias et regna se extendunt convenit custodiri ac dirigi non per Angelos inferioris ordinis, quorum est minima nuntiare, ut ait Gregorius, sed per superiores, hoc est per archangelos et principatus qui sunt superiores gradu naturæ, et per consequens universaliores virtute ac operatione. Unde illi duo principes Persarum videlicet et Græcorum, qui Angelo Daniel in restiterunt, ut legitur Danielis X. Boni angeli fuerunt, secundum eumdem Gregorium, de ordine principatuum qui illis regnis dirigendis præfecti a Deo fuerunt, quamvis alio modo sentiat Jeronimus. Beatus vero Michael in ordine Principum seu Principatuum ponitur, secundum seriem Scripturæ, ut ait sanctus Doctor secundo scripto, distinctione decima post ultimum articulum in expositione litteræ, et iste qui populo Israelitico olim præfuit, ut habetur in glossa Judicum VI et Danielis X. Nunc vero sepulta Judeorum synagoga et fide Christi revelata, quinimo et populo illo sua exigente malitia per mundum disperso, pie credendum est beatissimum Michaelem christianorum communitati præfici et permaxime regno Franciæ, in quo Dei gratia fidei lumen splendidissimum et pia Christi religio potissime viget. Unde et ipse Archangelus quasi in titulum conservandæ Franciæ ab Anglorum impetu in rupe forti et excelsa quæ antiquo vocabulo Tumba dicitur inter mediam sedem sibi proprie elegit ac constituit, quæ siquidem hostium incursibus neunquam succubuit, sed, quod multo magis est, licet multiplex fuerit conspirantium inimicorum extructa artificiosa fabrica, vi tamen aut dolo nunquam dedi potuit vel subjici, ut juste congratulando cum angelo Danielis, id est cum nuntio sibi misso dicat felix rex Ecce Michael unus de principibus primis venit in adjutorium meum. Et ista de hujusmodi visionibus ad præsens sufficiant, quamvis tamen quædam ipsi Johannæ in hac parte objiciantur. Sed quia vel indigna relatione videntur perimpendo, aut si quæ digna sint pondere, ad alterum tempus et locum dimitto.

412Secundum capitulum

Quod multas revelationes et consolationes a spiritibus sibi apparentibus Johanna se habuisse asseruit.

Circa materiam de revelationibus quas Johanna dixit se a Deo per ministerium spirituum habuisse, notandum est quod non semper ad visionem seu apparitionem cœlestem sequitur divina revelatio. Nam rex Pharao vidit septem boves et septem spicas, Genesis XLI, sed quid significarent nescivit unde quod fuit sibi somnium fuit patriarchæ Joseph prophetica revelatio qui quidem somnium illud spiritualiter et ex divina inspiratione intellexit ac perfecte exposuit. Similiter Nabuchodonozor vidit lapidem de monte cadentem sine manibus præcisum, et Balthazar manum scribentem in pariete quæ quidem fuerunt istis imaginariæ visiones, ut habetur in prologo Psalmorum, sed fuerunt prophetiæ Danieli. Et sic de aliis multis qui, prout legimus, visiones habuerunt, sed tamen visionum intelligentiam per revelationem non acceperunt. Alii vero utrumque habuerunt, sicut Jeremias ollam succensam vidit, Ezechiel sartaginem ferream, Johannes miranda, prout in Apocalipsi refert, et sic de similibus. Isti namque non solum visiones, sed et visorum ac sibi ostensorum sensum et revelationem perceperunt et istud tanquam dignum atque gloriosum apostolus Paulus enuntiat dicens secunda ad Corinthios XII. Veniam, inquit, ad visiones et revelationes Domini, et paulo post subdit : Pro hujusmodi enim gloriabor. Præterea sciendum quod, ut ait beatus Thomas, secundo Sententiarum scripto, dist. VII, art. 2, Revelationes sunt ex triplici habitudine specialiter considerandæ : scilicet ex auctore, ex intentione et ex certitudine. Auctor enim bonarum Bevelationum est Deus, quas quidem secundum providentiæ suæ mirum ordinem ac sui beneplaciti propositum angelorum ministerio hominibus dispensat, ut Dionisius probat, cap. IV, Cœlestis ierarchiæ. Quod quomodo fieri habeat sic juxta sanctum Doctorem accipi debet. Angelus enim ea quæ cognoscit potest homini revelare per applicationem sui luminis ad fantasmata, sicut et ad illa applicatur lumen intellectus agentis, ut videlicet ex eis intentiones quædam per intellectum eliciantur, et quanto lumen 413fuerit fortius et perfectius, tanto plures et certiores cognitiones elicientur, et ita ex fantasmatibus illustratis lumine angelico resultat quorumdam cognitio in intellectu possibili hominis ad quam eliciendam illustratio intellectus agentis non sufficeret, cum lumen ejus sit debilius lumine angelico. Sed quoniam hoc modo illustrandi seu revelandi non differt plene bonus angelus a malo, ideo advertendum quod illi qui a malo spiritu quamcumque revelationem accipiunt, vel mendaciorum confictione tandem seducuntur, vel ad aliquid vitium committendum ab eodem impelluntur, quoniam dæmonum perversitas ad hoc maxime tendit, ut scilicet mentes hominum ab ordine divino valeant abducere. Econtra vero boni spiritus homines quibus applicantur de constanti veritate informant et ad actus virtutum suaviter inclinant. Quod plurimum dilucide beatus Bernardus, in quodam sermone, exponendo illud psalmi Audiam quid loquatur in me Dominus Deus, sic tractat : Quotiens enim de affligendo corpore, humiliando corde, servanda virtute et caritate exhibenda, seu cæteris virtutibus acquirendis, conservandis, amplificandis, salubris cogitatio in mentem versatur, divinus sine dubio spiritus est aut per se ipsum sane aut per angelum suum. Nec facile est quis loquatur discernere nec ignorare periculosum, præsertim cum certum sit angelum bonum nunquam loqui a semetipso, sed Deum esse qui loquitur in seipso : hæc ille. Neque tamen ex istis putandum est quod ad revelationes etiam propheticas simpliciter et de necessitate requiratur bonitas morum, maxime illa quæ attenditur secundum interiorem radicem bonitatis quæ consistit in caritate seu gratia gratum faciente, per quam scilicet mens hominis Deo conjungitur. Equidem sine illa potest revelatio etiam prophetica esse, quia caritas pertinet ad effectum, revelatio vero ad intellectum, et iterum quia revelationes dantur ad utilitatem aliorum sicut et cæteræ gratiæ gratis datæ, ut patet primæ ad Corinthios in cap. XII non autem ordinantur per se ad hoc quod mens illius qui eas accipit conjungatur Deo ad quod de se caritas ordinatur, unde et Mathei VII, legitur, de his qui dixerunt Domine, nonne in nomine tuo prophetavimus ? Quibus respondetur : Nunquam novi vos. Novit autem Dominus eos qui sunt ejus, ut dicetur secunda Ad Timotheum II. Nam constat ex litteris sacris quod aliqui mali spiritum prophetiæ habuerunt, ut Balaam, numeri XXII et Cayphas Johannis XI. Talium enim, ut dicit Chrysostomus, ore solum divina 414gratia utitur, cor vero illorum contaminatum non tangit. Si autem bonitas morum attendatur quantum ad passiones animæ et exteriores actiones, secundum hoc quis potest impediri ab hujusmodi revelationibus per morum malitiam quoniam ad talium spiritualium contemplationem requiritur pura et vehemens elevatio mentis, quæ quidem impeditur per passionum perturbationem ac per inordinitam rerum exteriorum occupationem. Nam et de filiis prophetorum legitur quarti Regum IV, quod filii habitabant cum Helyseo quasi solitariam vitam ducentes ne mundanis occupationibus impedirentur a dono prophetiæ. Et ad ista maxime confert pudicitia seu castitas quia, secundum commentatorem in cap. VII, Phisicorum, per eam inter cæteras morales virtutes corpus animas seu rationi maxime obediens redditur. Ex præmissis itaque patet quod divina revelatio potissime datur homini ad aliorum utilitatem cum sit donum a Deo gratis datum et ille cui datur est quasi instrumentum divinæ operationis unde Jeronimus super Matheum : Prophetare, virtutes facere et dæmonia ejicere interdum non est meriti ejus qui operatur, sed vel invocatio nominis Christi hoc agit, vel ob condemnationem eorum qui invocant ad utilitatem eorum qui vident et audiunt conceditur. Certum est quod et quandoque datur revelatio aliquibus ad propriæ mentis suæ illustrationem et isti sunt in quorum animas divina sapientia se transfert et quos Dei amicos ac prophetas constituit, ut habetur Sapientiæ VII. Ubi namque de morali bonitate personnæ constat, verum est quod authentica magis et solida revelatorum denunciatio apud alios habetur, unde et ob hanc causam satis visibile est sanctos prophetas non solum videntes, sed et viros Dei hactenus fuisse appellatos, ut de Helya et Helyseo patet quarti Regum, cap. I et IV, aliisque pluribus locis ejusdem libri. Et hæc dignæ consonant præmisso verbo beati Bernardi, quinimo et præsenti nostro proposito proprie videntur accommodari.

Quatenus autem Johanna pro utilitate aliorum revelationes susceperit inferius dicetur, sed quod etiam ad meritorum suorum amplificationem et mentis illustrationem eas habuerit ex multis patet quæ in diversis examinationibus constanter illa asseruit. Dixit enim quod revelationes habuit ad se juvandum et gubernandum quas quidem monebant quod esset bona juvenis et Deus adjuvaret eam, quod se bene regeret et frequentaret ecclesiam, quodque virginitatem animæ et corporis custodiret, faciebantque eam libenter et sæpe 415confiteri, unde, ut dixit, movebatur ad credendum eis propter bonum consilium, bonam confortationem et bonam doctrinam quam dabant ei et multa similia. Quæ omnia tamquam virtuosa ac bonis revelationibus et divinis inspirationibus dignissima censeri debent et utique ad illas promerendum et habendum animam bene dispositam præbent. Nam bona indoles juventutis in Johanna modestam simplicitatem indicat, de qua scriptum est Proverbiorum III : Cum simplicibus sermocinatio ejus ; et Mathei XI : Absconditi hæc a sapientibus et prudentibus et revelasti ea parvulis. Quod quidem lit ad Dei providentiam manifestandam et hominis superbiam reprobandam. Et licet illud plerumque apud imperitiam hominum mirandum sit, tamen propter id absurdum aut indignum reputari non debet, quoniam per simplices et idiotas viros altitudinem sæculi Christus subjugavit efficacissime, quod inter cætera virtutis opera quæ Dominus fecit in terris præcipuum miraculum beatus Bernardus reputat ut per Host. et Johannem Andree refertur in capitulo Venerabilis, De præbendis395. Et ad hoc bene facit quia Johanna semel interrogata quare potius hanc gratiam habuerit quam una alia, respondit quod hoc placuit Deo ita facere per unam simplicem puellam pro repellendo adversarios, hoc patet in processu fol. 3, linea C. Quod autem se bene regeret et virginitatem servaret hoc pertinet ad sui corporis integritatem, quam quidem sicut Deo promiserat, ita, et semper absque reprehensione servavit. Hæc autem virtus est quæ hominem Dei templum efficit, ut vult Ambrosius, ut habetur in C. Tollerabilius396. Spiritibus etiam angelicis cognata est et propinqua, ut ait Ciprianus. Quod vero subdit de virginitate animæ designare videtur perfecte humilitatis virtutem : et illa est, secundum Gregorium, quæ de præsentia Spiritus sancti efficax et dignum reddit testimonium. Unde Isaiæ LXVI, secundum aliam litteram Requiescet spiritus meus super humilem : humilitas quippe virginati conjuncta cum admiratione laudatur, ut patet in capitulo Hæc scripsimus397. Nam et Johanna cum de missione sua in Franciam per voces instrueretur, humiliter excusavit, se dicens quod erat simplex puella quæ neque equitare, neque arma portare sciret aut 416posset. Quippe et in suis operibus nunquam visa est propriam gloriam querere sed potius divinæ bonitati omnia tribuere.

Alia vero quæ sequuntur aperte videntur religiosam bonorum operum justitiam ac laudabilis vitæ sinceritatem ostendere, ut est quod se bene regeret, ecclesiam frequentaret, libenter et sæpe confiteretur, missam quotidie ac devote audiret, frequenter communionem dominicam perciperet, jejunia observaret, a juramentis caveret, jurantes compesceret, blasphemantes acriter increparet et argueret, in pauperes pia et misericors esset et multa similia, quæ universa tenuisse et observasse tam ex processu quam ex suorum confessorum et aliorum quamplurimorum fide dignorum testium atque omni exceptione majorum qui ejus mores ac vitam curiose ac studiose explorarunt attestatione comprobantur. Ex quibus colligitur hujusmodi revelationes a reprobis et malignis spiritibus non potuisse procedere.

Secundo vero, ut præmittebatur, revelatio, secundum beatum Thomam loco præallegato, considerari potest et attendi ex intentione quæ sane nihil aliud est quam actus voluntatis in ordine ad finem unde in eis qui revelationes habent aut qui futura prænuntiant et hujusmodi sicut et in cæteris actionibus humanis oportet considerare operantis intentionem. Ordo enim finem accipitur (sic) ut quædam ratio bonitatis in objecto volito cum itaque bonitas voluntatis dependeat ex bonitate voliti, nec esse est quod dependeat ex intentione finis sicut et mala voluntas dependet ex inordinata intentione finis. Et hoc maxime accipiendum est quando intentio causaliter præcedit voluntatem, ut cum aliquid volumus propter intentionem alicujus finis, verbi gratia jejunare propter Deum causat bonam voluntatem, jejunare vero propter inanem gloriam causat voluntatem malam.

Sic utique in proposito potest contingere quod videlicet revelationem accipiens et futura prænuntians intendit vanam gloriam aut turpem quæstum vel aliquid hujusmodi unde falsorum prophetarum finis est lucrum temporale, ut dicitur Ezechielis XIII : Violabant me ad populum meum propter pugillum ordei et fragmen panis. De quibus ait Jeronimus et allegatur C. Numquam398. Videbantur quidam sibi prophetæ esse, sed quia pecuniam accipiebant, 417prophetia eorum facta est divinatio, id est, secundum glossam Divinatio eorum quæ credebatur esse prophetia declarata est non esse prophetia. Quod etsi intentio falsi prophetæ mala forte non esset, tamen dæmonis revelantis utique perversa est qui deceptionem pomper intendit. Bonorum autem prophetarum ac cœlestes revelationes accipientium tota intentio in finem rectum ordinatur. Unde notandum quod revelationes et spirituales manifestationes præcipue fiunt ad confirmationem fide et utilitatem Ecclesiæ, secundum illud ad Romanos XII : Habentes donationes secundum gratiam sive prophetiam secundum rationem fidei. Tamen prout in secunda, secundæ, quæst. CLXXIII, art. ultimo, sanctus Doctor ait : Non solum in lide instruimur ex contemplatione veritatis revelationem acceptæ, sed eliam in nostris operibus gubernamur, secundum illud psalmi : Emitte lucem tuam et veritatem tuam, ipsa me deduxerunt. Clarum est enim quod politica hominum conversatio sub ordine divinæ providentiæ cadit, juxta illud prima Petri V : Ipsi cura est de vobis, et maxime quo ad illa quæ principatuum et salutem reipublicæ administrantium prospiciunt : propterea omni tempore instructi fuerunt homines divinitus de agendis secundum quod erat expediens ad salutem electorum. Verum tamen quo ad directionem humanorum actuum inveniuntur revelationes olim diversificatæ non quidem secundum processum temporis, ita videlicet quod usque ad finem mundi aliquando cessare habeant, juxta illud Proverbiorum XXIX : Cum defecerit prophetia dissipabitur populus. Singulis namque temporibus præteritis non defuerunt prophetæ aliqui spiritum Dei habentes, non utique ad novam fidei doctrinam promovendam, sed potius ad humanorum actuum directionem providendam, sicut Augustinus refert lib. V, De civitate Dei quod Theodosius Augustus ad Johannem in heremo Egypti constitutum, quem prophetandi spiritu præditum fama crebrescente didicerat, misit, et ab eo nuntium victoriæ certissimum accepit. Non enim manus Domini abbreviata est ut hodie, sicut olim revelare non possit. Nam et beatus Ieronimus exponens illud Mathei XI : Lex et prophetæ usque ad Johannem vult quod hoc non dicitur ut post Johannem Christus excludat prophetas. Legimus enim in Actibus apostolorum Agabum prophetasse et quatuor virgines filias Philippi. Johannes etiam librum propheticum scripsit de fine Ecclesiæ. Denique et per pauca ante tempora in historiis reperiuntur alique mulieres spiritum 418propheticum habuisse, ut Alpays, virgo corpore deformis omninoque impotens, adeo ut resupina continue jaceret et solum caput et dextrum brachium elevaret toto insuper sic corpore saniem emittebat ut cunctis aspicientibus esset in horrorem, sed tamen divino spiritu ita agebatur ut frequentissime ad superna raperetur et mira in contemplatione videns absentia plerumque et futora cum stupore omnium prænuntiaret, et multa alia de virgine ista referuntur por fratrem Vincentium, quarta parte Speculi historialis, libro XXX, cap. XXXIII. Amplius ibidem ac eisdem parte et capitulo vero tertio narratur de quadam Elizabeth, sanctimoniali ex partibus Saxoniæ, quæ mirabiles visiones atque revelationes habuit, inter quas etiam angelus familiaris ei librum qui, dicitur, viarum Dei annunciavit, imo et diem translationis corporis beatissimæ Virginis Mariæ in Cœlum demonstravit. Rursus et de quadam virgine in Alemania provectæ ætatis laica et illitterata quæ tamen sæpius ad summa mirabilitur rapta non solum didicit quod verbis effunderet, sed etiam quod scribendo latine dictaret, quinimo et dictando catholicæ doctrinæ libros conficeret. Hæc autem dicitur fuisse Hildegardis, ad quam beatus Bernardus scripsisse fertur, et de futuris etiam multa prædixisse asseritur, præsertim ad cives Colonienses de futura clericorum tribulatione : hæc ubi prius libro XXVIII, cap. LXXXIII. Denique et ibidem signanter libro XXXI in diversis capitulis, secundum attestationem magistri Jacobi de Vitriaco, de domina Maria de Œgnies et aliis quibusdam devotis ac sanctis mulieribus diocesis Leodiensis multa miranda narrantur quo ad revelationes sibi factas et raptum earum et hujusmodi.

Quo autem ad negotiorum humanorum dispositionem certum est divinam Providentiam in hujusmodi revelationibus non tam mirabilem quam rectum et decentem ordinem præstituisse maxime quo ad principatuum et regnorum directionem ostendens, quod in ejus manu sunt universæ potestates et omnium jura regnorum, quodque hominum civilis et politica societas non mediarum seu fatalium causarum connexione aut inopinate emergentium casuum dispositione agitur juxta superstitiosam quorumdam insipientium vesaniam qui fato vel fortunæ quæque hic inferius geruntur attribuunt, sed potius per providentissimam Dei sapientiam quicquam ad honestum et civile regimen hominum pertinet certa definitione præstituitur. Nam, ut beatus Augustinus tradit in quinto libro De Civitate Dei, cap. XXI : 419Unus et verus Deus nec adjutorio nec judicio deserit genus humanum qui quando voluit et quantum voluit Romanis olim regnum dedit sicut Assyriis dederat et Persis. Hæc omnia plane unus et verus Deus regit et gubernat, prout ei placet. Et idem libro XVIII ejusdem De Civitate Dei, multum diffuse tractans quomodo regna multis et variis prophetarum oraculis Deus olim direxit, tandem ait quod tempore Regum semper misit Deus prophetas ad eos instruendum de agendis. Nam tempore regni Assyriorum, ut idem Augustinus prosequitur, exstitit Abraham cui promissiones apertissime factæ sunt, eodemque tempore fuit Moyses prophetarum eximius ad Pharaonem regem Egypti et pro ducatu populi Israelitici missus. Cui quidem populo numquam fere defuerunt prophetæ ex quo ibi reges esse ceperunt et hoc in usum tantum eorum non autem gentium. Nam, ut idem subdit, maxime tempore regum oportuit prophetas in illo populo abundare, quia tunc populus opprimebatur ab alienigenis et proprium regem habebat. Ideo oportebat eum per prophetas instrui de agendis : unde cum ab hostibus præmebantur, solebant tunc reges et principes populi prophetas consulere, ut ex libris Regum patet et aliis multis veteris Testamenti locis. Absurdum itaque reputari non debet si ex occulto Dei nutu ad sublevationem regni Franciæ tunc desolatissimi et ad ejus consolationem seu etiam qualemcumque respirationem aliqua persona quantumcumque etiam sexu aut conditione infirma fuerit quæ pro salute regni revelationes celitus acceperit. Qualitas namque personæ, præsertim quod ad sexum nihil hujusmodi spiritualibus instinctibus derogat, ut magis inferius videbitur et jam patet ex processu unde dijudicandum non est quare potius huic quam illi contingant maxime cum ex mera et sola Dei voluntate et dependeant. Spiritus enim ubi vult spirat, ut dicitur Joannis tertio libro, id est, secundum glossam, In ejus potestate est cujus cor illustret. Sed finis in istis sicut et in aliis omnibus quæ per homines vel circa homines aguntur permaxime attendendus est unde cum bonum gentis divinum testetur, idcirco tam illius gloriosi regni instaurandi ministerium atque præsidium non mediocriter celebre atque divinum censeri debet. Sed de hoc postea aliquantulum magis.

Demum et tertio, ut præmisi, oportet attendere ad certitudinem revelatorum, ut in loco superius allegato innuit sanctus Doctor, et obmisso pro nunc quia latius infra discutietur qualem alii de istis et 420hujuscemodi revelationibus possunt accipere certitudinem. Notandum est ad præsens quod bonorum prophetia et revelatio eis facta innititur divinæ præscientiæ quæ omnium futurorum et quorumcumque contingentium eventus intuetur, secundum quod definit Cassiodorus quod prophetia est inspiratio seu revelatio divine rerum eventus immobili veritate denuntians unde ille cui talis inspiratio fit pro certo novit quod hæc sibi sunt divinitus revelata, sicut etiam Jeremiæ in libro XXVI dicitur : In veritate misit me Dominus ad vos ut loquerer in aures vestras omnia verba hæc. Alioquin si ipse de hoc certitudinem non haberet, ut beatus Thomas ait, fides nostra, quæ dictis prophetarum innititur certa non esset, quod sentire impium est et erroneum. Signum namque propheticæ certitudinis accipere possumus ex hoc, quod Abraham ammonitus in prophetica visione se præparavit ad filium unigenitum immolandum, quod nullatenus fecisset nisi de divina revelatione certissimus fuisset : unde et propheta veniens de Juda in Bethel in sermone Domini, id est missus a Domino, eo quod cuidam pseudo prophetæ falsa ei persuadenti potius quam Deo mittenti adhæsit, divino ulciscente judicio, a leone in via oppressus fuit, tertii Regum XIII. Nam ut concorditer dicunt Durandus de Sancto Porciano et Petrus de Palude secundo Sententiarum scripto, dist. XXV, Deo revelanti non acquiescere peccatum infidelitatis est. Et Chrysostomus super illo verbo Lucæ primo Unde hoc sciam, ait : Quandocumque enim Deus aliquid indicat oportet in fide suscipere, nam super hujusmodi disceptare contumacis est animæ. Ad idem et Beda : Si homo esset qui mira promitteret impugne signum flagitare liceret, at cum angelus promittit, jam dubitare non decet. Simile omnino tradit Augustinus exponens illud Genesis XXXII. Timuit Jacob valde etc. : Quomodo, inquit, fidem habuit qui timuit cui facta erat promissio per angelum cui et credere tenebatur. Respondet quod, licet Jacob timuerit, tamen de promissione non est diffisus. Potuit enim promissio illa anglica stare et Esau interim multa mala sibi inferre. Iste namque cœlestes ac divinæ illustrationes præscientiæ Dei, ut habitum est, innituntur quæ omnino infallibilis est Ideo ipsæ certissimæ sunt. Revelationes vero malorum prophetarum innituntur præscientiæ dæmonum quæ solum conjecturalis est, et ideo falsæ sunt et illusoriæ, ut in sequenti capitulo magis apparebit.

421Tertium capitulum

Quod aliqua futura et contingentia prænuntiare seu prædicere visa fuit.

Post illa quæ de apparitionibus ac revelationibus dicta sunt, nunc videndum est de ipsa prædictione seu prænuntiatione futurorum. Istud enim ex illis dependet. Pro cujus declaratione sciendum quod, secundum beatum Thomam, in quæstionibus de veritate illorum quæ divino lumine manifestantur principium, est prima et infallibilis veritas unde quia, ut ait Ieronimus, inspirationes occultæ et quælibet divina oracula sunt signa quædam divinæ præscientiæ, ideoque immobili veritati innituntur a qua dependent quemadmodum exemplatum ab exemplari et effectus a causa. Idcirco sicut divina præscientia immobilis est, ita et divina revelatio et exinde habetur quod quemadmodum revelatio ideo continet infallibilem veritatem quia innititur immobilitati divinæ præscientiæ, ita oportet quod enuntiatio revelatorum quæ est signum intellectus per inspirationem edocti et informati habeat necessariam veritatem. Eadem est omnino veritas divinæ revelationis seu prophetiæ et divinæ præscientiæ.

Ulterius sciendum quodcum prænuntiatio sit præcipue de futuris, tria esse genera futurorum. Quædam enim sunt quæ habent causam omnino determinatam et infallibilem, ut accidentia corporum superiorum, et ista tam boni quam mali angeli sciunt notitia certitudinali : unde cum illa revelaverint alicui qui ea prænuntiet, non tamen ideo dicetur propheta vel divinator, sicut nec astrologus propter scientiam talium dicitur propheta. Ista enim jam quodam modo præsentia sunt in suæ causæ necessitate.

Alia sunt quæ causam habent ut in pluribus determinatam sed tamen fallibilem, ut effectus causarum naturalium inferiorum. Causæ enim naturales, quamvis sint determinatæ, ad unum tamen recipiunt impedimentum, et ista per certitudinem angeli non cognoscunt, sed solum per conjecturam. Unde si quis per revelationem ista prædixerit, non ideo dicetur propheta aut divinus, sicut nec 422medicus propheta dicitur qui per signa probabilia mortem infirmi prædicit.

Alia vero sunt quæ non habent causam ullo modo determinatam et raro seu in paucioribus eveniunt, ut sunt casualia et fortuita et etiam quæ dependent ex voluntate humana vel angelica aut ex providentia quæ ad hujusmodi actus spectant et quæ maxime de genere casualium atque divinorum sunt divina : unde angeli ista non cognoscunt nisi per distantem et valde incertam conjecturam, sed potius per revelationem. Angeli namque boni divino nutu ordinantur ad hominum instructionem, directionem, defensionem atque custodiam ; ideo illa quæ ad hujusmodi actus spectant et quæ maxime de genere casualium sunt atque divinorum percipiunt quandoque per revelationem adeo ut homines informent quæ tamen solus in æternitate sua videt. Nam cum æternitas ejus sit simplicissima, omnia complectitur totique tempori adest et ipsum concludit. Et ideo unus Dei intuitus fertur in omnia quæ aguntur vel excogitantur per omne tempus et illa videt in se ipsis tamquam præsentia. De hujusmodi namque contingentibus effectibus intelligitur illud Isaiæ lib. XLI Quæ ventura sunt annuntiate nobis et dicemus quia dii estis vos. Ista enim non habent causam determinatam nisi in mente divina : unde ab ipso solo vel per ipsum præsciri possunt. Idcirco divina dispensatione et per ministerium angelorum notitia istorum, ut dictum est, ad homines quandoque deducitur : quod quidem, etsi angelis mediantibus fiat, revelatio tamen aut prophetia divina dicitur, quia angelus dumtaxat minister est et instrumentum. Instrumenti autem operatio principali agenti semper attribuitur, ideoque divina potius quam angelica dicitur, et qui aliqua hoc modo percipiunt et illa enuntiando prædicunt veri prophetæ Dei dicuntur, mali vero angeli si forte ista cognoscunt, hoc est per revelationem bonorum spirituum, ut tradit beatus Augustinus secundo libro super Genesim ad litteram : Unde qui a dæmonibus cognitionem hujusmodi contingentium accipiunt et ea prædicunt, nihilominus prophetæ proprie non dicuntur quia non sunt divinitus illuminati, sed quasi quodam modo edocti sicut nos per Scripturas edocti prædicere possumus diem judicii futuram neque tamen ideo prophetæ dicemur. Quandoque autem contigit dæmones vel ab eis ostensa seu oracula suscipientes veritatem aliquam prædicere et hoc vel virtute propriæ naturæ cujus actor est Spiritus sanctus, sicut 423ait Ambrosius, omne verum a quocumque dicatur a Spiritu sancto est, aut etiam ex inspiratione divina, sicut legitur de Balaam quod ci locutus sit Dominus, numeri XXI ; sed tamen, ut dicit Chrysostomus super Matheum, concessum est diabolo interdum vera dicere ut mendacium suum rara veritate commendet, ideoque doctrina dæmonis qua suos prophetas instruit nonnunquam aliqua vera continet per quæ apud alios susceptibilis redditur. Nam intellectus no modo ad falsum deducitur per apparentiam veritatis quo voluntas ad malum per apparentiam bonitatis. Secus vero est de prophetis veris qui semper inspirantur et instruuntur a spiritu veritatis in quo videlicet nihil falsitatis cadere potest, ideoque hi soli prophetæ simpliciter dicuntur ; alii vero cum aliqua additione, puta prophetæ falsi, prophetæ idolorum, pseudo prophetæ et hujusmodi : unde Augustinus XII super Genesim ad litteram : Cum malis spiritus accipit hominem aut dæmoniacum facit, aut arrepticium, aut falsum prophetam. Idcirco cum falsus propheta quandoque vera prænuntiet, ut dictum est, restat, ut videtur, non modica dubietas in discernendo verum prophetam a falso, super quo ad præsens notanda sunt quatuor documenta.

Primum est quod nullus sanctorum angelorum sive bonorum prophetarum aliquid prænuntiat futurum esse quod non veraciter futurum sit in sensu in quo ipse angelus vel propheta et maxime ipsarum revelationum actor spiritus sanctus intendunt. Quod quidem patet ex dictis sancti Thomæ secunda secundæ, quæst. V, art. ultimo et etiam ex præmissis. Prophetia enim est quædam cognitio impressa ex revelatione divina intellectui prophetæ per modum doctrinæ. Est autem eadem veritas cognitionis in discipulo et in docente quia cognitio addiscentis est similitudo quædam cognitionis ipsius docentis, sicut et in naturalibus apparet quod forma generati est similitudo quædam formæ generantis. Et per hunc modum beatus Ieronimus dicit quod prophetia est quoddam signum divinæ præscientiæ. Oportet ergo eamdem esse veritatem propheticæ cognitionis ac enuntiationis ejus quæ est cognitionis divinæ cui impossibile est subesse falsum, sicut autem non sunt præstigia dæmonum vel ejus ostensa quia et fallunt et falluntur quemadmodum contingit de quodam Anania falso et mendace propheta ac deceptore populi et nonnullis aliis similibus, de quibus plene scribitur Jeremiæ lib. XXVII et XXVIII, ubi tandem sic habetur quod ille est propheta 424quem Dominus misit, cujus verbum evenit et multum expresse Deuteronomii XVIII : Si tacita cogitatione responderis : Quomodo possum intelligere verbum quod non locutus est Dominus ? Sequitur responsio : Hoc habebis signum quod in nomine Domini propheta ille prædixerit, et non evenerit. Hoc Dominus non locutus est, sed per tumorem animi sui propheta hoc confinxit. Sed videtur instantia de Ezechiæ regis morte prænuntiata per Isaiam et de subversione Ninivæ prædicata expresse per Jonam. A ista respondetur quod Deus cujus præscientiæ, ut dictum est, istæ revelationes subjacent, secundum modum nostrum intelligendi dupliciter futura intuetur. Quamvis simpliciter et unite intelligat : uno modo quasi præsentialiter ut sunt in seipsis, alio modo ut sunt in suis causis in quantum scilicet videt ordinem causarum ad effectus. Futura autem contingentia, prout in seipsis considerantur, sunt determinata ad unum, non autem ut in causis suis quia possunt aliter evenire. Unde iste intuitus Dei unitus et simplex quandoque distinguitur in prophetica revelatione, quia impressio agentis non semper adæquatur virtuti ejus ideo prophetico revelatio quandoque est impressa similitudo quædam divinæ præscientiæ prout inspicit ipsa futura contingentia in seipsis, et talia sic eveniunt sicut prophetantur, ut est illud Isaiæ VII Ecce virgo concipiet etc. ; quandoque vero prophetica revelatio est quædam impressa similitudo divinæ præscientiæ prout cognoscit ordinem causarum ad effectus et tunc quandoque aliter evenit quam prophetetur, nec tamen prophetiæ subest falsum. Nam sensus prophetiæ est quod dispositio inferiorum causarum sive naturalium sive ex arbitrio humano dependentium hoc habet ut talis effectus contingat, et secundum hoc intelligitur verbum Isaiæ dicentis ad Ezechiam Morieris et non vives, id est : dispositio corporis tui ad mortem ordinatur. Et similiter quod dicitur Jonæ lib. III : Adhuc XL dies et Ninive subvertetur, id est : hoc merita ejus exigunt ut subvertatur. Hæc sanctus Doctor secunda secundæ, quæst. c, art. ultimo. Vel dicendum, prout habetur in prologo psalterii, quod duplex est species prophetiæ : una prædestinationis quam necesse est omnibus modis impleri etiam secundum tenorem verborum, alia est comminationis, ut sunt illæ duæ superius commemoratæ et similes. Et ista, quamvis non ad superficiem verborum, tamen implicite quo scilicet ad intelligentiæ significationem impletur. Et idem dicimus de prophetia promissionis quæ sub ipsa continetur 425seu comprehenditur, quia eadem est ratio veritatis in utraque.

Sed denique ut non appareat quod in tali prænuntiante sit error aut falsitas, ideo ponitur secundum documentum, quod si illud quod angelus vel propheta prædixit eo modo quo vocaliter prætendebatur non evenerit, super hoc tandem Spiritu sancto instructionem accipiet si hujusmodi revelatio vel prophetia conditionaliter aut mistice seu litteraliter intelligenda. Istud enim apparet ex dictis beati Gregorii super Ezechielem, ubi ait : Ne ex verbo prophetarum possit error accidere, per Spiritum sanctum citius edocti atque correcti ab eo quæ vera sunt statim audiunt et semet ipsos quia falsa dixerunt reprehendunt. Falsi autem prophetæ et falsa denuntiant et alieni Spiritu sancto in sua falsitate perdurant. Credendum itaque est sanctos illos prophetas Spiritus sancti magisterio de intelligentia prophetiæ suæ tandem instructos fuisse, alias debuissent lapidari, secundum legem positam Deuteronomii XVIII in qua habetur : Propheta autem qui ex arrogantia depravatus voluerit loqui in nomine meo quæ ego non præcepi illi ut diceret interficietur.

Tertium documentum est quod nil repugnans bonis moribus aut etiam vanum vel maxime sinceritati fidei contrarium angeli sancti aut prophetæ veri prædicere seu præcipere inveniuntur, quod patet, quia cognitio prophetica est per lumen divinum, ut dictum est, per quod omnia possunt cognosci tam divina quam humana, tam spiritualia quam corporalia, et ideo revelatio prophetica ad omnia hæc se extendit. Sic tamen quod ea quæ revelata dicuntur de divinis aut humanis conveniant divinæ Providentiæ quæ hujusmodi dispensat et angelorum officio per quos ista administrat, quinimo et publicæ utilitati Ecclesiæ atque conversationi humanæ deserviant. Alias censendæ non essent veræ revelationes, sed potius dæmonum illusiones. Nam ea quæ quis affirmat se ex revelatione accepisse, si dignitate, necessitate vel utilitate carent, sic profecto et veritate. Sicut etiam et de miraculis ait glossa Chrysostomi super illo verbo Mathei V : Si filius Dei es, mitte te deorsum : Miraculum, inquit, si utilitate aut necessitate careat, eo facto suspectum est aut rejiciendum, sicut fuisset Christum volare per aera. Talia namque sunt omnia magorum præstigia quorum artificium est non solum vana et utilitate vacua prætendere, sed etiam mendacibus verbis et signis veritate pervertere ad vitia et ad infidelitatis seu erroris interitum pertrahere, de quo expresse ita legitur Deuteronomii XIII : Si surrexerit 426in medio tui prophetes et prædixerit signum atque portentum et evenerit quod locutus est et dixerit tibi : Eamus et sequamur deos alienos quos ignoras et serviamus eis, non audies verba prophetæ illius. Sed aliquis instantiam movebit de præcepto dato Abrahæ per revelationem super immolatione Isaac filii sui, Genesis XXII. Item de spoliatione Egyptiorum per filios Israel similiter facta de mandato Dei Exodi XII. Etiam de Osee propheta qui jussu Domini uxorem fornicariam accepit, Ose primo : quæ siquidem omnia legis traditioni necnon bonis ac honestis moribus plane videntur repugnare. Ad ista autem respondetur quod interveniente præcepto Dei, ista et consimilia rationem peccati non habent, cujus ratio est quia omne quod prohibetur in lege, ideo prohibetur quia rationem indebiti habet, nihil vero indebitum esse potest quod divino imperio fit. Unde quando filii Israel tulerunt spolia Egyptiorum, non fuit furtum quia hoc eis demebatur ex sententia Dei. Similiter Osee accedens ad mulierem fornicariam vel adulteram non est mecatus aut fornicatus quia accessit ad eam quæ sua erat ex mandato Dei qui est actor institutionis matrimonii. Quando etiam Abraham consensit occidere filium, non consensit in homicidium quia debitum erat eum occidi per mandatum Dei qui est Dominus vitæ et mortis. Ipse est enim qui pœnam mortis infligit omnibus hominibus justis et injustis pro peccato primi parentis, cujus quidem sententiæ si homo sit executor auctoritate divina non erit homicida sicut nec Deus. Sed aliquis adhuc instabit dicens quod quilibet pertinax idolatra immolans filios suos dæmonis aut quilibet scelerosus homo vitiis suis inherens posset, ut videtur, se excusando passim dicere ita.

Ideo pro quarto argumento advertendum quod revelatio angelica sive prophetica prænuntiatio, dato super aliquo quod alias bonis moribus obviaret, nisi divina missio sive dispensatio interveniret, est aut debet esse ita circumstantionata quod revelationem accipienti seu etiam illis pro quibus fit revelatio non liceat de ea dubitare. Oportet enim ut tam clare cognoscatur revelatio esse a Deo quam clare scitur illud quod revelatur, pensatis debite omnibus circumstantiis, conformas esse sacræ Scripturæ documentisque sanctorum ac rectæ rationi. Nam, ut superius jam præmissum est, ex sententia beati Thomæ ille qui revelationem accipit pro certo novit quod hæc sunt sibi divinitus revelata ; alias si de hoc certitudinem non haberet, fides quæ dictis prophetarum innititur certa non esset. 427Beatus namque Gregorius IV Dialogorum ait : Sancti viri inter illusiones atque revelationes ipsas visionum voces aut imagines quodam intimo sapore discernunt ut sciant vel quid a bono spiritu percipiant vel quid ab illusore patiantur, quemadmodum et sancta Monica beati Augustini mater de qua idem Augustinus libro VI Confessionum refert quod ipsa asserebat se discernere nescio quo sapore quem vorbis explicare non posset quid interesset inter Deum revelantem et animam suam somniantem. Sic denique beatus Bernardus fatebafur se in operatione miraculorum sentire et quasi quodam interno afflatu seu odore percipere quando ad faciendum miracula virtus sibi aderat. Sicut etiam de Salvatore nostro evangelista Lucæ refert, capitulo VIII, quod dum mulier quædam ad contactum fimbriæ ejus sanata esset, ait : Nam et ego novi virtutem de me exisse. Alioquin nisi hujusmodi instinctus occultus seu interior esset, quomodo beatus Bernardus et alii sancti excusabiles a temeritate redderentur atque vitio tentationis divinæ dum ad faciendum miracula semetipsos frequenter et confidenter ingesserunt. Idem autem omnino in istis divinis revelationibus accidere credendum est quod ipsis quidem qui eas accipiunt ex speciali dono Dei, quod discretio spirituum vocatur, secundum apostolicam sententiam procedere dicitur.

Ut ergo ad causam Johannæ quantum ad præsentem articulum spectat, descendamus, diligenter attendenda sunt quæ tandem ventura prænuntiavit. In primis enim cum ad dominum regem venit quasi suæ missionis efficax signum de futuro tradens prædixit constanter quod Dei interveniente auxilio ipsa feliciter levaret obsidionem coram Aurelianis positam, quodque ibidem ipsa læderetur, sed neque propter hoc desisteret operari ; denique quod ipse dominus rex feliciter coronaretur Remis. Ecce signa de futuro quæ in exordio sui adventus tradidit more Samuelis prophetæ, qui, cum mitteretur ad ungendum regem Saül, dedit ei varia signa sibi ventura quæ omnia, ut propheta dixerat, contegerunt, ut legitur primi Regum X. Similiter et hic Deo summo operante contigit, ut universis notum est. Præterea scivit per voces se fore captivandam, sed diem vel horam ignorabat, quia, ut dixit, si scivisset, non exposuisset se periculo. Verumtamen asseruit quod ad extremum fecisset illud quod voces ei præcepissent. Et de post quod hæc scivit, retulit se capitaneis de facto guerræ. Quippe et ista in judicio existens publice 428ista prænuntiavit, videlicet quod rex Franciæ restitueretur in regnum suum et ipsum tandem lucraretur, vellent nollent adversarii, et quod hoc esset per magnam victoriam quam Dominus mitteret Gallicis et quod Anglici expellerentur a Francia, exceptis illis qui ibidem decederent, et quod ante septennium dimitterent majus vadium quod habebant in Francia, quod nonnulli et recte, ut credo, accipiunt de civitate Parisiensi quæ in eo temporis spatio fuit ad obedientiam domini regis deducta, ita quod Anglici haberent majorem perditionem seu majus damnum quam alias habuissent coram Aurelianis. Indicavit proinde quemdam ensem absconditum in ecclesia beatæ Katherinæ de Fierboys, signatum tribus crucibus. Quod voces suas interrogavit si cremaretur an non, quæ sibi responderunt quod se referret Deo et ipse eam adjuvaret. Ista autem sunt potiora quæ Johanna prædixisse comperitur, quæ quidem omnia evenisse notorium est ac manifestum. Equidem quod multo dignius est, nihil in eis vanum, temerarium aut stollidum seu etiam bonis moribus ac fidei catholicæ repugnans deprehendi potest. Et hoc sane mirum est quoniam a Deo constanter se certo scire affirmabat sicut sciebat se in judicio præsentem esse. Sed occurrit difficultas de hoc ipso quod alias dixit, videlicet quod liberaret dominum ducem Aurelianensem de captivitate in qua tunc detinebatur. Dicitur quod ipsamet hoc absolvit dicens quod si ipsa durasset per tres annos absque impedimento, utique liberasset eum, et hoc quia vel Anglicos sufficienter pro redimendo eum cepisset, aut alias cum exercitu transivisset mare ad eripiendum eum. Subdit vero quod pro hoc faciendo habuit nimis brevem terminum (ista patent in processu fol. XXXII^e et fol. quinquagesimo nono).

Alia autem difficultas est de eo quod in judicio dixit, quod scilicet voces dixerint sibi quod liberetur a carcere, quod tamen non evenit, sed, ut notum est, combusta fuit. Ad hoc dicendum, ut prius, quod ex suis verbis potest sumi hujus solutio. Nam a vocibus suis postmodum audivit quod non curaret de martirio suo et quod finaliter veniret in paradisum. Ut namque dictum est, revelationes non semper accipiendæ sunt ad litteram seu prout in superficie sonant, sed frequenter sunt ad sensum misticum trahendæ. Idcirco illa liberatio accipienda potius videtur seu intelligenda de adeptione salutis quam de ereptione carceris, juxta illud Apostoli ad Romanos VII. Quis me liberabit de corpore mortis hujus ? Et David in persona martirum dicit Laqueus 429contritus est et nos liberati sumus ; unde ad hoc proprie fecit, quod semel interrogata utrum consilium suum dixerit ei quod liberaretur a carcere, ipsa quasi prophetice respondit : Infra tres menses loquemini mecum et ego vobis idem respondebo. Hæc autem interrogatio facta fuit prima die Martii. Ipsa vero in tertia [die] mense sequenti, fuit tradita mortis supplicio, die videlicet penultima mensis Maii, ideoque patet præmissa verba intelligi debere de liberatione a præsenti miseria quæ fit per mortem. Sed neque istud videtur sufficere quia dixit quod voces suæ ei asserebant quod haberet succursum a Deo per magnam victoriam quod tamen minime apparuit. Ad hoc dicitur quod ipsa hoc legitime dissoluit inquiens quod nesciebat an hoc esset per liberationem a carcere aut per conturbationem judicii aut alias. Unde pro solutione ampliori et ad majorem elucidationem istorum et consilium quæ ipsi Johannæ fortassis objici possent, notandum quod habens revelationes tripliciter se habere potest ad veritatem prædicendam : Uno modo quando a spiritu divino seu prophetico movetur, et sic enuntiat infallibilem veritatem, juxta illud Johannis XVI Spiritus veritatis docebit vos omnem veritatem, et de isto jam satis habitum est. Alio modo quando cognoscit per quemdam secretum instinctum quem humanæ mentes etiam interdum nescientes patiuntur, ut ait Augustinus II, super Genesim ad litteram : unde illa quæ sic propheta cognoscit discernere plene non potest utrum ea cogitaverit aliquo divino instinctu aut per proprium spiritum. Non enim omnia quæ divino instinctu cognoscimus sub certitudine prophetica nobis manifestantur unde talis instinctus est aliquid imperfectum in genere prophetiæ, ut dicit sanctus Doctor II, 2, quæst. CLXXVII, art. 5. Tertio modo quando habens revelationem ex humano spiritu loquitur et sic potest in prædicendo deficere, quod etiam et prophetis Dei aliquando contingit. Ait enim beatus Gregorius, super Ezechielem, quod aliquando prophetæ sancti, dum consuluntur ex magno usu prophetandi quædam ex suo spiritu proferunt, et hæc esse ex spiritu prophetiæ suspicantur. Sicut namque aer semper indiget nova illuminatione, ita mens prophetæ semper indiget nova inspiratione quoniam lumen propheticum non inest menti prophetæ per modum formæ permanentis, sed solum per modum passionis transeuntis. Unde non semper ei adest facultas prophetandi. Ideo dicit Gregorius ubi prius : Aliquando prophetiæ spiritus deest 430prophetis nec semper mentibus eorum præsto est quatinus cum non habent agnoscant ex dono Dei habere cum habent. Et rursus idem Quod prophetis non semper spiritus prophetiæ assit, vir Dei judicat qui contra Samariam missus mala quæ ventura erant ei denuntiat. Verumtamen prohibitus a Deo in via comodere prophetæ falsi persuasione deceptus et quem fallax sermo non deciperet si prophetiæ spiritum præsentem haberet. Samuel etiam cum ad ungendum David a Domino mitteretur respondit Quomodo vadam ? Audiet, enim Saül et interficiet me. Qui tamen et David unxit, sed neque a Saüle occisus fuit. Helyseus etiam de muliere Sunamite dixit, quarti Regum IV : Anima ejus in amaritudine est et Dominus celavit a me et non indicavit mihi. Quinimo et prophetæ Domini falsa quandoque enuntiant, ut quando Nathan propheta regi David ait secundi Regum VII Omne quod est in corde tuo fac quia Dominus tecum est. Super quo verbo Nicholaus de Lyra dicit quod ipse Nathan credebat Deo placere ut domus Domini a David ædificaretur. Ex quo, ut subdit, patet quod spiritus prophetiæ non semper tangit corda prophetarum quia aliquando loquuntur instinctu aut spiritu proprio vel humano et non divino. Ex quibus clare patet quod si forte Johanna aliquid prædixerit quod vel non sit de facto aut non evenerit sicut dixit, quod tamen non video, nihilominus ei aut suis prænuntiationibus non derogat, cum istud quoque sanctis et veris prophetis quandoque contingat. Patet insuper ex his quod falso et indebite illi imponitur quod fuerit revelationum et apparitionum mendosa confictrix, perniciosa seductrix, præsumptuosa, leviter credens, superstitiosa divinatrix, blasphema in Deum et sanctos et sanctas. Sed de his plene magis ac sigillatim, cum de qualificationibus et deliberationibus doctorum inferius agemus, videbitur.

Quartum capitulum

Quod illis spiritibus ei apparentibus et ipsam alloquentibus sæpe reverentiam exhibuit.

Quo autem ad illud in quo Johanna asserit se illis spiritibus ei apparentibus reverentiam exhibuisse, ista sunt quæ ex processu tamquam præcipua possunt colligi, videlicet quod, dum juvenis erat, 431ivit quandoque cum aliis filiabus spatiatum apud quamdam arborem in parrochia suæ nativitatis sitam, quæ arbor Fatalium damnarum vulgariter appellabatur, apud quam tunc temporis, ut dixit, fecit quandoque serta seu capellos pro imagine beatæ Virginis illius parochiæ. Asseruit præterea quod recedente ab ea sancto Michaele et aliis spiritibus sibi apparentibus, osculabatur terram per quam transierant, cumque etiam ad eam venirent, aliquando caput discooperiebat, genua flectebat, illosque amplexando et osculando sensibiliter et corporaliter tangebat. Addidit tamen quod credebat certissime angelum et sanctas virgines Katherinam et Margaretam ci apparentes illosmet esse qui sunt in Cœlis in quorum honorem, ut dixit, offerebat quandoque munera sacerdotibus et candelas in ecclesia, facebatque missas celebrare et imaginibus sanctorum aliquando in ecclesiis capellos de floribus apponebat. Equidem ista sunt propter quæ apud judicantes et alios notata fuit de superstitione et idolatria ac etiam dæmonum invocatione.

Sed procul dubio si hæc sane intelligantur nullam ipsi Johannæ suspicionem saltim de errore periculoso inducunt. Nam in primis sinceræ religionis est proprium, ut ait sanctus Thomas, reverentiam Deo exhibere propter ejus excellentiam, quæ quidem reverentia etiam aliquibus creaturis communicatur, non quidem secundum æqualitatem, sed secundum quamdam participationem et ideo alia veneratione colimus Deum quod pertinet ad latriam, et alia quasdam excellentes creaturas quod pertinet ad duliam. Et quia illaquæ exterius aguntur signa sunt interioris reverentiæ, ideo quædam exteriora ad reverentiam pertinentia exhibentur excellentibus creaturis inter quæ maximum est adoratio, sed tamen aliquid est quod soli Deo exhibetur scilicet sacrificium, ut dicit beatus Augustinus in lib. X De Civitate Dei. Secundum enim reverentiam quæ excellenti creaturæ debetur, Nathan adoravit David, ut legitur tertii Regum primo secundum autem reverentiam quæ soli Deo debetur Mardocheus noluit adorare Aman, timens ne honorem Dei transferret ad hominem, ut dicitur Esther XIII. Et similiter, secundum reverentiam debitam creaturæ excellenti Abraham adoravit angelos in terra, Genesis XVIII et etiam Josue, ut legitur Josue V, quamvis possit intelligi quod adoraverint adoratione latriæ Deum qui in persona angelorum apparebat et loquebatur. Secundum autem reverentiam quæ debetur Deo, prohibitus est Johannes angelum adorare, Apocalypsis ultimo, ad excludendum 432potissime occasionem idolatriæ. Unde notanter ibidem subditur Deum adora. Ex quibus manifeste apparet quod in veneratione quam Johanna spiritibus illis exhibuit nihil culpabile aut superstitiosum reperitur. Illud siquidem quod ipsa refert se fecisse in infantia sua, juxta arborem superius memoratam, puerile utique reputari debet. Quod autem ramos ab illa arbore seu frondes excerpsit et imagini beatæ Virginis capellos fecit quis, hoc quæso, putet superstitiosum ? An magis pium atque religiosum cum istud apud catholicos commune sit et usitatum. Nam et beatus Ieronimus ad Heliodorum episcopum, his verbis scribens, Nepotianum commendat quod basilicas Ecclesiæ et martirum conciliabula diversis floribus et arborum comis vitiumque pampinis adumbrarit. Sed dicet quis objiciendo quod ipsa fatetur se saltim una vice audivisse voces ad fontem juxta illam arborem constitutum. Ad hoc dicitur quod nihil præjudicat, sive ibi, sive alibi audiverit, ut superius dictum est, cum de loco apparitionum tractaretur, maxime cum sæpius constanter affirmaverit quod non credebat aliquo modo in fatis neque in sorte illius arboris vel fontis. De illis vero qui vadunt per aera, in die Jovis interrogata etiam, respondit quod bene audivit alias loqui de eis, sed numquam in hoc fidem adhibuit, sed potius, ut dixit, credidit quod esset sortilegium. Et ad plenius elidendum omnem superstitionis aut prestigii suspicionem multum facit quod ipsa sortilegorum et superstitiosarum personarum consortia dictaque illorum et facta semper abhorruit, sicut patet ex processu de quadam Katherina de Rupella cujus maleficia ac figmenta caute explorans cuncta mox detexit et omnino cavendam atque propellendam adjudicavit. Quæ autem postmodum adduntur circum ipsam venerationem, ut de detectione capitis, de genuflectione, de osculatione terræ, et ipsorum spirituum sensibili contrectatione et sic de aliis in nullo ista præjudicant. Nam hi exteriores corporis actus et gestus et omnis alia ipsius corporis in exhibitione reverentiæ humiliatio refertur ad interiorem devotionem mentis sicut signum ad signatum. In istis nempe signis exterioribus devotæ humilitatis quæ per hominem corporaliter exhibentur fit protestatio pia et religiosa debitæ subjectionis ad Deum ac devotæ reverentiæ ad sanctos et præsertim in ordine ad Deum, quia, ut ait Ieronimus ad vigilantium, Honoramus servos ut honor servorum redundet ad Dominum. Sunt enim sancti a nobis honorandi tamquam spiritualia membra 433Christi, tamquam filii Dei et amici et denique tamquam patroni et intercessores nostri ; imo et pulveres et ossa corporum Ecclesia catholica rite veneratur, et non solum hæc, sed et catenas et vincla, indumenta, calceos, sepulchrorum moles et saxa ac etiam ipsa quæ calcaverunt pavimenta, quoniam ipsa eorum corpora fuerunt spirituale templum seu organum Spiritus sancti in eis habitantis atque operantis. Quæ quidem fictilia vasa etiam Deus honorat in ipsorum sepelitione, translatione, gestatione, contrectatione, visitatione aut alias, signa magna seu miracula ostendendo. Quanto magis ergo a nobis venerari illi beatissimi spiritus debent qui nunc feliciter Deo conjunguntur et ipso gloriosissime fruuntur propter quos sic a fidelibus mortua eorum corpora honorantur juxta maximam Philosophi in primo Posteriorum : propter quod unum quodque tale et illud magis. Et ad hoc plurimum facit illud quod ipsa Johanna dixit, videlicet quod credebat angelum et sanctos spiritus ei apparentes illosmet esse qui sunt in paradiso, multa inducens de hoc et de sua recta credulitate efficacissima argumenta quæ in parte sunt superius adducta. Quamobrem non potuit non solum, ut dixerim, digna aut sufficienti probabilitate, sed neque legitima præsumptione tamquam superstitiosa vel idolatra denotari, quanto minus adjudicari. Quia etiam posito quod mali spiritus essent quibus reverentiam exhibuit, conditionibus tamen suprapositis extantibus, adhuc ei non præjudicaret, vel saltim hoc ipsum errorem periculosum non induceret. Nam super illo verbo secundæ Ad Corinthios XI : Satanas se transfigurat in angelum lucis, etc. ait glossa quando sensus corporis fallit, mentem vero non movet a vera rectaque sententia qua quisque vitam fidelem gerit, nullum est in religione periculum, vel cum se bonum fingens ea vel facit vel dicit quæ bonis angelis congruunt, et si tunc credatur bonus, non est error periculosus aut morbidus. Dicunt etiam aliqui, prout in postilla sua super eodem passu refert magister Petrus de Tarentesia quod si Sathanas fingens ea quæ Christo congruunt faceret se ab aliquo adorari, in ipso casu talis ab errore excusaretur, quamvis aliqui dicant quod non deberet adorare nisi cum conditione tacita vel expressa, videlicet si tu es Christus. Præterea idem tenet per expressum sanctus Doctor cum dicta glossa in secunda secundæ, quæst. X, art. II, dicens quod aliquis credens malum angelum esse bonum non dissentit ab eo quod est fidei, et hoc propter rectitudinem voluntatis ejus qui 434illi adhæret intendens bono angelo inhærere. Denique et hoc patet clarissime ex textu decreti in § His ita, verbo Aliter399, ubi sic legitur : Diabolus nonnumquam in angelum lucis se transformat nec est periculosus error, si tunc creditur esse bonus, cum se bonum simulat. Si ergo tunc ab aliquo simplici quæreret, an sum beatitudinis vellet esse particeps et ille responderet se in ejus consortium velle transire, numquid dicendus esset consensisse in consortium diabolicæ damnationis an non potius in participationem claritatis æternæ ? Constat enim in vitis patrum ex diversis historiis seu legendis sanctorum, dæmones non solum in angelum sed et quandoque in Christum se transformasse, ut apud beatum Martinum et alios quamplurimos, sed nihilominus ex dono Dei figmenta diaboli cognoverunt et a nefario cultu ipsius gratia preservati sunt. Quippe et possibile fuit, imo et quo ita fuerit satis verisimile est Johannam speciali munere Dei virtutem seu gratiam discernendi spiritus habuisse, quod recte consonat quibusdam dictis ejus super hoc in processu descriptis quam tamen gratiam et si forte non habuerit, nihil siquidem ei derogat, quoniam spiritus illi malum non suggerebant, sed ad bonum ex toto inducebant, ut superius habitum est. Ideo non potuit in his perniciose seu periculose errare.

Et notandum quod a vocibus suis, prout reperitur in registro, tria potissimum in sua oratione petebat. Videlicet quod Deus eam adjuvaret et liberaret, quod conservaret extantes in obedientia regis et quod finaliter salvaret animam ejus. Ista autem petitio seu oratio vere sancta est ac bene ordinata ac more rethorico ascendens. Nam primum respicit bonum proprium seu personæ ; secundum respicit sinceram ad proximos caritatem : tertium vero animæ suæ salutem. Quis unquam, quæso, prestigiosus, sortilegus, idolatra, aut quicumque alius dæmonum invocator vel consors a Domino Deo hæc aut consimilia petit ? Enimvero stupendum est quatinus super his potuit de idolatria aut dæmonum consortio criminari. Nam et quodam loco processus per suum juramentum affirmavit quod non vellet per auxilium dæmonis a carcere illo in quo tamen crudelissime vexabatur extrahi aut liberari. Verumtamen duo sibi objiciuntur quæ præsumptionem de idolatria videntur inducere, saltim secundum 435intentionem judicantium. Primum est quia spiritus illos invocabat ; secundum quod virginitatem suam eis devoverat. Ad ista dicendum quod utrumque istorum falso ipsi Johannæ objicitur et imponitur, quamvis etsi fecisset, nihil tamen derogaret. Primum namque falsum est, quoniam interrogata quomodo angelum et sanctas præfatas requirebat respondit sic : Ego reclamo Deum et nostram dominam quod ipsi mittant mihi consilium et confortationem, et postea ipsi mittunt, (hoc patet in processu, fol. LXV°, F.). Ponunturque ibidem verba formalia quibus Dominum precabatur dicens ut in nomine sanctissimæ passionis ejus mitterent sibi consilium et auxilium. Planum vero est quoniam istud pietatem catholicam continet. Sed etiam dato quod invocaverit angelos et sanctos et sanctas, quis hoc, quæso, damnare audebit ? Nonne sancta mater Ecclesia quotidianis obsecrationibus eorum præsidia implorat et invocat ? Unde ipsa Johanna constanter et bene illis prætensis judicibus respondit : Ego interpellabo eos quamdiu vivam. Aliud vero quod ei objicitur, videlicet quod spiritibus ei apparentibus virginitatem vovit, similiter falsum est quia nusquam in dictis ejus sic reperitur, sed bene quod prima vice qua audivit voces illas, ipsa vovit servare virginitatem tamdiu quamdiu placeret Deo et erat tunc ætatis XIII annorum, (et hoc patet fol. XXXI, E). Et alibi dixit quod firmiter credebat salvari, dummodo teneret juramentum et promissum quod fecerat Deo, videlicet quod bene servaret virginitatem suam corporis et animæ. Quippe et si inveniretur dixisse sicut isti prætendunt, quid illi, quæso, præjudicaret ? Nam, ut beatus Thomas ait, secunda secundæ, quæst. LXXXVIII, art. V in fine, Votum proprie, etsi soli Deo fiat, tamen promissio alicujus boni potest fieri homini, quæ quidem sic facta potest cadere sub voto inquantum est quoddam opus virtuosum. Et per hunc modum debet intelligi votum quod fit sanctis vel prælatis. Nam ipsa promissio eis facta cadit sub voto materialiter, inquantum scilicet homo vovet Deo se impleturum id quod sanctis aut prælatis promittit. Et Petrus de Tarantasia IV, dist. XXXVIII, art. primo, dicit quod omne votum vel fit Deo immediate, scilicet in seipso, vel mediate, id est in sanctis suis. Sanctis enimvero fit votum nisi propter Deum, et hoc est quod Johanna quodam passu de hoc caute loquens dixit quod videlicet bene sufficiebat promittere illis qui erant missi ex parte Dei ; ideoque apparet quod de istis impie criminatur, imo potius ut liquet de 436bono opere lapidatur. Inducuntur præterea quædam alia ab adversariis ut majorem superstitiosi erroris ingerant suspicionem ut de vexillo suo quod in præliis gessit, de figura in eo depicta, de panoncellis militibus distributis, de ense suo, de annulo, de nominibus istis Jhesus et Maria quæ in litteris apponi faciebat seu permittebat, et si quæ sunt similia. Sed ad omnia hæc et hujusmodi adeo sagaciter prudenterque respondit ut non solum ejus responsa omnem erroris aut prestigii suspicionem elidant, sed et plane religiosissimam pietatem super istis universa ejus verba redoleant. Ob quod ista quæ intulimus ad calumniam horum penitus refellendam credimus sufficere.

Quintum capitulum

Quod a patre et a matre non licentiata clam cubiculo recessit.

Super eo vero quod a parentibus, patre scilicet et matre clam et illicentiata recessit, quinimo, ut habetur in processu, sic illos ex hoc contristavit quod pene dementes effecti sunt, aliquid sub brevitate dicendum est. Notandum itaque quod obedientia procedit ex reverentia quæ exhibet cultum et honorem superiori et excellentiori unde inquantum obedientia procedit ex reverentia Dei, continetur sub illa præstanti virtute quam Tullius secundo Rethoricæ religionem vocat. Inquantum vero procedit ex reverentia parentum proprie loquendo continetur sub illa virtute quam idem Tullius pietatem appellat quarum utraque ad virtutem justitiæ pertinet. Secundum ergo eminentiæ differentiam harum duarum virtutum ad invicem, inquantum videlicet una plus debitum justitiæ includit quam altera, oportet attendere debitum reverentiæ ac obedientiæ ad Deum et parentes. Homo autem diversimodæ efficitur aliis debitor secundum eorum excellentiam et beneficiorum ab eis susceptorum variam participationem. Constat vero quod in utroque istorum summum locum obtinet Deus qui quidem in se opulentissimus est ac excellentissimus, quin imo nobis primum atque præcipuum non solum essendi, sed et conservandi ac gubernandi universale principium est. Parentes vero nostri dumtaxat quoddam particulare principium existunt unde cum religio et pietas sint duæ virtutes, ut 437dictum est, non possunt sibi invicem repugnare aut impedimentum afferre sicut neque bonum potest bono contrariari secundum philosophum in prædicamentis, ideoque ex debitis circumstantiis oportet actus istarum sicut et quarumlibet aliarum. virtutum limitare quarum circumstantiarum termini si præterirentur, jam non esset actus virtutis sed vitii. Ad pietatem itaque pertinet cultum et subsidii officium impendere secundum debitum modum. Non esset autem debitus modus si homo plus intenderet ad colendum parentes quam ad colendum Deum, quia, ut dicit Ambrosius super Lucam, necessitudini generis religionis divinæ pietas antefertur. Et Augustinus dicit : Amandus est generator, sed præponendus est creator. Ubi ergo cultus parentum a Dei cultu et obedientia retraheret, vacuaretur exactissimus atque saluberrimus religionis actus : unde sic parentum cultum et contra Deum existere nil aliud esset quam excellentem pietatis virtutem ac debitæ obedientiæ ordinem pervertere : ob quod dicit Ieronimus in epistola ad Heliodorum Percalcatum perge patrem, percalcatam perge matrem. Et subdit Summum genus pietatis est in hac re te esse crudelem. Ubi ergo divinum imperium ad hominem pervenit, jam cedit obligationis vinculum ad parentes. Ait enim Christus ad matrem et Joseph, Lucæ II : Quid est quod me quærebatis ? Nesciebatis quia in bis quæ patris mei sunt oportet me esse ? Et hoc maxime in his quæ ad interiorem motum voluntatis pertinent nemo patri aut matri aut alicui homini subjicitur sed soli Deo, in cujus dumtaxat potestate est hominis arbitrium movere et convertere ad quodcumque voluerit, ut dicitur Proverbiorum XXI, cum eciat [etiam] tota mens hominis nulli alteri quam Deo sit subdita. Ait enim Seneca tertio libro De beneficiis : Errat si quis existimat servitutem in totum hominem descendere. Pars enim ejus melior excepta est. Mens quidem est sui juris, corpora vero obnoxia sunt et majoribus ascripta. In quibus adhuc secundum jura quantum ad ea quæ ad naturam corporis pertinent homo homini obedire non tenetur, sed solum Deo, quia omnes homines nat. ura sunt pares, ut ait Gregorius, ut puta in his quæ ad corporum sustentationem aut prolis generationem spectant. Unde non tenentur servi dominis nec filii parentibus obedire de matrimonio contrahendo aut de virginitate servanda et cæteris hujusmodi. Cum itaque mens hominis ultra prædictam ejus naturalem libertatem interiore divini spiritus motione agitur, jam quo ad illud ad quod 438prosequendum seu agendum impellitur a vinculo communis legis penitus absolvitur. Lex namque spiritus lex privata est quæ maximam libertatem inducit, secundum illud primæ Ad Corinthios III, Ubi spiritus Domini, ibi libertas ; quam quidem sequi tamquam omni alia majorem Ecclesia concedit, ut cap. Ex parte, De conversione conjugatorum400 ; C. Gaudemus, De divortiis401 ; C. Licet, De regularibus402 ; can. Duæ403 ; cum similibus. Unde et hac lege ducti ipsi sancti et sanctæ Dei non solum parentes et patriam, sed viri uxores et fœminæ viros reperiuntur passim dimisisse, de quibus in gestis eorum multiplex inducitur narratio. Quamobrem quia Johanna per divinam revelationem, ut dictum est, mandatum receperat ut ad regem Franciæ pro alleviatione regni veniret ubi verisimiliter præsumere poterat quod si missionem suam parentibus notificaret, forsan a præcepti sibi divinus facti executione retardaretur seu impediretur, non censetur deliquisse si eis nescientibus, discessit. Et idem plane judicandum est si hoc ipsum curato suo vel alicui alteri non declaraverit sed illis dumtaxat quibus patefacere ei injunctum fuit et qui tantæ rei prodesse poterant non obesse. Dato nempe quod proba Judith tunc virum habuisset dum ex Dei occulto impulsu ad castra inimicorum pervenit ut per interferctionem Holophernis ei divinitus suggestam filios Israel crudeliter oppressos liberaret, quis, inquam, diceret quod si viri sui ne factum hujusmodi attentaret prohibitio forsan intervenisset, debuerit propterea rem adeo piam et necessariam inausam infectamque relinquere ? An non potius divinis monitionibus obedienter parere ac publicæ saluti humaniter consulere. Exigit enim justitiæ æquitas et hoc ipsum divinæ Scripturæ proclamat auctoritas quoniam obedire oportet magis Deo quam hominibus, Actuum V, et bonum gentis quod quidem in pace et salute reipublicæ constituitur divinum esse philosophus tradit. Unde et ad hoc bene facit id quod Johanna de hoc examinata respondit quod postquam Deus præcipiebat, oportebat ita fieri : et si habuisset centum patres et centum matres fuisset quæ filia regis, nihilominus ipsa recessisset ; addiditque quod in cunctis aliis bene obedivit patri et matri præterquam de illo recessu, 439sed postea de hoc illis scripsit et ipsi dederunt ei veniam. (Hæc patent in processu, fol. XXXI.) Ex quibus plane constat quod nulla hic fuit protervia seu irreverentia in parentes et multominus contumacia de qua est legis speciale dictum positum Deuteronomii XXI. Sed neque etiam impietas aut prævaricatio mandati de honoratione parentum quemadmodum per æmulos sibi objicitur et imponitur, ut ex eorum sententiis apparet in registro plenius descriptis.

Sextum capitulum

Quod habitum virilem diu portavit, comam amputavit et arma gestans bellis se immiscuit.

Denique ob id quod Johanna virilem habitum assumpsit et longo Lempore portavit crines ad morem virorum in rotundum sibi prescindi fecit actibusque bellicis se immiscuit et accommodavit, mirum in modum ab his, qui hunc processum intentarunt calumniatur, ideoque diligenter videndum est si in istis merito reprehensibilis fuerit. Notandum itaque, secundum Philosophum in tertio Ethicorum et Tullium in Rhetorica quod actio humana potest judicari bona aut, mala ex attentione et concursu circumstantiarum et maxime finis, quia ex fine sumitur ratio omnium eorum quæ sunt ad finem. Nam, secundum Gregorium Nicenum, id cujus gratia aliquid geritur est principalissima humanorum actuum circumstantia. Et sanctus Doctor in pluribus locis ait quod forma specifica humanorum actuum in genere moris sumitur secundum rationem finis unde bonum et malum quæ illorum sunt differenciæ essentiales et specifica ; inveniuntur in eis potissime secundum rationem finis, seu in ordine ad finem. Cum ergo finis missionis Johannæ atque ordo suas intentionis fuerit, ut patuit, salus reipublicæ per sublevationem regni Franciæ hostiliter oppressi, quod quidem dominium divinum bonum esse philosophus tradit, ut dictum est, nullatenus præsumi videtur debere malum esse id quod Puella ipsa ad ejus commodiorem assecutionem faciebat vel assumebat. C. Suspicionis, § Ab ipso404 et C. Præterea, super hoc. De officio delegati405 ; l. II. De jurisdistione 440omnium judicum406. Concordat maxima topica : Cujus finis bonus est ipsum quoque bonum est, et expediens dicitur quod est secundum utilitatem, C. Magnæ, De voto et voti redemptione407. Præterea valde attendenda est atque ponderanda tunc existens adeo miseranda memorati regni calamitas et tantopere urgens sibi succurrendi necessitas unde, ut ait Quintilianus, libro VIII De oratoria institutione, afflante fortuna pene omnia decent, et regula est quoniam necessitas legi non subjacet, C. II, De furtis408 ; Sicut409, cum similibus. Amplius nihil prohibet aliquam actionem humanam esse moraliter bonam ex fine et circumstantia et illam nihilominus non esse bonam simpliciter in genere moris, quia forte non omnes circumstantiæ seu rationes bonitatis moralis concurrant, puta si ratione objecti disconvenientis actus deficiat, ut exempli gratia, si filiis de bonis patris sui tenacis et avari, ut det elemosinam furetur, hæc nempe actio, etsi bona non sit simpliciter, quia contingit ibi singularis defectus, videlicet furtum quod est objectum dans actioni quamdam rationem mali : Nam bonum simpliciter ex integra causa consistit, ut ait Dyonisius, cap. IV De divinis nominibus, tamen in genere moris non est censenda mala seu non bona propter circumstantiam adjunctam et finem intentum a quo maxime, ut dictum est, bonitas humanæ actionis dependet. Unde sicut contingit aliquam bonam operationem ad malum fidem ordinari et mala circumstantia vestiri et inde ex hoc eam malam seu vitiosam moraliter dici, ita ex opposito contingit aliquam malam operationem ad bonum finem ordinari ac debitis circumstantiis vestiri et ob hoc virtuosam atque bonam moraliter reputari. Hoc autem accidit quia actiones humanæ in genere moris absolutam bonitatem non habent sed ab alio dependentem, et maxime ex fine seu ex ordine ad finem. Item licet istud, videlicet mulierem assumere et induere habitum viri et econtra non sit de se seu ex suo genere virtuosum seu laudabile, tamen non potest dici simpliciter et de se vitiosum seu vituperabile eo quod aliquando hoc bene ac bona intentione fieri ; sequitur quod magis sit indifferens quam de se bonum vel malum ; nam, ut ait beatus Thomas, quæst. XCII, art. II : Tres sunt differenciæ humanorum 441actuum : quidam sunt boni ex genere, et hi sunt actus virtutum ; unde quo ad illos lex præcipit affirmative. Quidam sunt mali ex genere, sicut sunt actus vitiosi, et respectu horum lex prohibet negative. Alii vero sunt indifferentes, et respectu horum lex habet permittere. Unde, secundum eumdem doctorem, possunt etiam dici indifferentes omnes illi actus qui sunt vel parum boni vel parum mali, ideoque quia mulierem gestare habitum viri et e converso quasi medio modo se habet inter bonum et malum, eo quod potest bono vel malo animo fieri, ideo sub legis permissione cadit. Nam, secundum Quintilianum, lib. II, De oratoria institutione, non est æquum id haberi malum quo bene uti licet, ideoque temerarium est de hujusmodi actibus velle sinistre aut etiam facile judicare, ut dicit Augustinus in libro De sermone domini in monte. Adhuc præcepta logis dantur de actibus virtutum ad quæ quidem implenda tenetur solum homo secundum quod actus sumitur in habitudine ipsius virtutis ad illud quod proprie et per se objecte competit, quoniam hoc est necessarium in omni actu virtutis, ut verbi gratia ad objectum fortitudinis propriæ et por se pertinet sustinere pericula mortis et hostes aggredi cum periculo propter bonum, sed non prout sumitur secundum id quod per accidens sive consequenter se habet ad propriam rationem objecti, ut quod homo armetur vel ense percutiat in bello justo aut aliquid hujusmodi faciat, reducitur quidem ad objectum fortitudinis sed per accidens.

Primum namque istorum de necessitate præcepti est sicut et ipse actus virtutis, non autem secundum, sed solum pro loco et tempore. Qualitas ergo habitus exterioris quæ ad modestiam pertinet quæ secundum Tullium pars temperantia est, cum non per se et necessario cadat sub propria ratione objecti temperantiæ, sed solum consequenter et secundario secundum quod in hoc potest per rationem quadam regula honestatis præstitui, ideo non cadit per se sub necessitate præcepti. Denique Johanna ex vigore suæ missionis actibus bellicis occupata inter viros diu conversari habuit unde quia juvenis erat, ex ipso habitu muliebri facilius potuisset viros ad libidinem provocare, quoniam ex qualitate habitus muliebris ad libidinem alii provocantur, L. Item apud Labeonem § Si quis virgines, De injuriis410. Unde et hanc causam ipsa communiter videtur 442allegasse, ut patet in processu quæ siquidem causa, videlicet ut suam et aliorum tueretur pudicitiam per se ad hoc sufficiens est ut habitum virilem gestaret. Metus enim virginitatis perdendæ major quam mortis esse debet, L. Isti quidem Quod metus causa411, et L. II, initium, De origine juris412. Etiam et rationabilis causa est, ne videlicet alios ad concupiscentiam incitaret, quia qui occasionem damni dat, damnum dedisse videtur, C. Cum homo, XXIII, quæst. V ; L. Qui occidit Ad legem Aquiliam413, cum similibus ; ideoque illud quod prohibetur in canone illo Si qua mulier, XXX dist., ne scilicet mulier portet viri vestes, sane intelligendum est quoniam ibi signanter additur Suo proposito, glossa, id est malo seu meretricio sicut faciunt quædam mulieres dum utuntur scissis ac virilibus vestibus ut licentius peccent. Habiliores enim sunt tunc ad prostituendum et licentius possunt intrare ad aliquos viros et conversari cura eis : sed, secundum Archidiaconum post Huguen. et alios, si aliqua mulier habeat bonum propositum, scilicet ut peregre proficiscatur vel ut castitatem servet cum alias timeatur de ea amittenda, vel si alius casus necessitatis occurrat, non peccat si tunc virili veste utatur ut periculum facilius possit vitare vel bonum opus et honestum perficere. Nam et mutatio habitus clericis permittitur et assumptio vestis laycalis conceditur ubi justa causa timoris exigit habitum transformari, Cap. Clerici De vita et honestate clericorum414. In isto nempe sicut et in multis similibus non usus, sed libido culpanda est, can. Quisquis415

Ad idolatriæ autem superstitionem hoc etiam gentiles potissime faciebant nam, ut dicit Alexander ubi supra, et beatus Thomas in prima, secundæ ut prius, in sacris Martis et Veneris pagani tali mutatione habitus utebantur. Nam in sacris Martis non solum virili veste induebantur mulieres, sed etiam armabantur ut ipsum tamquam belli et victoriaæ datorem colerent. Simili modo in sacris Veneris viri induebantur vestibus muliebribus sacra Veneris excercentes, per hujusmodi sacrilegum ritum mariti se illi Veneri credentes placere. Ideo ad hujus idolatriæ superstitionem exterminandam factum est. Addit præterea idem Alexander aliam rationem hujus præcepti videlicet ut credulitas erronea tolleretur qua credebant idolatræ per applicationes [vestium muliebrium in sacris V[eneris] conjungi sibi amore fort[iori] corda mulierum]421 propter quas illud facerent vel quæ postea hujusmodi vestibus uterentur. Similiter mulieres id ipsum credebant de viris et virilibus vestimentis. Voluit ergo Deus hunc errorem tollere ne per ipsum filii Israel ad nepharium cultum traherentur unde ex his, causis videtur addi in ipso præcepto Abominabilis enim est apud Deum qui facit hoc. Quodquidem exponens Nicholaus de Lyra dicit 444quod in Scriptura sacra abominatio communiter idolatria dicitur.

Proinde advertendum quod sanctus Doctor quamdam rationen, figuralem hujus præcepti videtur assignare, dicens quod por hoc prohibetur ne mulier usurpet officia virorum, puta doctrinam et hujusmodi aut etiam vir declinet ad mollities mulierum. Ex quo potest colligi quod non est simpliciter morale sed cerimoniale potius [seu legale sicut et illud induendo vestem ex lana contextam], Levitici XIX. Nam præceptum illud de non mutando habitum neque annumeratur Decalogo neque videtur esse concluso mediate vel immediate dependens ex illo. Denique si simpliciter morale esset cum sit negativum obligaret [ad semper et pro semper et tamen ex præmissis constat] esse verum et iterum ea quæ olim ad cultum Dei et pro illo tempore ordinabantur aut etiam quæ sibi tamquam repugnantia prohibebantur cerimonialia erant seu legalia et hoc sive fuerint ad interiorem cultum sive ad exteriorem corporis amictum, tunc pertinentia illa vigorem obligationis a tempore legis gratiæ publicatæ perdiderunt nisi forte in ipsa non ratificata fuerint quod quidem de hoc præcepto minime reperitur. Postremo vero quia, ut præsumitur, Johanna habitum illum ex divina inspiratione accepit, et ad hoc veniunt plene ejus responsa. Unde etiam quamvis de hoc esset morale præceptum, nihilominus interveniente per revelationem divino oraculo seu mandato de assumendo habitum illum, utique illum gestando non peccavit. Nam et præcepta Decalogi, licet quo ad rationem justitiæ immutabilia sint, verumtamen, ut ait sanctus Doctor, prima secundæ, quæst. centesima, art. VIII, quantum ad aliquam determinationem vel applicationem ad singulares actus, ut scilicet hoc vel illud sit homicidium, furtum vel adulterium aut non, hoc quidem est mutabile præsertim pro ad Deum qui horum mandatorum institutor est. Cujus superius posita sunt exempla de Abraham et de filiis Israel et de Osce propheta. Nec obstat si quis dicat quod nihil Deus præcipit aut interius suggerit quod virtuti contrarium sit quare videtur esse illud quod videlicet mulier portet habitum viri. Ad hoc respondetur quod sicut Deus nihil operatur contra naturam quia illud est natura uniuscujusque rei quod in ea Deus operatur, ut habetur in glossa Ad Romanos XI, operatur tamen aliquid contra solitum cursum naturæ, ita etiam nihil potest præcipere contra virtutem quia in hoc principaliter consistit virtus et rectitudo voluntatis humanæ quod voluntati Dei conformetur et ejus imperium sequatur, 445quamvis sit contra virtutis modum consuetum. Ideo in talibus quæ sic Deus præcipit non contingit ex hoc ipso peccare. Porro extante ipsa lege privata divinæ inspirationis, ab omni lege communi eximebatur et ab omni culpa penitus expers reddebatur, ut in C. Licet, De regularibus422 ; C. Duæ sunt423, cum similibus. Eadem namque lege Jacob fratris vestibus ad patris deceptionem et fratris supplantationem usus est, alias sibi non licuisset, ipsumque excusavit a mendacio, § Item opponitur424 ; Israelitas a furto, C. Dixit dominus425 ; Sampsonem ab homicidio, C. Si non licet426 et C. Occidit427. Similiter et Moysen de interfectione Egyptii, secundum beatum Thomam, II, 2, quæst. LX, art. ultimo, et hoc innuitur Actuum II ; ac etiam Phineem de occisione Zambri, ut legitur Numeri XXV. Abraham ab adulterio, Genesis XXI, et sic de aliis multis, de quibus in capitulo Gaudemus De divortiis428.

Et omnino idem sentiendum est de incisione comæ et aliis quibuslibet ad habitum seu amictum pertinentibus, necnon et de armis et cæteris ad fines suæ legationis opportunis ac necessariis. Nam quod in doctrina apostolica legitur de velatione capitis in mulieribus, quippe et quod illis non permittitur tonderi aut decalvari, hoc quidem pertinet ad consuetam decentiam atque publicam sexus honestatem, sicut et ornatus excessivus aut pomposus capillorum, vestium et hujusmodi ipsis mulieribus interdicitur ob pudicitiam et sanctitatem. Verumtamen istud in casu et cum quadam sobrietate nuptis permittitur, ut patet prima Ad Thymotheum II, et hoc videlicet ut placeant viris suis et nedent eis aliunde peccandi occasionem. Cur itaque illud primum non poterit mulier, præsertim ut Deo inspiranti pareat et publicæ utilitati exacta necessitate deserviat. Legimus enim viduam Judith ut divinum oraculum de interfectione Holofernis facilius compleret mira figmenta, si fas sit dicere, ad sui ornatum composuisse prioremque habitum dimisisse ac commutasse, Judith X. In istis enim exterioribus rebus quibus utimur non 446inest vitium nisi ex immoderantia et abusu, ut dictum est. Quod quidem, secundum Andromeum, ex tribus consurgit videlicet ex vanitate, ex voluptate et quærendi anxietate. Sed ubi ex opposito concurrunt humilitas, castitas et necessitas, nihil est penitus quod in hoc exteriore cultu præjudicet. Quis enim nesciat similiter Apostolum, prima Ad Corinthios XI, quasi legis cujusdam forma dicere : Omnis mulier orans aut prophetans non velato capite deturpat caput suum ? Et tamen notum est in quibusdam partibus Franciæ, ut in Picardia, gradiusculas fœminas crinibus in modum coronæ attonsis capite prorsus detecto in ecclesiis palam orare, quod tamen non prohibet Ecclesia, sed permittit.

Sed ne ulterius distrahamur, constat plures sanctissimas mulieres ejusdem privatæ legis ac spiritus Dei auctoritate, non solum viri habitum sumpsisse comamque succidisse, sed et in eodem statu per totam vitam occulte permansisse ac inter viros conversando perstetisse. Nam in primis habetur de beata Thecla, Pauli apostoli discipula, quæ volens Paulum sequi comam instituit deponere et habitum viri sumere, sed prima facie Apostolus non permisit, ne forte aliqua tentatio incideret ; sed hoc tandem ipsa fecit et longo itinere, cum quibusdam viris juvenibus in ipso habitu ad ipsum perrexit, neque tamen legitur quod de hoc eam reprehenderit. Hoc autem refertur secunda parte Speculi Historialis, libro X, capitulo XLVIII. Hujus præterea exemplo, beata Eugenia virgo cum duobus eunuchis Protho et Jacincto tonsa et virili habitu inducta ad beatum episcopum Helenum perrexit, cui illa votum aperiens, jussit ut in eo habitu persistens in monasterio inter religiosos resideret, quod quidem longo tempore fecit et tandem in abbatem perfecta fuit hoc patet abunde eadem parte Speculi, libro XI, cap. CXVI. Item beata Nathalia sancti Adriani martiris uxor, similiter se tonxorans habitum virilem sumpsit ut sanctis martiribus captivis secretius ministraret et ad idem faciendum multas alias animavit, ibidem libro XIII, cap. LXXXIII. Denique sancta Pelagia cum religiosis reclusa in Monte Oliveti in habitu viri usque post mortem incognita permansit, ubi prius libro XII, cap. XCVII. Similiter de sanctis virginibus Marina et Eufrosina quæ usque in finem vitæ in ipso habitu virili cum monachis residentes incognitæ seu ignotæ perstiterunt, ut diffuse patet eadem parte Speculi, libro XVI, capitulis vero LXXIII et LXXVIII. Quædam etiam sancta virgo origine Corinthia clamidem viri juvenis induit 447et discrimen corruptionis evasit, tertia parte Speculi, libro XVIII, capitulo XCIII ; Et sic de multis similibus.

Non videtur itaque causa legitima subesse cur hæc Puella electa tantopere ex hoc criminari debuerit ut ob id reputaretur divinæ ac sacræ doctrinas prevaricatrix, apostatrix aut etiam de idolatria et execratione sui suspecta haberetur, cum in eo potius subsint omnino contrariæ evidentiæ, ut dictum est. Objiciunt tamen quod ipsa perelegit non recipere sacram communionem tempore statuto ab Ecclesia quam dimittere habitum virilem. Sed hoc manifeste apparet falsum esse. Constat enim ex processu quam sæpe numero petierit tunicam longam ad modum unius filiæ burgensis, ut iret ad ecclesiam, audiret missam et hujusmodi. Certum est tamen quod simpliciter et ex toto illud dimittere noluit, dicens quod melius faciebat obediendo Deo, a quo præceptum habebat ut illum portaret, subjungens quod bene sciebat quomodo acceperat, sed ignorabat quomodo vel quando ipsum relinquere debebat ; et ita extante conscientia sua de hujuscemodi oraculo et de re tali quæ ad maximum bonum ordinabatur, non debuit aliqua suggestione dimittere aut omittere, ut in capitulo Inquisitioni, De sententia excommunicationis429 ; C. Ad aures, De temporibus ordinandorum430, cum similibus. Sperabat siquidem aut innuebat, cum de dimittendo habitum sollicitaretur, legationem suam forte nondum impletam esse.

Quo autem ad vexillum et arma quæ gestabat et etiam ad prœlia quibus se immiscebat, satis verisimile est quod, in odium hujus potissimum et hac præcise occasione processus iste adversus eam motus est. Constabat enim quoniam suorum aggressuum industria ac virtute tunc Anglorum fortuna tam mirabiliter corruerat. Sed si quis attendat, istud causam fidei minime concernit et denique ob hoc Johanna neque proditrix aut dolosa, crudelis, seditiosa, effundendi sanguinis sitibunda et hujusmodi de quibus criminatur censeri aut reputari debuit minime.

Attendendum namque quod dum ad hoc mittebatur humiliter se excusavit, dicens quod erat simplex puella quæ nesciret equitare neque arma portare. Tunc autem voces rememorabant ei calamitatem patriæ et regis magnam patientiam, quod denique oportebat ut veniret in Franciam et patria alleviaretur atque Deus eam adjuvaret. 448Ecce ergo quod non stollide ad ista se ingessit, sed divino præcepto et propter regis ac regni crudelissime oppressi summopere necessariam relevationem inducta fuit. Quoque et non parum ponderandum videtur id quod sæpius dixit, videlicet quod ipsamet in prœlio vexillum portabat ne aliquem interficeret : sed neque quempiam reperitur occidisse aut etiam percussisse, quinimo Anglicos hostes litteris semper aut verbis ad pacis tractatum noscitur commonuisse in ipsosque adversarios quos captivari aut dure contrectari videbat plurimum misericors ac compatiens fuisse, quippe e eorum numero multos absque redemptionis, pretio nonnunquam, gratis eripuisse. Quid itaque hic inspicitur quod juste aut digne calumniari debeat ? Nam, ut ait Augustinus in libro De verbis Domini, et allegatur in capitulo Apud veros, XXIII, quæst. I, apud veros Dei cultores ipsa bella justa sunt quæ non cupiditate aut crudelilate, sed pacis studio geruntur ut mali coherceantur et boni subleventur. Et iterum idem Augustinus contra Faustum ait : Nocendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, impaccatus atque implacabilis animus, feritas rebellandi, libido dominandi et si qua similia, hæ sunt quæ in bellis jure culpantur, quæ plerumque ut etiam inde puniantur publicæ justitiæ repugnantes sive Deo sive aliquo legitimo imperio jubente gerenda ipsa bella suscipiuntur a bonis cum in eo rerum humanarum ordine inveniuntur ubi eos vel jubere tale aliquid vel in talibus obedire juste ordo constringit. Sed dices : hæc fœmina fuit, ideo sibi non licuit. In promptu est responsio. Nam id licitum dicitur quod est secundum æquitatem, C. Magnæ, De voto et voti redemptione431 æquum vero quod a juris regula non discrepat seu legi non repugnat. Itaque non memini me de hoc præceptum in lege vidisse, ne videlicet mulieres quandoque arma sumere possint nisi forte quis accipiat in antedicto præcepto Non induetur mulier veste virili, id est armis, eo quod quædam translatio ponit vas ubi habetur vestis quod secundum aliquos doctores intelligitur de armis. Ad quod facit veritas hebrayca quæ habet in isto passu Non enim vas viri super mulierem. Nunc vero ubi de Jonatha legitur, primi Regum XX, quod tradidit puero arma sua, in hæbreo ponitur vasa. Sed istud non cogit quia, etiam ad illum intellectum accipiendo, tamen ratio illius præcepti fuit ad vitandam idolatriæ superstitionem 449quam mulieres exercebant in sacris Martis arma sumentes, ut dictum est, ideoque ad propositum nihil facit. Nam cessante causa, cessat effectus, C. Cum cessante De appellationibus432, et omnis res per quascumque causas nascitur per easdem dissolvitur, C. primo De regulis juris433. Et iterum non vanum simpliciter videtur ut necessitatis urgente articulo mulier ad prælia vadat aut militarem actum pro salute reipublicæ exerceat. Fuit namque Debora prophetes seu prophetissa quæ cum Barach principe ivit contra Sysaram et ejus exercitum, ut patet Judicum IV, in cujus commendationem sequenti capitulo legitur : Cessaverunt fortes Israel et quieverunt donec Debora surgeret. Nova bella elegit Dominus et portas hostium ipse subvertit. Super quo Petrus Comestor in historiis ait : Nova quidem bella elegit Dominus ut mulier de viris triumpharet. Fuit et Jahel uxor Amner Cynei quæ ipsum Sysaram principem exercitus regis Jabyn clavum tabernaculi in tempora ejus defigens dum dormiret interfecit, ubi prius Judicum IV ; quod quidem, ut creditur, divino instinctu ambæ istæ mulieres fecerunt. Denique et Judith Holofernem principem exercitus Nabuchodonosor regis Assiriorum dormientem, divino similiter ducta oraculo, interfecit et in lectulo corpus truncum relinquens caput in pera sua ad victoriæ gloriam et adeptæ salutis testimonium in civitatem reportavit, Judith XIII. Ipsamquoque sub his verbis in prologo ita commendat Ieronimus : Hanc enim non solum fœminis sed et viris Deus immitabilem dedit qui castitatis ejus remunerator virtutem talem ei ut invictum ab omnibus hominibus vinceret et insuperabilem superaret. Narrant præterea historiæ miranda quo ad rem bellicam de quibusdam mulieribus quæ Amazones dicuntur. Refertur etiam a Tito Livio, libro II ab urbe condita, et a Valerio libro III, cap. III, atque Orosio libro II unum quasi prodigium de virgine romana nomine Clelia quæ Tyberis flumen transnatans e manibus hostium virgines coetaneas obsides vi et astucia eripuit et parentibus salvas restituit unde et in ejus laudem sic declamat Valerius : Clelia non solum patriam ab obsidione, sed etiam a timore liberavit. Quis ergo non approbet et commendet quod per istam electam Puellam præclare gestum videmus ? Præsertim cum in primis per prælatos et doctores se Pictavis et alibi super qualitate suæ missionis 450districtius examinandam præbuerit et merito admitti eam debere voce omnium dijudicatum fuerit, more castissime Judith quæ ad certamen se preparans sacerdotibus dixit : Sicut quod loqui potui, Dei esse cognoscitis ita quod facere proposui probate si ex Deo est et orate ut firmum faciat consilium meum Deus. Cui responderunt : Vade in pace et Dominus tecum sit in ultionem inimicorum nostrorum, Judith VIII. Enimvero divinæ dispensationis mira est ut puella de pascuis et post fœtantes traducta confestim grandes emissarios, veloces atque etiam feroces leviter seu alacriter conscenderit, quinimo et supra virorum communem industriam calcaribus adactos direxerit et compescuerit, vexillum et arma secundum exigentiam militaris actus aptissime portaverit, sed, et quod multo mirabilius est, acies exercituum ordinatissime instruxerit, congrediendi et aggrediendi normam et modum non tam præstituerit quam semper præsens et prima audaciam cæteris et animum præbuerit ac tandem in cunctis per eam maxime susceptis triumphos felices reportaverit, per hostes intermedios per enses per gladios regem Remis coronandum duxerit et feliciter ac gloriose coronatum utique per omnia salvum tandem reduxerit, urbes et oppida absque hominum cæde subjecerit, exterritos hostes solo sui nominis flatu procul fugaverit. Quid plura morer ? Haud dubie cernimus434 quod ad hostium confusionem et ad omnium superborum repressionem in manu feminæ salutem regni Deus constituerit, ad quorum denique qualemcumque probationem, faciunt aliqua super istorum mirabili eventu longe ab ante prænuntiata, ut imprimis illud Bedæ quod superius adduximus.

Quidam etiam peritus astrologus Senensis, nomine Johannas de Monte Alcino435, fertur per antea sic domino regi inter cætera scripsisse : In consilio virgineo erit victoria tua prosequere victoriam tuam sine intermissione usque ad civilatem Parisiensem, etc. 451Merlinus autem vates Anglicus ita cecinit : Ex memore Canuto eliminabitur puella ut medelæ curam adhibeat : quæ, ut omnes arces inierit, solo anhelitu suo fontes nocuos siccabit. Lacrimis miserandis manabit ipsa et clamore horrido replebit insulam. Interficiet eam cervus decem ramorum quorum quatuor aurea diademata gestabunt sex vero residui in cornua bubalorum vertentur ; quæ nefando sonitu insulas Britanniæ commovebunt. Excitabitur Daneium nemus et in humanam vocem erumpens clamabit : Accede, Kambria et junge lateri tuo Cornubiam436. Hoc enim vaticinium non omnino respuendum aut despiciendum est, quoniam quæ iste Merlinus prædixit, satis commendata reperiuntur.

Ait enim Sigibertus : Multa obscura revelavit Merlinus, multa prædixit ventura, quorum aliqua vix intelligi possunt donec apparere incipiant. Solet enim spiritus Dei per quos voluerit, mysteria sua loqui, sicut per Sibyllam, per Barlaam et cæteros hujusmodi. Istud enim legitur tertia parte Speculi Historialis, libro XXI, capitulo 30.

In primis autem ibidem exprimitur locus originis Puellæ ex designatione illius nemoris Canuti, de quo superius tactum est, et dicit Eliminabitur, id est e liminibus dicti nemoris nasci probabitur. Nam ab ostio paterna) domus Johannæ, facile videtur, ut dicitur in processu. 452Medelæ autem Cura est regni tunc languentis per Johannam inchoata atque procurata valitudo. Ad arces iniit cum regem et primores regni exordio suæ legationis accersivit ; vel cum inter prælatos et doctores sapientia præditos, longum ac districtum examen Pictavis subivit ; aut etiam Aurelianis, Parisius et multas regni spectabiles civitates et munitiones oppidaque fortia, viriliter ac intrepide aggressa fuit ; vel forte quando dominum regem cum pro ceribus regni ac exercitu multo, Remis coronandum, per hostium enses salubriter conduxit. Anhelitu suo, id est duræ reprehensionis verbo, nocivos fontes siccabit, hoc est doli conspiratores et perfidos increpabit, suaque gratia et amicitia privabit. Lacrimis miserandis ipsa manabit, quia regni calamitatem et Francorum miserata labores, jugiter deflebit, in pauperesque valde misericors, quin imo et in hostes humiliatos plurimum compatiens erit. Clamore valido replebit insulam, quoniam strepitus victoriosæ ejus famæ universam Anglorum gentem exercebit, et in conspectu ejus prælia committere pavebit. Interficiet vero eam cervus decem ramorum, id est adolescens Henricus in regnum Franciæ præcipiti usurpatione insiliens, eam interire faciet, tunc quidem exsistens ætatis decem annorum. Quatuor ipsorum ramorum diademata aurea gestabunt, quia annis fere quatuor ab ortu ejusdem Henrici, in subjectos suos Anglici potestatis sua ; imperium cum justitia competenti dispensabunt. Sed tandem, omni justitia et populi libertate spreta, per residuum temporis præscripti in cornua bubalorum vertentur, quia subditos suos effrenata crudelitate seu tyrannide persequentur. Ex cujus afflictionis extremæ causa nefando sonitu, id est facinorum suorum relatu et nuntiorum vice populi remurmurantis conclamantium strepitu, insulas Britanniæ commovebunt, hoc est justitiæ omnino suppressæ cum tumultu remedia implorabunt. Quibus rebus in ea clade perdurantibus, idcirco excitabitur Daneium, id est Normannum, quia a Danis processit sic proprie dictum ; Daneium, dico, nemus, hoc est promiscuum Normanniæ vulgus excitabitur, quia in eadem terra hinc inde suscitata rebellione, ad ultionem injuriæ armabitur. In humanamque vocem erumpens clamabit, quia indita sibi humanitate et totis animi præcordiis ad naturalem suum principem adspirabit, dicens : Accede, Kambria, id est Franciæ corona, a Sicambria, civitate antiqua Pannoniæ, unde Franci provenere, sic dicta. Nam et Clodoveo protochristiano regi baptismum suscipienti, ait Remigius : Depone mitis 453colla Sicamber. Accede, inquam, quæ longe a nobis et diutius quasi proscripta secessisti et junge lateri tuo Cornubiam, id est Angliam, ut a parte una totum denominetur. Junge quidem lateri tuo, quoniam omnium nostrum votiva est fiducia, te felicium victoriarum successu, tuo imperio Angliam inde conjungere posse.

In multis equidem per ingenia clariora posset et alius forsan convenientior de dicta prophetia elici intellectus sed in talibus satis permittitur, ut unusquisque in suo sensu abundet. Verumtamen omnia quæ exponendo præmisimus, infallibili successu nostris diebus contigisse videmus.

Reperitur et alia quædam prophetia de qua superius, in primo articule, meminimus, in qua sic habitur. O insigne lilium, roratum principibus, agris pluribus a satore in virgulto delectabili insitum, immortale floribus et rosis mire redolentibusque vallatum ! Stupescat lilium, contremescat virgultum : Nam diversa brutalia, advenæ alitaque in prædicto virgulto, cornua cornibus adhærendo, quasi penitus suffocabunt, et quasi marcescens rore privato, anguste et paulisper radices pene evellendo, aspidis anhelitibus vastare putabunt. Sed a Puella oriunda, unde primum brutale venenum effusum est, antecedenteque aurem retro dextram modico signo coccineo, remisse fabulante, collo modico, a virgulto triste exulabunt fontes irriguos dicto lilio administrando, serpentem extra pellendo venenumque cuilibet notificando, lilicolam Karolum, filium Karoli nuncupatum, laurea Remis non manu mortali facta, fauste laureabit. Subdent se circiter fines turbidi, fontes tremebunt, clamescet populus : Vivat lilium, fugiat brutum pullulet virgultum ! Ascendet ad campum insulæ classe classibus applicando, et ibidem plurima bruta jam clade peribunt. Multorum tunc pax efficietur, multorum claves ultro suum opificem recognoscent. Cives civitatis inclitæ clade perjurii perimentur, singultus plurimos in se memorando, et muri plurimi ruent intrando. Tunc erit lilii virgultum sicut brutis aliquo modo et sic florebit tempore longo.

Continet siquidem hoc vaticinium laudem multam quoad arma et coronam Franciæ, intellectum per lilium a satore cœlesti divinitus transmissum. Commendatur præterea regnum ipsum, quod per virgultum innuitur et hoc maxime quantum ad principes, prælatos et sapientes, quibus regnum noscitur insignitum. Subdit denique præteritam 454regni concussionem ac ipsius pene totalem destructionem, partim per advenas brutos, id est Anglicos, partim etiam per nonnullos domesticos et ibidem nutritos, ad invicem tamen in exercitio crudelitatis conjunctos, actam et procuratam ; adeo ut universum regnum longa afflictione detentum, principibus pene omnibus nunc captis, nunc cæsis, successive desolaretur seu etiam serpentinis infectum conjurationibus, quasi rore privato, id est innata sibi fidelitate, marcescens, vastatum omnino putaretur. Proinde ortum Puellæ introducit, miro schemate verborum illum describens : unde, ait, primum brutale venenum effusum est. Hoc autem pro modulo superius exposuimus, ubi de loco originis Johannæ agebatur ; sed tamen ut ibi, cum hoc designatio ambigua videatur, clariori intelligentiæ relinquimus. Traduntur insuper quædam signacula ipsius Johannæ et quorumdam characterum suorum expresse discretiva, videlicet : tabes rubea retro aurem dextram ; secunda est mollis seu remisse loquela ; tertium vero colli brevitas. Innuitur postea Anglicorum fuga et excidium quorumdamque principum initæ cum rege validas confœderationes innovataque pacta : ex quibus subdolæ conspirationes multorum perfidorum patefieri visæ sunt. Exprimit tamdem multum clare domini regis coronationem, ac nonnullorum ab ante Anglicis subjectorum liberam spontaneamque deditionem. Necnon et subsecutam ex his describit communem populi lætitiam, pacem ac serenitatem. Parisiensium denique, ob perjurii crimen, prodit interemptionem, et offensæ attritionem. Ad extremum autem concludit futuram regni ab hostibus puritatem atque diuturnam pacis subsequentem tranquillitatem.

In hac enim prophetia sunt multa satis obscura, quædam vero multum aperta et expressa aliqua vero mihi videntur transposita et non simpliciter, secundum ordinem harum rerum et prout successerunt, collocata. Quod etiam apud prophetas Dei frequenter contigit et salvatur per figuram quam ύστερου πρότερον grammatici dicunt. Et quia forte apud multos parum authentica videretur, ideo ejus declarationi minus insistendum placuit libenter tamen hic apposita est, quoniam, secundum poetam, etsi non prosint singula, multa tamen juvant. Et est enim hæc presens quæstio de facto, ideo ab omni circumstantia, secundum rei exigentiam, potest sumi argumentum, et etiam non facile dentur ista contemptui, maxime ubi fidei catholicæ aut bonis honestisque moribus nihil repugnans invenitur. Nam, ut 455dicitur Johannis cap. III, vers. 8 Spiritus ubi vult spirat, ut super illo verbo Pauli ad Thessalonicenses I, 13, 20 Prophetias nolite spernere, ait quædam glossa : Deus qui os asinæ aperuit sæpe revelat minoribus quod melius est.

Ista ergo sufficiant de præsenti articulo.

Septimum capitulum

Quod Johanna multa verba temeritatis et jactantiæ videtur protulisse et quædam periculosa in fide asseruisse.

Quia enim in processu videtur Johanna in quibusdam dictis suis, tamquam ex eis etiam in fide reprehensibilis esset, calumniari, ideo adducenda sunt ea verba præcipue in quibus culpabilis ex processu æstimatur. In primis est illud quod dixit, videlicet quod certa erat voces sibi apparentes venire a Deo et ex Dei ordinatione, et, ut asseruit, ita firmiter credebat sicut credebat fidem christianam et quod Dominus noster Jhesus Christus passus sit in cruce pro redemptione nostra, et istud verbum habetur in processu fol. XVII, G. Sed ad istud jam in parte responsum est. Constat enim quod eidem lumini divinæ videlicet inspirationis innititur fides catholica et revelatio prophetica super enim veritatem immobili (sic) utrumque fundatur. Si enim revelationem habens, ut tradit sanctus Doctor, certitudinem non haberet quod illa sunt sibi divinitus revelata, jam fides catholica quæ ex revelatione procedit omnino incerta esset.

Hæc autem certitudo revelationis in duobus maxime tamquam signis manifestis ostenditur, videlicet in prompta executione facti et in trepida pronuntiatione verbi. Quorum primum patuit in Abraham qui in visione prophetica ammonitus prompte disposuit se ad immolandum filium, ut legitur Genesis XXII. Aliud vero patet in Jeremia quem cum apprehendissent sacerdotes et pseudo prophetæ atque omnis populus dicentes : Morte moriatur, ipse paulo post propheta ait : In veritate misit me Dominus ad vos ut loquerer in auribus vestris omnia verba hæc. Jeremiæ XXVI, ubi glossa Si quando pro necessitate nobis humilitate opus est, sic tamen illam assumamus ne veritatem et constantiam deseramus. Non obstante autem mira simplicitate Johannæ egit tamen efficaciter et prompte 456quod divino imperio jussum et commissum illi fuerat, ut patuit manifeste in levatione obsidionis coram Aurelianis et domini nostri regis felici et prospera coronatione Remis, in quibus potissimum duobus credo suæ legationis fines et maxime constitutas fuisse quoniam circa hæc duo præsertim ubi de suo mirabili adventu hinc inde et diversimode interrogatur universa tendunt responsa, quæ tamen ambo per ipsam miro modo operante feliciter et perfecte completa sunt. Quæ autem proinde gessit quasi superogata mihi viderentur nisi ex suis dictis constaret quia et post modum jugiter suarum vocum consolationes habuit. Et ad hoc veniunt ea quæ captiva in judicio existens non tam mirabiliter quam perseveranter et constanter plurima etiam ventura cuncta temporis designatione prædixit de quibus superius late satis discussum est. Sed quod procul dubio, ut de Jeremia nunc dictum est, expressum signum sit de veritate revelationis divinæ, dum scilicet constanter et intrepide annunciatur, plane innuit Quintilianus libro VIII De oratorio institutione sic inquiens : Prodit se quantumlibet custodita simulatio nec unquam tanta est loquendi facultas quæ non titubet et hereat quotiens ab animo verba dissentiunt. Posset etiam et faciliter responderi de illo adverbio, sicut quod est nota similitudinis non identitatis seu adæquationis. Unde sufficit in prædicto verbo Johannæ quod sit utrobique qualiscumque similitudo cum certitudine quamvis non fuerit aut sit in utroque similium æqualis credulitas vel adhæsio. Nam multa talia legimus, ut est illud in symbolo Athanasii Sicut anima rationalis et caro unus est homo, ita Deus et homo unus est Christus. Tamen manifestum est quod utrobique magna interjacet distantia, cum Christo sit in duabus naturis sola unitas suppositi vel personæ, in homine vero (sic). Ad idem, prout Leo papa testatur, Apostolus Petrus de Symone mago ait : Sicut in Christo duæ sunt substantiæ, scilicet Dei et hominis, ita in Symone isto sunt duæ substantiæ, scilicet hominis et dyaboli. Similiter et Aymo, super epistolam ad Thessalonicenses, ait : Sicut in Christo omnis plenitudo divinitatis habitavit, ita in antichristo plenitudo omnis malitiæ et iniquitatis habitabit, quia in ipso erit caput omnium malorum dyabolus. Certum est autem quod in his magna distantia est multaque talia in Scripturis etiam divinis reperiuntur quæ quidem ad sanum intellectum trahere oportet. Et ad idem quædam exempla habentur et ad prædictum sensum exponuntur in capitulo 457Damnamus, circa finem, De summa trinitate437 et quidem plurimum refert inter similitudinem et identitatem, ut bene innuit Anelmus in libro De similitudinibus, nam et communiter dici solet quod similitudines semper uno pede claudicant. Rursus potest accipi ex dictis ejusmet alia hujusmodi responsio. Nam frequenter allegavit se ideo esse certam de bonitate illarum vocum propter bonam doctrinam et bonam confortationem quam sibi dabant, quod quidem sufficiens est ad præbendum hujus certitudinem. Nam super illo verbo secundæ ad Corinthios XI, Sathanas se transfiguravit etc. ait glossa quod dyabolus semper ad mala sua intendit ducere. De istis nempe satis superius dictum est.

Aliud autem verbum in quo Johanna calumniatur et quia dicebat se adeo firmiter credere quod salvaretur in paradiso ac si jam esset ibi. Ad istud dicitur quod fundatur in promissione facta ei per spiritus ei apparentes qui sibi dicebant Accipias totum gratanter, non cures de martirio tuo, tu venies finaliter in regnum paradisi, et hoc dicebant ei simpliciter et absolute, hoc est sine defectu. (Ista patent in processu fol. XXXVIII, A). Certitudo enim, secundum Doctorem sanctum, nihil aliud est quam determinatio intellectus ad unum. Et tanto major est certitudo quanto fortius est illud quod certitudinem causat. Spiritibus ergo illis omnino credere debuit, ut vult Augustinus super illo verbo Timuit Jacob valde etc., Genesis XXXII, et Chrysostomus. Quandocumque enim Deus aliquid indicat, oportet in fide suscipere, nam super hujusmodi disceptare contumacis est animæ. Item Beda : Cum angelus promittit, jam dubitare non licet. Idcirco hæc firmitas credendi in Johanna nihil aliud erat quam certitudo spei, quæ siquidem virtus, ut in tertio scripto ait sanctus Doctor, quantum in se est, inclinat infallibiliter et ducit in vitam æternam. Sicut namque fides innititur veritati primæ quæ non potest decipere, ita spes ex gratia et meritis proveniens innititur largitati summæ quæ non potest deficere unde etiam quantum ad inclinationem habitus magna est spei et certitudo in habente spem caritate formatam. Est enim, ut idem doctor ait, quasi certitudo naturæ quæ nunquam deficit nisi per accidens : unde super illo verbo Psalmi Singulariter in spe constituisti me dicit glossa, id est in una spe qua singulariter unum et verum bonum speratur 458non multiplicitate hujus sæculi, et profecto erit quod speratur Nam et Paulus ad Romanos VIII, dicit : Spe enim, glossa id est certa, salvi facti sumus. Et ad hoc facit quod ipsa Johanna sæpe dixit, videlicet quod non requisivit aliud præmium a vocibus suis nisi salutationem animæ sum.

Est et alia responsio valde efficax ad hoc ex ejus verbis collecta quia dixit quod certitudinem illam intelligebat dummodo bene custodiret illud quod promiserat Deo, videlicet quod servaret virginitatem tam animæ quam corporis ; per quam intelligitur plena et perfecta non solum illiciti actus, sed et cujuslibet inordinati consensus resecatio, juxta illud secundæ ad Corinthios XI Despondi enim vos viro virginem castam ubi glossa non solum integritate corporis quæ paucorum est, sed incorrupta fide mentis quæ est omnium fidelium. Virginem, inquam, quia sine corruptione mali operis et sine pravitate erroris ; castam vero, quia sine estu malæ voluntatis. Unde et Augustinus, libro de sancta virginitate : Servatur in fide immolata quædam castitas virginalis qua Ecclesia uni viro virgo coaptatur. Et ita præmissum verbum in nullo præjudicat.

Item semel dixit quod noverat unum Burgundum qui voluisset caput esse truncatum, quod quidem verbum videtur crudelitatem sonare et contra caritatem esse. Ad quod dicitur quod ipsa omnem in isto culpe notam abstulit dum subdens ait : Si tamen placuisset Deo. Nam et Judith de Holoferne dixit : Fac, Domine, ut gladio suo proprio superbiam amputetur ; ubi glossa non hoc dicit delectatione pœnæ, sed amore justitiæ, sicut prophetæ qui quod in spiritu justo judicio vident futurum, in eodem spiritu prædicunt faciendum, imo per eos ipse prædicit qui per eos revelat atque facit quale est illud fiat mensa eorum coram ipsis in laqueum, etc. et illud Pauli ad principem sacerdotum Percutiet te Deus paries de abbate, Actuum XXIII.

Est et illud in quo mirabiliter vexatur, videlicet de eo quod refert unum angelum de alto venisse qui dum pro tunc cum rex esset in castro de Thygnon intravit per ostium cameræ domini regis et Johanna erat cum eo gradiebaturque idem Angelus super terram et ambulabat eundo ab ostio cameræ et cum pervenisset ad regem, fecit ei dictus angelus reverentiam inclinando se coram eo et reduxit ei ad memoriam patientiam magnam quam habuerat in suis tribulationibus 459tradiditque ei quoddam signum opulentissimum, præsentibus et hoc ipsum videntibus multis principibus ac prælatis ipsius regni qui etiam angelum præstitum signum tradentem viderunt, et ille angelus erat bene associatus aliis angelis quorum aliqui habebant alas, aliqui erant coronati et alii non, et etiam in illa societate erant sanctæ Katherina et Margareta. Hæc est summa ipsius assertionis quæ apud quosdam multum absurda et anglicæ proprietati atque dignitati absona reputata fuit. Sed si diligenter consideretur et alia quædam, ut dignum est, adjungantur, quæ ad illius explanationem faciunt, nihil profecto reperietur absurditatem aut etiam falsitatem continens. Notum est enim quod istud concernebat misterium grande ad dominum regem Franciæ et totius regni salutem directe pertinens, unde inter adversarios Johanna hostiliter captivata ex industria et prudentia quædam super hac interrogatione respondit quæ ad terrorem inimicorum facerent, ut est quod illud signum fuit quod angelus certificavit regem apportando ei coronam et dicendo quod ipse haberet totum regnum Franciæ integræ cum auxilio Dei, mediante labore ipsius Johannæ. Hoc habetur fol. LXVIII, et multa similia eis dixit.

Alia vero caute subticuit vel quæ de hoc quoquomodo enuntiavit sub occulto verborum scemate et quasi parabolice fuit. Unde et jurando semper protestata est quod de illis quæ ibant ad dominum regem possent illi multa petere, de quibus ipsa non respondit eis veritatem. Quod quidem ei licitum fuit triplici ratione.

Primo quia res de se erat propter sui magnitudinem non plene seu aperte revelabilis. Etenim sacramentum regis bonum est abscondere, ut habetur Tobiæ XII. Secundo ne perjurium incurreret promiserat enim, ut sæpius asseruit, se nunquam dicturam secreta quæ ad dominum regem ibant. Tertio, quia sicut non licet mentiri seu pejerare, ita licet caute respondendo, veritatem tacendo fingere, sicut fecit Abraham coram Pharaone, Genesis XII, et allegatur in capitulo Queritur, § Ecce438. Sic enim quandoque prophetæ et sancti Dei viri frequenter sunt locuti neque tamen in hoc propterea fuerunt mentiti. Ait enim beatus Augustinus, in libro De quæstionibus Evangelii : Non enim omne quod fingimus mendacium est, sed quando id fingimus quod nihil significat mendacium est ; cum 460autem fictio nostra refertur ad aliquam significationem non est mendacium, sed aliqua figura veritatis. Alioquin omnia quæ a sapientibus et viris sanctis vel etiam ab ipso Domino nostro figurate dicta sunt mendacia deputabuntur quia secundum usitatum intellectum non subsistit veritas talibus dictis, sicut est parabola de filio prodigo quæ sic facta refertur ad rem quamdam significandam. Fictia ergo quæ ad aliquam veritatem refertur figura est, quæ autem non refertur mendacium est. Et beatus Thomas, secundo libro Sententiarum, dist. VIII, art. 3, dicit quod in metaphisicis locutionibus non est falsitas eo quod non proferuntur ad significandas res quibus nomina sunt imposita, sed magis illas in quibus dictarum rerum similitudines inveniuntur. Nam et jure aliqua finguntur, ut capitulo Accusatus, De hæreticis439, et Can. Ferrum440, cum ibi notatis. Christus etiam finxit se longius ire, Lucæ ultimo et Judith universa verba quæ ad Holofernem dixit. Judith XI sunt penitus ficta, ut patet intuenti. Imo etiam et ironice quandoque sancti prophetæ loquuntur, ut Micheas quando ad regem Israel dixit : Ascendite, cuncta enim prospere evenient, (Tertio libro Regum ultimo, et secundo Paralipomenorum XVIII). Fictio ergo quæ in malum sonat proprie est cum quis unum dicit et aliud in mente sentit ac exterius agit, ut innuitur in glossa Sapientiæ primo Spiritus disciplinas effugiet fictum, et in hoc sensu loquuntur jura ut canone Zizania441, cap. Salvatur442, ac cap. Ostenditur443.

In præmissis itaque cum de re gravissima ageretur et per inimicos regis capitales Johanna de revelando secreto in futurum regni detrimendum acerrime molestaretur, utique sagaciter egit parabolicis scematibus apud illos utendo ut gentem etiam reprobe superstitioni intentam ejusque prestigiosam artem prudenti arte et in eo casu licita ac expedienti caute deluderet. Dicamus ergo quod ipsamet angelus fuit sicut etiam et quodam joco se declarat. Nam angelus nomen est officii, secundum Gregorium, et nuntius angelus dicitur, ut patet Malachiæ II et Mathei XI. Et istud recte consonat dictis ejus de ascensu per gradus, de ambulatione per cameram, de 461inclinatione et reverentia domino regi facta, et si qua sunt similia.

Quod autem de alto angelus venit, ipsa exponit se hoc intelligere quod de præcepto Dei angelus ille venit. Neque enim absurdum aut superbum reputari debet si se angelum de sua missione loquens nominavit.

Equidem primo non absurdum quia ipsius rei seu operis verus effectus secundum nominis proprietatem successit, ut patuit sed neque superbum putari debet quia idem expresse legimus de Debora quæ in cantico suo angelum se nominavit, ut in historia scolastica magister refert etiam in glossa Judicum V, ubi sic habetur : Debora se dixit angelum, id est nuntium Domini. Nam et Johanna interrogata si per meritum suum ille angelus mittebatur, humiliter ac prudenter respondit dicens quod veniebat pro magna re, scilicet pro dando succursum bonis gentibus de Aurelianis et etiam pro meritis sui regis et boni ducis Aurelianensis. De signo vero illo seu corona, de qua sic moleste ipsa impeditur, ex ejusdem dictis aperte satis colligitur quod nihil aliud per hoc intelligebat nisi futuram domini regis coronationem quam fiducialiter illi prædicebat atque promittebat. Dixit enim, de corona loquens, quod erat adeo pretiosa et dives quod non est aurifaber in mundo qui sciret eam facere aut etiam homo vivens qui eam posset describere. Et consonat huic præmissum dictum Eugelidæ Laurea Remis non manu mortali facta fauste laureabit. Præterea, ut dixit, significabat quod dominus rex teneret regnum suum. Fuit autem tradita ipsa corona archiepiscopo Remensi qui eum recipiens tradidit domino regi, ipsa Johanna præsente, fuitque reposita in thesauro ejusdem domini nostri regis. Et adjecit quod signum illud durabit usque ad mille annos et ultra. Ex quibus omnibus manifeste colligitur quod parabolice loquebatur, intelligens ista de coronatione domini regis quæ brevi tempore post largiente Deo feliciter est subsecuta, includens multa quæ ad circumstantias ipsius coronationis, ut inde contigit, attinebant. Per assistentiam autem angelorum et sanctarum virginum Katherinæ et Margaritæ nil aliud intelligendum puto nisi speciale ad rem tam miraculosam procurandam atque perficiendam illorum suffragium, quamvis etiam non omnino diffitendum sit plures angelos et sanctos illi sacratissimo misterio vidente Johanna forsan astitisse, cum utique ipsa sacrosancta unctio regum Franciæ a Deo 462celitus emissa comprobetur. Vel forte intellexit per illos angelos habentes alas et non habentes, coronatos et non coronatos personas notabiles diversorum statuum, conditionum et locorum ibi in multitudine copiosa existentes, ut per alatos proprie et heraldos et precones, per non alatos vero quoslibet alios intelligamus et similiter per coronatos prelatos et quoscumque ecclesiasticos accipiamus exponendo etiam de dictis virginibus sicut prout modo dicebatur. Et ita hujus assertionis aliqua videntur esse reserenda quam Johanna exhibuit in spe, reliqua vero quando impleta sunt, in re et veritate. Credibile tamen est quod nonnulla fuerunt in ipso Puellæ primario adventu his secretiora et quæ cæteros omnes penitus latent quorumque dumtaxat conscii fuerunt dominus noster rex et ipsa Johanna. De his, namque divinare non possumus, sed neque profecto nostra interest de ipsis misteriis et occultis nimium sollicitos investigator es esse.

Denique imponitur Johannæ se jactasse quod nunquam fecit opera peccati mortalis. Sed istud plane falsum est. Nam interrogata captiose utrum sciret se esse in gratia Dei, multum quidem catholice ac humiliter respondit dicens : Si ego non sim, Deus ponat me, et si ego sim, Deus teneat me in illa. Asseruit tamen se nescire si esset in peccato mortali ; verumtamen addidit quod esset plus dolens de mundo si sciret se non esse in gratia Dei. Non denique putat se fecisse opera peccati mortalis et : Non placeat, inquit, Deo quod unquam fecerim aut faciam opera per quæ anima mea sit onerata. Credebat etiam quod nemo potest nimis mundare conscientiam suam et quod si esset in aliquo magno peccato vox non veniret ad eam, videturque sibi quod quando audit eam aut videt, non est in peccato mortali. Ista sunt quæ ad hoc respondit : quæ profecto quam sana sint et pia nemo qui sane intelligit ignorat.

Demum est quoddam aliud ejus verbum ubi post revocationem dixisse fertur quod se damnaverat pro salvando vitam suam, consentiendo videlicet in eam grandem proditionem, ut dixit, dum abjurationem fecit. Istud enim sic acriter a quibusdam denotatur ut ab eis mortiferum responsum dicatur. Sed sane accipiendo, nihil præjudicat quoniam in primis forte damnationem appellavit pœnam mortis quam inde ex illa revocatione incurrit. Unde hic modus loquendi satis proprius est et usitatas, juxta illud Lucæ XXIII : In eadem damnatione es glossa Id est pœna, et ejusdem XXIV legitur 463de Christo Tradiderunt eum principes populi in damnationem mortis. Etiam beatus Jeronimus de se ad Eustochium scribens ait : Ibi ergo qui me ita damnaveram, etc. Quæ siquidem damnatio, secundum Apostolum secundæ ad Corinthios III, gloriam potius quam culpam vel ignominiam importat. Unde etiam Johanna caute videtur dicere quod se damnaverat, non autem dixit quod animam suam damnaverat. Præterea forte damnationem vocat peccatum quod incurrere potuit quia ex timore humano abjurationi et revocationi se submisit. Et ad hoc plane facit illud quod postea subdit, videlicet quod sese damnaret si diceret quod non bene fecisset id quod fecit vel quod Deus eam non miserit. Hoc profecto nulla ex causa aut negare aut minus revocare debuit quoniam, ut ait sanctus Doctor in quæstionibus de veritate, ad denuntiationem veritatis revelatæ requiritur audacia quædam ut non terreatur quis loqui veritatem propter adversarios veritatis, secundum quod Dominus Ezechiæ dicit tertio capitulo : Dedi faciem tuam valentiorem faciebus eorum et frontem tuam duriorem frontibus eorum sequitur : Ne timeas eos neque metuas a facie eorum et Ecclesiastici IV Pro anima tua non confundaris dicere verum. Et ex isto potuit peccare quia quamvis quod naturale sit quod homo refugiat proprii corporis detrimentum, tamen quod propter illud recedat a justitia est contra rationem et veritatem, ut patet per Philosophum in tertio Ethicorum et ut habetur in canone Ita ne444, melius est omnem pœnam pati quam malo consentire ; unde etiam laudabile non est homines revereri aut timere in quantum Deo contrariantur, secundum illud Ecclesiastici XLVIII ubi de Helya aut Helyseo dicitur : In diebus suis non pertinuit principem, glossa humano vel mundano timore. Forte ergo non ex toto in hac parte potest excusari Johanna, sicut neque laboramus eam simpliciter ab omni culpa, sed potissimum crimine de quo magis impeditur reddere innocentem. Si vero non in toto, tribus tamen modis potest a tanto legitime excusari. Primo quia longa carcerum afflictione detenta, importuna et continua examinationum protractione vexata, captiosa interrogationum circumvolutione tentata, imo et gravi instante qua tunc laborabat ægritudine macerata, nemini quidem debet mirum esse si forsan in verbo quandoque demanerit cum scriptum 464sit Jacobi III In multis offendimus omnes. Si quis in verbo non offendit, hic perfectus est vir, quod secundum glossam etsi non sit impossibile, tamen est vix inevitabile. Unde Ecclesiastici XIX Quis est enim qui non deliquerit in lingua sua ? Ideo considoranda est in Johanna sexus fragilitas, linguæ prona lubricitas ac quæstionum et interrogationum sibi factarum varietas atque tediosa continuitas.

Secundo excusari digne potest ex fraude et deceptione sibi facta Nam, ut patet ex informationibus factis Rothomagi, per fictas suasiones variaque promissa fuit circumvoluta ad abjurandum, de qua seductione inferius magis unde ad hoc proprie facit quod hoc ipsum appellat, ut præmissum est, grandem proditionem. Ait namque sapiens Ecclesiastici XXXVII A zelantibus te, id est invidentibus, absconde consilium, sequitur : Omnis consiliarius, supple talis, prodit, et in eodem passu quædam glossa bene ad propositum dicit : Consiliarius malus est qui contra animæ salutem consulit. Ideo ille diligendus est qui sibi et aliis consulit id quod Deo placet, alias inimicum est consilium ei quod est a Spiritu sancto infusum. Propter quod cum Johanna in isto fuerit fraudulenter contra inspirationes delusa, ut patet, quia in processu fatetur et asserit se nunquam intellexisse aut intendisse quod sibi inspirata revocaret, ideo licite se excusat plangendo et conquerendo : unde et de hoc minime tenetur quia is qui decipitur pro non volente accipitur. Nam dolosa persuasio plus est quam violenta coactio L. IX, § Si quis, De liberis instituendis vel exheredandis445. Nec mirum si decepta talibus suasionibus fuerit, nam viro Dei et sancto prophetæ venienti de Juda in Bethel, ut legitur tertii Regum XIII, multo mirabilius accidit, quia necdum completa imo neque quasi incepta sua legatione verbis pseudo prophetæ delusus fuit.

Tertio valde rationaliter excusari potest ex metu mortis sibi incusso qui utique in constantissimum virum cadere potuisset. Terror namque, ut ait Julius Celsus libro V, hominibus consilium mentemque eripit, ideoque verba in hujusmodi trepidatione prolata non imputantur, ut Can. Justum446 ; can. Notificasti447 ; can. 465Presbyteros448, cum multis similibus. Sed de isto magis plene inferius videbitur.

Notandum tamen pro hujus dicti et consimilium, si qua sint, ampliori excusatione, quod secundum Thomam, II, 2, quæst. CLXXII, art. ultimo, in revelatione prophetica mens movetur a Spiritu sancto. Est autem mens humana instrumentum sed valde deficiens respectu Spiritus sancti qui est principale agens, et ideo cum aliquis per revelationem movetur vel ad aliquid apprehendendum aut loquendum aut faciendum, frequenter contingit cum aliquo cognitionis defectu. Si ergo contingat aliquem cognoscere se moveri a Spiritu sancto ad aliquid æstimandum vel significandum verbo aut facto, hoc proprie pertinet ad prophetiam verbo quidem, ut patuit in David qui dixit secundi Regum XXIII Spiritus Domini locutus est per me. Intellexit enim quid per verba sibi revelata Spiritus sanctus intenderet ; facto vero, ut patuit in Jeremia qui intellexit quid significaret dum abscondit lumbare in Euphratem, Jeremiæ XIII. Cum autem mens movetur et non cognoscit quid per verba aut facta sibi significetur, non est perfecte prophetia sed quidam instinctus propheticus quem interdum, ut ait Augustinus, secundo super Genesim ad litteram, Nescientes humanæ mentes patiuntur. Et iterum magis est proprium prophetiæ cognitio quam operatio. Ideo infimus gradus prophetiæ est cum aliquis ex interiori instinctu movetur ad aliqua exterius facienda, sicut Samson, de quo dicitur Judicum XV, quod Irruit spiritus Domini in eum et sicut solent in ardorem ignis ligna consumi, ita et vincula quibus ligatus erat dispersata sunt et soluta. Cum ergo Johanna solum perhibuerit se missam fuisse ad operandum pro instauratione ac sublevatione regni, non est mirandum si aliquod tale verbum, ut præmittitur, instante præsertim passione timoris vel alias, protulerit. Non enim ad prædicandum aut docendum secrete aut publice se immiscuit ad aliquid tale se transmissam fuisse jactavit, ideoque periculosi erroris nihil inesse plane credendum est aut juste æstimari debuit vel potuit.

466Octavum capitulum

Quod judicio militantis Ecclesiæ de dictis et factis suis se submittere ut videtur, recusavit.

Circa hanc submissionem majora et difficiliora interrogatoria Johannæ facta potissimum versari apparent, et hac maxima tendicula ducentes processum eam illaqueare astuta et longua venatione student, prætendentes in eo si illa recusaret aut differet se submittere, statim convincererur in fide errare et de auctoritate Ecclesia ; catholicæ male sentire. Unde, ut apparet, non obstante quæstionis hujus seu interrogatorii non solum difficultate sed et captiositate, quod in isto passu Johanna pie et catholice respondendo se habuerit, ostendendum est in quibus fideles, præsertim inferiores et simplices tenentur de necessitaie. Sciendum ergo quod in his quæ fidei sunt maxime tenentur fideles se submittere Ecclesiæ, ordine tamen quodam sic videlicet quod inferiores per majores et superiores debent circa ea instrui et regulari, cujus ratio est. Nam explicatio credendorum fit per revelationem divinam, quoniam credibilia ipsam naturalem rationem excedunt.

Revelatio autem divina ordine quodam ad inferiores pervenit per superiores, ut patet per Dyonisium cap. VII Cœlestis Jerarchiæ, et ideo pari ratione explicatio fidei oportet quod veniat ad inferiores per majores. Unde sicut superiores angeli qui inferiores illuminant habent pleniorem notitiam de rebus divinis, ut idem Dyonisius dicit cap. XII Cœlestis Jerarchiæ, ita etiam superiores homines ad quos pertinet alios erudire tenentur pleniorem notitiam de credendis habere et magis explicite credere ita quod, secundum Innocentium, cap. I, De summa Trinitate449, est quædam mensura fidei ad quam quilibet tenetur, et quæ sufficit simplicibus ad salutem et forte omnibus laicis, ut scilicet quia oportet quemlibet discernentem et maxime adultum accedentem ad fidem credere quod Deus est, quod est punitor omnium malorum et remunerator omnium bonorum, quod est redemptor noster, et illa maxime de quibus Ecclesia præcipuum 467festum facit. Alios autem articulos sufficit quod credant simpliciter et implicite, id est quod credant verum esse quicquid credit Ecclesia catholica ; et hæc fides implicita sufficit ad salutem imo, ut idem Innocentius [dicit], si aliquis talis naturali ratione motus dicat quod pater est major filio vel prior, aut quod tres personas sunt tres res distinctæ ad se invicem, vel aliud simile, dummodo sic credat quia credit Ecclesiam sic credere et suam opinionem fidei Ecclesiæ supponat nec suum defendat errorem, sed paratus est sic credere sicut credit Ecclesia catholica, nunquam hæreticus judicatur quia, licet sic male opinetur, non est illa fides sua, imo fides sua est fides Ecclesiæ, ut cap. II, De summa Trinitate450 ; C. Hæc est fides451. Et Petrus de Tarantasia ait quod explicatio fidei fit per sacram doctrinam : unde Ad Romanos primo dicitur : Fides ex auditu. Ideo ei cui pauca vel nulla de fide sunt explicita, sufficit propriative et si non completive fides implicita. Et Magister sententiarum, lib. III, dist. XXV, dicit quod in Ecclesia sunt aliqui minus capaces qui articulos symboli distinguere et assignare non valent, omnia tamen credunt quæ in symbolo continentur. Credunt enim quæ ignorant habentes fidem velatam mysterio, in cujus exemplum Moyses cerimonias legis ac divina mysteria sub quodam figurarum velamine seu magis sub typo rerum sensibilium representatione rudi populo tradidit ut sic saltim implicite cognosceret quid sub illis figuris definiret ad honorem Dei. Similiter et beatus Augustinus, lib. XV, contra Faustum, ait : Turbam Ecclesiæ non intelligendi vivacitas sed credendi simplicitas tutissimam facit et hujus efficacissime rationem assignat sanctus [Doctor] tertio præscripti, dist. XXV, art. 1, dicens quod actus fidei hoc modo necessarius est ad salutem, quia intentionem dirigit in omnibus actibus aliarum virtutum, et ideo tantum oportet unicuique de fide explicita habere quantum sufficit ad dirigendum ipsum in finem ultimum. Unde non est de necessitate salutis ut homo omnes articulos fidei explicite cognoscat, quia sine aliquorum explicatione potest homo habere rectam intentionem in finem. Unde et communiter ponitur casus a doctoribus de aliquo qui in silvis inter animalia mitteretur et non inter fideles quam fidem posset ille habere. Respondet idem sanctus 468doctor quod si talis sequatur ductum rationis naturalis cum appetitu boni et fuga mali nihilominus et si instructorem fidei non habuerit, salvabitur. Ad providentiam namque Dei pertinet ut cuilibet provideat de necessariis ad salutem dummodo ex parte sua non præstet impedimentum. Ideo certissime tenendum est quod cum Deus facienti quod in se est et ductum rationis naturalis sequenti non deficiat in his, quæ sunt necessaria ad salutem, quod Deus tali revelaret per internam revelationem ea quæ sunt necessaria ad credendum aut ad eum aliquem fidei prædicatorem dirigeret, sicut Petrum misit ad Cornelium, Actuum X.

His itaque præmissis, super articulo isto plenius discutiendo attendenda est in primis ipsius quæsiti Iohannæ facti non solum arduitas, sed et involuta ambiguitas secundo ejusdem Iohannæ manifesta simplicitas ; et tertio professa per eam et ostensa in hac parte sana credulitas.

Ista namque quæstio an scilicet vellet se de dictis et factis suis submittere judicio Ecclesiæ plurimum difficilis et ardua in proposito videtur, attenta præsertim materia de qua se submittere tam crebro infestatur. Dicta namque ejus de quibus potissime hic quærunt ut se submittat ad suas maxime apparitiones et revelationes ac futurorum quorumdam prænuntiationes de quibus late superius habetur spectant facta vero ejus policiam civilem, hoc est regni Franciæ sublevationem et adversariorum ejus depulsionem præcise concernunt. Unde mirum est cur de istis si bene attendantur sic molestatur ut scilicet Ecclesiæ judicio de his se submittat. Ista enim, ut manifestum est, non per se aut directe cadunt sub formali objecto fidei, qualia sunt prima credibilia, id est articuli fidei quos de necessitate credere oportet secundum majorem aut minorem explicationem, ut dictum est, sed neque hujus Puellæ dicta aut facta sunt de genere eorum quæ per accidens et secundario se habent ad objectum fidei, ut, secundum beatum Thomam, sunt omnia quæ in Scripturis sacris continentur divinitus nobis tradita aut etiam per Ecclesiam determinata quæ in preparatione animi saltem pro loco et tempore credere oportet. Aliqua vero sunt quæ sub objecto fidei per se non cadunt neque ad illud proprie ordinantur aut reducuntur nisi forte ex quadam pietate seu devotione fidelium, de quibus solet proverbialiter dici quod qui ea non credit damnationem ob illa non incurrit, ut sunt multæ historiæ non authenticæ. 469Multa etiam de quibus inter doctores habentur problemata, ut quod individuum quodlibet in natura angelica constituit speciem, an tot sint homines salvandi quot angeli ceciderunt vel quot remanserunt. Ejusdem etiam ordinis sunt illæ quæstiones quæ oriuntur de veneratione aliquorum sanctorum in uno vel alio loco, de indulgentiis quo ad multas circumstantias et sic de consimilibus.

Quo autem ad prima dicimus quod homo tenetur eam sequi de necessitate salutis et vigore legis ecclesiasticæ hoc præcipientis quia, ut dicit beatus Thomas, II 2, quæst. 2, articulo 5, præcepta legis quæ homo tenetur implere dantur de actibus earum virtutum quæ sunt via perveniendi ad salutem. Actus autem virtutis sumitur, secundum habitudinem ipsius virtutis ad objectum. Sicut ergo actus virtutis per se cadit sub præcepto, ita et determinatio virtuosi actus ad proprium et per se objectum est sub necessitate præcepti. Objectum vero fidei per se quod est prima veritas est id per quod homo efficitur beatus et sub illo primo et per se cadunt articuli fidei qui sunt prima credibilia. Ideo de necessitate tenetur homo illa credere sicut tenetur fidem habere alias incurretur hæresis, ut cap. I. De summa Trinitate452.

Alia autem quæ consequenter et aut secundario se habent ad per se objectum fidei, ut sunt ea quæ traduntur in Scripturis vel quæ pro majori fidei explicatione per Ecclesiam sunt determinata sufficit ea credere in preparatione animi. Unde si quis crederet quod Abraham fuit filius Isaac aut aliquid hujusmodi, non incurreret hæresim dum tamen paratus esset credere quando ei declaretur in divina Scriptura oppositum contineri. Sufficit enim in istis sequi quod docet et tenet Ecclesia ut in can. Nolite, cum ibi notatis453, can. Novit454, cum similibus. In aliis vero de quibus novissime tactum est, liberum est unicuique tenere quod voluerit, quando præsertim ad utramque partem occurrunt rationes et apparentiæ quæ probabilitatem inducunt. Unde in istis quæ ad fidem non pertinent vel fidei corruptionem proprie afferre non possunt, si quis habeat falsam opinionem, non debet talis haberi suspectus de errore in fide, præsertim quia, secundum philosophum, nihil refert quasdam falsa probabiliora esse quibusdam veris. Cum ergo illa 470quæ Johanna gessit et dixit non sunt de pertinentibus ad fidem, non potuit in eo periculose errare si se non submiserit : et ita notat Johannes Andree in cap. I, De summa Trinitate455, et Innocentius in cap. Ne innitaris, De constitutionibus. Nunquam enim reperitur quod fides obliget aut Ecclesia vel Scriptura divina præcise inducat ad credendum tales revelationes quas Johanna asseruit se habuisse quod a malignis spiritibus procedant. Præterea omnia de quibus sollicitatur de se submittendo judicio Ecclesiæ, illa asserit et tenet, ex divina inspiratione processerunt, sed talia inducunt libertatem juxta illud secundæ ad Corinthios456 III : Ubi spiritus Domini, ibi libertas, ubi glossa : Spiritus Domini est lex spiritus quam Dominus dat non litteris scriptam, sed per fidem animis intimatam, et ista lex tanquam superior eximit ab omni alia quia per divinam dispositionem omnia vincula humana franguntur, ut notatur in can. Beatus457 ; et hoc clare patet in can. Duæ sunt458, et in cap. Licet, De regularibus459, cum similibus. Unde et sanctus Doctor I, 2, quæst. XCIII, art. ultimo, exponens illud Apostoli ad Galatas V, Si spiritu ducimini, non estis sub lege, dicit quod hoc potest intelligi in quantum opera hominis qui Spiritu sancto agitur magis dicuntur esse opera Spiritus sancti quam ipsius hominis. Unde cum spiritus Dei non sit sub lege, sequitur quod opera filiorum qui ab eo aguntur, ut dicitur ad Romanos VIII, in quantum illa sunt a Spiritu sancto non sunt sub lege. Rursus, ut idem sanctus doctor ait tertio scripto, dist. XXV, art. 1, in potestatibus subordinatis non debet homo obedire inferiori potestati nisi in quantum commensuratur primæ regulæ superioris potestatis quoniam in his in quibus discordat inferior potestas a superiore, jam non est regula, sed recti ordinis deformitas : Unde prelato contra fidem prædicanti non est assentiendum quia in hoc discordat a prima regula. Unde in hoc per ignorantiam non excusaretur subditus in toto eo quod habitus fidei inclinat ad contrarium et etiam unctio doceat de omnibus quæ pertinent ad salutem, ut habetur prima Johannis III.

471Ad idem prelato præcipienti contra Deum in his, quæ vel ejus lege mandantur aut quæ per eum secrete inspirantur non est acquiescendum. Primum patet per illud quod apostoli Petrus et Johannes dixerunt pontificibus et universæ synagogæ Judeorum Actuum IV : Si justum est in conspectu Dei vos potius audire quam Deum judicate, neque enim possumus quæ vidimus et audivimus non loqui, et sequenti capitulo dixerunt : Obedire oportet magis Deo quam hominibus, et glossa super illo verbo apostoli ad Romanos XIII : Qui resistunt illi damnationem acquirunt dicit sic Si quid jusserit curator, numquid tibi faciendum est si contra proconsulem jubeat. Rursum si quod ipse proconsul jubeat et aliud imperator, numquid dubitatur, illo contempto, proconsuli esse serviendum. Ergo si aliud imperator, aliud Deus jubeat, contempto illo, obtemperandum est Deo ; et ad hoc recte tendit illud verbum Johannæ ubi dixit quod erat subdita Ecclesiæ ac domino papæ et aliis prælatis, Deo primitus servito, et quod voces non præcipiebant ei quin ipsa obediret Ecclesiæ, Deo primitus servito. Ad quod bene facit illud quod legitur in can. Quæ contra mores460, Deo regnatori universæ creaturæ ad ea quæ jussit absque dubitatione serviendum est. Sicut enim in humana potestate minori ad obediendum major præponitur, ita Deus omnibus, quo autem ad ea quæ Deus secrete inspirat, non est etiam acquiescendum cuicumque homini contrarium præcipienti. Dicunt enim catholici doctores quod Deo revelanti non acquiescere peccatum infidelitatis est, quanto magis a revelatis per inficiationem seu abnegationem recedere. Cum enim aliquid Deus contra pactum societatis humanæ aut morem quorumlibet jubet, etsi nunquam factum est, tamen faciendum est, distinctione canone præallegato Quæ contra mores, et C. Frustra461 habetur sic. Sequendum est quod melius a Spiritu sancto revelatum est. Nam et Philosophus ait in capitulo De bona fortuna, prout etiam refert beatus Thomas I, 2, quæst. 68, art. 1, quod illis qui moventur per instinctum divinum non expedit consiliari secundum rationem humanam, sed quod sequantur interiorem instinctum quia moventur a meliori principio quam sit ratio humana. Unde Isaias propheta ait, Isaiæ quinquagesimo Dominus aperuit mihi aurem, ego autem non contradico, retrorsum non abii. Et 472Numeri vicesimo secundo ait Balaam : Pro argento et auro non potero immutare verbum Domini Dei mei ut plus vel minus loquar. Vir etiam Domini propheta quidam veniens de Juda in Bethel et missus a Deo, ut legitur tertii Regum XIII, et secundi Paralipomenon II, noluit ad instantiam regis Jeroboam bibere aut commedere ne mandatum Domini per revelationem susceptum præteriret. Sed tamen quia inde per pseudo prophetam eum decipientem mandatum præterivit a leone in via propter inobedientiam oppressus fuit. Similiter Micheas nuntiis regis Israel persuadentibus ut cum falsis prophetis ad beneplacitum regis prophetaret respondit : Vivit Dominus quia quodcumque dixerit mihi Dominus loquar ; tertii Regum ultimo. Denique et probissima Judith, cap. XII, ait : Quæ ego sum ut contradicam Domino, glossa id est Deo quod erit bonum et optimum ante oculos ejus faciam. Et ad proprie venit illud responsum Johannæ quando dixit quod de dictis et factis suis se referebat Ecclesiæ, dum tamen non præciperet sibi aliquid impossibile, et exponens se ipsam dixit quod erat sibi impossibile revocare ea quæ fecit ex parte Dei : unde quicquid, ut dixit, præciperet ei Deus, illa non dimitteret facere pro homine vivente seu pro quacumque re. Unde ex his patet quod in isto minime defecit, sed rectissime dixit. Nam illa possumus quæ commode possumus, ut innuitur in capitulo ultimo De transactionibus, quæ etiam jure facere prohibemur pro impossibilibus sunt habenda, ut L. Filius qui, De conditionibus institutionum462. Et illa in moribus possibilia solum dici merentur quæ justa et recta sunt unde præceptum iniquum impossibile reputatur, ut in L. Paulus, Quæ sententiæ sine appellat. rescindantur463, et De regulis juris. L. Impossibilium464. Quinimo et de lege idem tenendum est, ut in Can. Erit autem lex465. Proinde ad hoc multum facit certitudo quam habet revelationem accipiens de sibi revelatis, de qua firma et indubitata certitudine superius actum est cum de revelationibus tractaretur. Ideoque cum ipsi Johannæ de his constaret et indubitatam notitiam de ipsis, ut semper et constanter asseruit, haberet, non debuit in hoc alicui homini 473parere ut Can. Julianus et Si Dominus466. Unde talia abnegando parjurium et mendacium incurrisset quod divina lege fieri prohibitum est et contra conscientiam agens ædificasset ad gehennam, ut in cap. finali, De præscriptionibus467 et cap. Litteras, De restitutione spoliatorum468. Quæ siquidem conscientia discreta et probabili credulitate informata ad consilium prælati deponi non potest, sed est sequenda, cap. Inquisitioni, De sententia excommunicationis469, cap. Ad aures, De temporibus ordinationum470. Et habetur in cap. Per tuas per Hostiensem et Joannem Andree, et per Archidiaconum471.

Item de mandato domini regis inter multos numero ac merito prælatos et doctores in civitate Pictaviensi grande et districtum per tres septimanas examen alias subierat nilque in ea superstitiosum aut malum per eos inventum aut compertum fuerat, ut habetur in processu. Et etiam aliquorum superviventium relatione qui in illo examine fuerunt ob quod admissa fuit et tollerata, unde ex hoc secuntur duo. Primum est quod in his, quæ non fuerant per dictos prælatos et doctores reprobata, potuit Johanna se magis adhæsive et licite firmare neque illa deinceps ad aliorum instantiam debuit abnegare. Secundum est quod cum ecclesia Belvacensis cujus auctorite processus deduci fingebatur ad ecclesiam Pictavensem superioritatem non habeat, ipsa ad illius suggestionem minime tenebatur revocare quod præsertim istius circumspecta providentia reprobatum fuerat non. Par namque in parem non habet imperium, ut in cap. Innotuit, De electione472 ; De arbitris, L. Nam magistratus473, et Ad senatusconsultum Trebell. L. Ille a quo474, item tempestivum.

Sed et præfatum interrogatorium de submissione Ecclesiæ nimis ambiguum erat et involutum. Nam hoc nomen Ecclesia equivocum est et varias habet significationes, ut notatur in glossa cap. Quum 474clerici, De verborum significatione475. Quandoque enim significat tantummodo episcopum, ut in can. Scire476 ; quandoque viros ecclesiasticos matricis Ecclesiæ (D. Grat. Dist. LXIII, c. I) quandoque ponitur pro majori parte capituli, Can. Apostolica477 ; quandoque designat quamlibet ecclesiam provinciæ, ut cap. Cum super De auctoritate et usu pallii478 ; quandoque vero significat universalem congregationem fidelium, can. Ecclesias479, et sic sumitur in can. Engeltrudam480, et Legimus481 et in aliis multis locis. Unde captiosum clare videtur personam simplicem et indoctam sub termino latentis et involutæ significationis interrogare. Ideo si Johanna distulerit aut quoquomodo subterfugerit ad hoc respondere, timens ne laqueo dubiæ interrogationis dolose circumveniretur nemini profecto mirum esse debet. Nam sub talium nominum sensu multiplices latent deceptiones sicut et secundum philosophum sub genere equivocationes.

Sed instabit aliquis dicens quod ei sufficienter fuit per quosdam doctores declaratum quid sit Ecclesia, eidem designando quod una est militans hic inferius, alia vero superius quæ dicitur triumphans. Sed istud nihil est quoniam ex his terminis potuit ejus intellectus confundi potius quam erudiri. Nam simplicitati ejus magis difficile fuit capere quid sit dictu militans aut triumphans quam quid sit Ecclesia, et ita hæc expositio fuit per ignotiora cum tamen, ut dicit Quintilianus, lib. V, De institutione oratoria, quod rei alterius illustrandæ gratia assumitur clarius esse debet eo quod illuminat. Et beatus Augustinus, De doctrina christiana IV, ait : Qui dicit eum docere vult quamdiu non intelligitur nondum existimet se dixisse quod vult et quem vult docere, quia etsi dixit quod ipse intelligit, nondum tamen illi dixisse putandus est a quo intellectus non est. Porro et cum prædictis attendendum est quod ista quæstio de submissione in eis terminis quibus Johannæ proponitur multum dura videtur et aspera, scilicet an de casibus, criminibus et delictis sibi 475impositis et de omni eo quod tangit processum suum velit se referre ad judicium Ecclesiæ quæ est in terris. Hoc enim interrogatorium habetur circa medium processus, fol. LXVI. Nam hæc verba, ut de se palet, personæ simplici et innocenti in publico foro seu consistorio proposita rudissima sunt et dura, et ut pro nunc omittamus termines illos, casus, crimina et hujusmodi, valde quippe acebbum videtur et revera est potissimum in causa fidei quæ simpliciter et de plano procedere exigit, ut in cap. ultimo De hæreticis482 inducere verba illa an velit judicio se submittere. Nam judicium et proprie et secundum æstimationem communem importat actum et executionem justitiæ : unde istud proponere detento sufficientem metum incutit et maxime mulieri. Nam in isto statim subintelligitur periculum personæ aut rerum qui est metus sufficiens, ut L. prima Quod metus causa in fine. Neque enim hic austerus agendi et interrogandi modus est de modestia ac benignitate stilli sanctæ Inquisitionis ab apostolica Sede traditi quem utique sequi tenentur ordinarii episcopi quandoque potestate procedant, ut in c. Per hoc, De hæreticis483. Taceo hic de inimicitia et odio quia de hoc posterius agetur. Satis autem est pro nunc ostendere quod ex arduitate, ambiguitate et asperitate quæsiti Johanna digne excusabatur si forsan respondere distulerit vel etiam sic aut sic responderit et præmissis iterum ac merito addendum puto quod hæc quæstio ad causam ipsam omnino impertinens fuit et superflua. Impertinens quidem quia cum non possent aliunde eam suis quæstionibus circumvenire eo quod ad universa sagaciter et catholice responderet, hunc occultum et indirectum laqueum ex arte caliditatis tetenderunt, quod tamen ad inquisitionis stillum, ut prius, nullo modo pertinet neque sic inquirere consuetum est. Nam hæc indirecta non nisi fraudem continent. Etiam et quæstio hæc fuit superflua quoniam si ille de quo quæritur hæreticus est constat quod in eo quod erroris habet et si auctoritatem Ecclesiæ forte contemnit ei nihilominus subjectus plene est et per eam secundum qualitatem facinoris puniri potest ; si vero hæreticus non sit sed forte suspectus denotatus vel alias, quantomagis per submissionem voluntatis et alias subditus Ecclesiæ censeri debet ; unde superfluum merito reputatur inquirere a subdito 476an velit domino suo se submittere potissimum in illis in quibus debite subditus est. Quo ad alia vero in quibus non est subjectus non solum iniquum videtur submissionem quærere, sed et plane temerarium unde cum Johanna palam fateretur se subditam Ecclesiæ, ut constat ex processu, ideo sic crebro et infeste hoc quæsitum iterare non tam absonum quam certe impium et inhumanum fuit.

Est autem et in hoc passu maxime consideranda hujus Puellæ simplicitas, quoniam ex satis exiguis parentibus noscitur traducta et more campestrium et ruricolarum puellarum ad pascuadum taxat post gregem ire aut aliud qualecumque pauperculum nendi vel suendi artificium exercere docta fuit, ideoque si ad quæstionem ita arduam et ambiguam non plene respondisset quemadmodum utique fecit, revera merito digne excusanda venisset. Patet autem ejus simplicitas in hac parte quia de hac submissione quandoque interrogata respondit quod amore Dei daretur sibi licentia de eundo ad ecclesiam et quod non erat talis quæ impediri deberet ne iret ad ecclesiam et ad missam. Ecce plane quod ex simplicitate communi more popularium maxime intelligebat illud quæsitum de ecclesia materiali et lapidea unde et altera vice dum ei distingueretur ecclesia in militantem et triumphantem ait : Videtur mihi quod unum et idem est de Deo et Ecclesia et quod de hoc non debet fieri difficultas. Et subdebat : Quare facitis vos de hoc difficultatem ? Ex istis manifestum est ipsam Johannam bona et simplici credulitate ductam fuisse et illa sufficit ad salutem, ut patet in cap. Firmiter De summa trinitate484. Verumtamen fideliter et pie sensisse apparet ex præmissis verbis de unitate Ecclesiæ. Nam catholica veritas nullam difficultatem inducit quin regnantium seu fruentium in cœlis ac militantium in terris una sit societas et unica Ecclesia. Ut autem dicit sanctus Doctor, tertia parte, quæstione VIII, art. 4, multitudo ordinata in unum secundum distinctos actus et officia unum corpus similitudinarie dicitur. Corpus vero mysticum Ecclesiæ non solum consistit ex hominibus, sed etiam ex angelis quoniam ad unum finem qui est gloria divinæ fruitionis ordinantur et homines et angeli unde secundum statum dumtaxat accipitur hujusmodi distinctio. Secundum enim statum viæ congregatio fidelium est in 477qua comprehenduntur omnes homines a principio mundi usque ad finem ejus cujuscumque conditiones sint justi vel injusti, fideles et infideles, qui quamdiu viatores existunt ad congregationem Ecclesiæ sive actu sive potentia pertinent. Secundum autem statum patrice est congregatio comprehendentium et fruentium quæ dignior pars est eo quod illi Deo actu uniuntur, unde non est mirum si Jonanna de his quæ ex inspiratione et revelatione dixit et gessit Deo in primis et huic summæ congregationi se potissimum retulit quoniam ex ea parte procedebant, et non illud summum iudicatorium maxime exigebant, ut latius postea videbitur. Neque interea omittendum est quomodo ejus simplicitati dolose et sæpius, ut patet ex informationibus, insidiatum fuit per quosdam fallaces clericos qui in fraude ei suggerebant ne omnino si mortis pœnam evadere vellet Ecclesiæ se submitteret, cum tamen non sit indoctorum simplicitas deludenda, Job. XII, et can. Sedulo485, Unde et si propterea a rectitudine fidei deviasset, ei tamen non præjudicat, ita ut de errore periculoso ideo sit criminanda aut damnanda. Nam, ut dicitur can. His ita, verbo Aliter486, si quis hæreticorum nomine Augustini, Ambrosii, vel Ieronimii alicui catholicorum se ipsum offerret atque eum ad suæ fidei imitationem provocaret si ille præberet assensum in cujus fidei sententiam consensisse diceretur, profecto non in hæreticorum sectam, sed magis in integritatem fidei catholicæ quam ille catholicus se mentiebatur habere : unde constans est quod talis deceptio etiam si error intervenisset, tamen Johannam plene excusasset.

Tandem et magis perfecte consideranda est hujus Puellæ pura et sana in hac parte et sæpius protestata credulitas. Nam in primis expresse dixit quod credebat ecclesiamregi a Spiritu sancto et quod illa non possit deficere vel errare quod sacra Scriptur est revelata a Deo ; quod amabat Deum et serviebat sibi eratque bona christiana et bene baptizata ac ut bona christiana, moreretur et vellet adjuvare ac sustinere Ecclesiam toto posse suo pro fide nostra christiana, sed cum de submittendo se plurimum fatigaretur, expressius respondit quod suæ assertiones seu responsiones examinarentur per clericos. Et postea dicetur sibi si esset aliquid contra fidem christianam, ipsa bene sciret per consilium suum quid super hoc diceret, 478et addebat si tamen sit aliquid mali contra fidem christiananl quam Deus præcepit, ipsa non vellet sustinere et esset bene irata de veniendo seu eundo contra. Et iterum aiebat : Omnia opera mea sunt in manu Dei et de his me refero ad ipsum, et certifico vos quod ego non vellem aliquid facere vel dicere contra fidem christianam et si ego fecissem vel dixissem vel quod esset supra me quod clerici scirent dicere, quod esset contra fidem christianam, et si ego fecissem vel dixissem vel quod esset supra me quod clerici scirent dicere, quod esset contra fidem christianam quam [Dominus] noster stabilivit, ego non vellem sustinere, sed illud expellerem. Patet quam sincera et etiam expressa sit ista submissio.

Sed objiciet aliquis quod per multos clericos Parisius et alibi fuerunt dicta ejus et facta diligenter examinata et utique multipliciter reprobata, et tamen ab eis recedere noluit. Ad hoc dicitur quod illa quæ sapientibus et doctoribus fuerunt ad deliberandum tradita erant diminuta et corrupta, ut postea patebit. Denique quod hic dicit de clericis, intelligere videtur de non suspectis et partialibus seu partem Anglicorum foventibus. Unde et priusquam intraret primum examen, instanter requisivit quod adhiberentur viri ecclesiastici de partibus Franciæ sicut et Angliæ. Et iterum alibi petiit quod vocarentur tres aut quatuor clerici de sua parte et coram eis responderet veritatem. Sed proinde expressima apparuit et omnino legitima submissio quando videlicet domino papæ et concilio generali omnia dicta et facta sua transmitti ac referri petiit, multa super isto catholice protestans. Cum enim tempore schismatis quod tunc vigere suspicabatur et de tribus summis pontificibus interrogaretur cui esset obediendum, respondit quod erat obediendum papæ in Roma existenti et quantum ad ipsam credebat in illo ; et hic erat tunc temporis Ecclesiam administrans beatæ recordationis dominus Martinus. Dixit ulterius se credere quod dominus papa et alii prælati Ecclesiæ quilibet in loco suo instituti sunt ad corripiendum deviantes unde et præsentiens illa episcopi Belvacensi conceptam malitiam contra eam ad dominum papam perseveranter requisivit deduci, vel etiam, ut informationes factæ Rothomagi docent, cum ipsa intellexit quod in concilio quod tunc celebrabatur erant cardinales et prælati multi de parte regis Franciæ confestim petiit duci illuc sed et potissimum circa finem processus cum de ista submissione ad extremum molestaretur, aperte respondit : Ego satis de 479hoc puncto respondi vobis de omnibus operibus quæ ego feci et dixi : ipsa transmittantur ad Romam penes dominum nostrum summum pontificem, ad quem et ad Deum primum ego me refero. Et cum sibi diceretur quod dicta et facta sua erant reprobata per clericos ait : Ego refero me Deo et domino nostro papæ. Tunc vero sibi fuit dictum quod non sufficiebat et quod non poterat fieri ad quærendum ita remote dominum nostrum papam et quod ordinarii erant judices quilibet in sua diocesi, et ideo necesse erat, ut dicebant, quod ipsa se referret sanctæ matri Ecclesiæ quodque teneret illud quod clerici et viri talia cognoscentes dixerant et determinaverant de dictis et factis suis : ad istud nihil ulterius respondit.

Ex quibus possunt quatuor colligi : Primum est quod sufficienter et debite Johanna se submisit in his in quibus præcipue fides christiana vult eam submitti, ut in can. Hæc est fides487. Qui enim vult antecedens, vult quæ ex eo necessario consecuntur, ut in L. II, De jurisdictione omnium judicum488 cum similibus. Secundum est quod ab omni nota erroris legitime se purgavit, ut can. Dixit apostolus489. Tertium quod clarum est ex istis quid per Ecclesiam illi intenderent, non quidem Ecclesium romanam aut universalem, sed potius semetipsos. Se certe Johanna istis seu Ecclesiæ sic per eos intellectæ sumittere non debuit, ut adhuc magis patebit. Quartum est quod per istos judicium domini papæ contemptui manifesto habitum est unde sanctæ sedi apostolicæ et ejus auctoritati gravis injuria irrogata fuit, præsertim in tam ardua et ambigua fidei causa quæ ad illam sanctam sedem directe pertinebat. ut cap. Majores. De baptismo490, et can. Quotiens491, ubi dicitur : Quotiens fidei ratio ventilatur, arbitror omnes fratres nostros et coepiscopos non nisi ad Petrum, id [est] sui nominis auctoritatem referri debere, contra cujus auctoritatem nec Ieronimus, nec Augustinus, nec aliquis sacrorum doctorum suam sententiam defendit. Et cum processus iste ageretur, quidam celebris utriusque juris doctor, magister Johannes Bohier, ita fieri debere omnino decrevit, sed ab episcopo Belvacensi 480sua sententia delusa atque vilipensa fuit, ut patet ex informationibus factis Rothomagi. Unde quatinus ille episcopus et alii in hoc ei faventes se a malicia manifesta contra Ecclesiam Romanam aut etiam ab hæresi se debite excusare possent, non video juxta tenorem capituli preallegati Hæc est fides.

Posset autem hic adduci de catholico et devoto exitu ipsius Johannæ ad evidentem comprobationem integerrimæ fidei suæ ac piissimæ devotionis ad sanctam Ecclesiam, sed in sequenti capitulo satis commodum locum habebit.

Nonum capitulum

Quod post abjurationem seu revocationem virilem habitum ab ea dimissum resumpsit et apparitionibus ac revelationibus suis quibus publice renuntiaverat iterum adhæsit.

Illa vero quæ ipsam revocationem concernunt suo loco reservantes, videndum est si Johanna possit debite excusari quod habitum virilem, quem de mandato judicum alias dimiserat, resumpsit et etiam suis apparitionibus ac revelationibus quibus renuntiaverat, imo et quas publice abjuraverat, tandem adhæsit. Nam in primis de ipso habitu quem resumpsit tres causæ sufficientes assignari possunt.

Prima est divinum oraculum cujus solum præceptione, ut dixit semper ac tenuit, illum habitum in primis acceperat ; unde et quando dicebat interrogantibus eam se bene scire quomodo illum assumpserat, sed affirmabat se nescire quatenus vel quando ipsum dimittere deberet, ideoque cum ipsum non libere aut sponte, sed neque mandato divino interveniente tunc dimisisset, merito timuit Deum in hoc graviter offendisse. Nam sequendum est quod a Spiritu sancto revelatum est quoniam vigor et ratio divini instinctus æquitati legis humanæ ac consuetudini antefertur, ut in can. Frustra492, et Duæ sunt493, cum similibus.

Secunda causa fuit suas pudicitiæ atque virginitatis tuitio. Nam in 481carcere existens per tres Anglicos ad minus viros armorum et, ut præsumi potest, lascivos et impudicos semper custodita fuit a quibus multas, ut ipsa testata est, fatigationes et molestias sustinuit, quinimo, ut ex informationibus colligitur, per quemdam comitem anglicum, cum ipsa in habitu muliebri esset, de eam opprimendo seu corrumpendo gravis violentia irrogata fuit unde quia, ut superius dictum est, ex qualitate muliebris habitus ad libidinem provocantur alii, ut in L. Item apud Labeonem. § Si quis virgines, De injuriis494, ideo sibi licitum fuit. Nam et interrogata quare virilem vestem resumpserat, causam memoratam assignans dixit quod hoc fecerat quia erat sibi magis licitum vel conveniens habere habitum virilem dum erat inter viros quam muliebrem, vel ideo forte quia in veste virili habilior erat ad resistendum violentiam inferre tentantibus. Nam si quæcumque honesta causa vel necessitas sufficientor excusat mulierem ut suscipiat habitum viri sicut præmissimus, quantomagis ubi timetur de virginitate perdenda cujus siquidem amittendæ major metus esse debet quam metus sustinendæ, L. Isti quidem, Quod metus causa495 et L. Initium, De origine juris496. Unde et hac occasione sancta quædam virgo Corinthia juvenis viri clamidem et vestes induit, ut refert Vincentius, Tertia parte Speculi, lib. XVIII, cap. 94.

Tertia vero causa potuit esse urgens et inevitabilis purgandi ventus necessitas. Nam et quidam testes in informationibus prædictis asserunt hanc viam causam fuisse dicentes quod per illos Anglicos custodes fuit de lectulo suo vestis muliebris clam et furtive sublata et virilis superposita quam cum nullatenus induere vellet et de illa surreptione gravissime conquereretur, exinde cum alias non posset necessitatem effugere, virilem superposuit, quod attente explorantes illi Anglici alta conclamatione protinus alios complices mortis Johannæ anelos concitarunt dicentes : Ecce rea est mortis, vos videritis. Ad episcopum raptim curritur, assidentium magistratus perquiritur et adducitur, vulgus in diversos et pœne contrarios affectus scinditur, gens Anglica quasi extatico raptu inebriata circumfertur vel potius, ut dixerim, effreni vesania corripitur et agitur. At et insons Johanna venire coram quasi ad scenicum illusionis spectaculum 482compellitur, detruditur, impeditur et multiplici ludibrio afficienda exponitur. Sed tamen a constantia solita minime dimovetur nam fraudem sibi illatam necessitatisque articulum ac violentiæ attentate impetum virginali pudore reticens de violatione promissorum æmulos dumtaxat causatur et quod voluntarie receperit humiliter contestatur. Sed haud dubie patientis virtus nocentis vitium non excludit ac innocentiæ lesæ humilitas non accusans a culpa malitiæ et crudelitatis flagitiosos non excusat. Si autem hunc vel illum non incusaverit, in hoc sane non tam patienter quam prudenter egit quoniam impietatem ipsorum diutius experta prævidebat quidquid in medium conquerendo produceret in sui contumeliam solum retorquendum. Verumtamen ut conscientiam quodammodo aperiendo levaret se innumerans tales molestias passam suo confessori et cuidam alteri presbytero, ut ex informationibus constat, secrete revelavit, unde quasi judicium illorum corruptum ostendens et cognoscens ad solam Dei justitiam tacendo recte provocavit. Neque enim possibile est in hac resumptione habitus viri fraudem non intervenisse, alioquin quomodo ipsa districtissime compedita sublata ei alias dictam vestem extra carcerem quæsisset ac invenisset. Assentiendum itaque videtur testibus dolum ac necessitatis articulum pro hac parte inducentibus, quod certe Johannam plene excusat, nam necessitas legi non subjicitur, ut c. [Fures], De furtis497 cum similibus. Quippe et alicujus malitia alterius simplicitati damnum vel nocumentum afferre non debet, ut L. [Hoc edicto] De dolo, in principio498. Quod autem ista resumptio habitus viri ad relapsum quem hi prætendunt nihil agat inferius dicetur.

Sed quo ad apparitiones et revelationes quibus, ut dicunt, publice renuntiaverat eisque rursus adhæsit, notandum quod, ut ex processu apparet, nunquam intentionem ab eis recedere per abjurationem revocationem aut alias habuit. Nam cum de hoc interrogaretur, allegavit tria videlicet ignorantiam, violentiam et metum. De ignorantia vero potissimum duo dixit, scilicet quod nunquam intellexit seu intendit revocare suas apparitiones, secundo quod ea non intelligebat ea quæ continebantur in cedula abjurationis. De violentia dixit quod jussum ei fuerat revocare. De metu vero ait quod illud totum quod fecit hoc fecit præ timore ignis, et nihil revocavit 483quoniam hoc sit contra veritatem : et de istis sigillatim videbitur cum de qualitate hujus revocationis agetur.

Sed sufficit pro nunc videre quod illis revelationibus semper adhæsit et nunquam ab eis proprie recessit sicut neque debebat, ut late superius deductum est. Sed contra istud potest objici quod ipsa finaliter, hoc est in die mortis suæ, suis vocibus renuntiavit, dicens quod per eas fuerat decepta in eo videlicet quod sibi promiserant eam liberare a carcere et quod ulterius non credebat eis ista patent in quibusdam informationibus habitis in fine processus. Ad hoc dicendum videtur quod istæ informationes, quantum elici potest ex potioribus testibus earum et non suspectis clare non habent quod ita dixerit, sed potius usque in finem constanter asseruit quod revelationes et apparitiones habuit. Si autem a bonis vel malis spiritibus processerint se, ut prius referebat Ecclesiæ ideoque ex eo erat omnino absolvenda et nullatenus condemnanda. Secundo dictæ informationes nullius roboris aut momenti sunt. Nam post latam sententiam et ejus executionem in quo prætensi judices officio suo plene functi fuerant receptæ sunt, ut ex data illorum constat : unde et extra registrum processus omnino positæ sunt nulliusque cyrographo aut signo quoquomodo roboratæ, ideoque non præjudicant. Tertio quia, ut ex eisdem informationibus patet, fuit tunc abhorrendæ mortis, id est cremationis vicinitas notificata quam semper præ aliis generibus moriendi asseruit se formidare : unde nemini debet mirum esse si simplex et tenera puella longo et crudeli hostilium carcerum atque vinculorum supplicio fatigata, necnon et voracis flammæ mox sustinendæ ex incussa ei imaginatione perterterrita in aliquo forsan ex humana infirmitate aut muliebri fragilitate variaverit. Nam et si de sua liberatione ei promissa a vocibus se deceptam dixerit, utique et Christus sævam mortem præsentiens se derelictum a Deo quæstus fuit, de quo ait Hilarius : Querela derelicti morientis infirmitas est non ergo mireris verborum humilitatem et querimonias derelicti cum formam servi sciens scandalum crucis videas. Postremo vero ut ab istis illa omnino resiliret per tot et tantos et adeo continue non solum hortata, sed et vexata fuit ut etiam si doctissimus vir fuisset in ea profecto sententia vix ita diu perstitisset, verumtamen ad Deum et Ecclesiam se retulit. Ideo non probatur quod ex hoc ab eis recesserit, sed solum quod humiliter matri Ecclesiæ se submiserit, quod ab ea 484dudum quæri præcise videbatur. Sed hoc solum captiose ut manifeste perpenditur unde merito eis spiritibus semper adhærere debuit, quoniam, sicut promiserat, vere Johanna per martirium et magnam patientiæ victoriam a corporis ergastulo liberata fuit.

Nam susceptis devotissimæ pœnitentiæ et eucharistiæ sacramentis nomen Jhesus continue acclamando, sanctos Dei et sanctas longo tractu invocando, signaculum crucis summa cum pietate amplexando et osculando, universis qui sibi mala intulerant gratis veniam condonando et ab universis de sua parte si quibus intulerat humilime implorando, tandem ad extremum Salvatoris nomen cum clamore inter flammarum estum vociferans, emisit spiritum. Asseritur vero celebri ac gloriosa fama exitum ejus adeo pium, catholicum devotumque fuisse ut astantes numero fere viginti millium omnes ad lacrimas et planctum compassionis etiam Anglicos hostes provocaverit. Retulerunt etiam quidam se in flammarum medio nomen Jhesus litteris aureis scriptum conspexisse ; alii autem columbam candidam in ejus decessu de flammis egredientem vidisse testati sunt. Visi sunt præterea quidam Anglici perprius sui acres et crudeles æmuli qui a veritate coacti palam confitebantur injustum ac indignum tam bonam et innocentem personam supplicio mortis damnasse. Multa his consimilia vulgariter feruntur quæ usquaque parvipendenda esse non credimus, sed tamen quia aliunde reperiri facile poterunt, illa pro nunc silentio transigimus. Patet itaque quoniam juxta sapientem Catonem, correspondent ultima primis id est si malignis spiritibus agitata delusaque fuisset, vix nunquamve hujuscemodi catholicus finis intercessisset : Nam qualis est unusquisque, talis et finis debetur ei, secundum Philosophum, et præsertim quia quos diabolus phitonica seu prestigiosa arte deluserit vel deceperit male facit finire et in æternam damnationem procurat adducere, ut vult Augustinus et legitur in can. Nec mirum499.

Et ista sufficiunt pro materia processus quæ juxta exiguam facultatem pro nunc inducere decrevimus, omnia et singula reverentes submittentes correctioni domini nostri papæ ac universalis ecclesisiæ, imo etiam et caritative emendationi cujuslibet melius sentientis.

485Et sic clauditur primum punctum seu prima pars hujus exilis consilii.

Secundum punctum

Sive secunda pars concernit directe formam processus. Et continebit duodecim capitula :

Primum, de incompetentia judicis, præsertim episcopi Belvacensis.

Secundum, de severitate ejus et inordinato affecta.

Tertium, de incommoditate carcerum ac custodum.

Quartum, de recusatione judicis et sufficienti provocatione seu appellatione ad papam.

Quintum, de subinquisitore, ac ejus diffugio, et metu sibi illato.

Sextum, de corrupta articulorum compositione.

Septimum, de qualitate revocationis seu abjurationis.

Octavum, de prætenso relapsu.

Nonum, de interrogantibus ac difficilibus interrogatoriis Johannæ factis.

Decimum, de assistentibus, defensoribus, exhortatoribus ac etiam prædicantibus processui intervenientibus.

Undecimum, de deliberantibus in causa seu determinationibus eorum quoad capitula causas.

Duodecimum, de qualitate sententiæ et diffinitione processus.

Primum capitulum

Est de incompetentia judicis, maxime episcopi qui processum deduxit.

In hoc enim suscepto opere, non videtur plene sufficere, nisi aliquatenus et pro exiguitate ostenderimus non infuisse sufficientem materiam ut de errore in fide aut hæresis crimine contra Johannam 486impingeretur aut sic rigide procederetur, nisi etiam aliquid de defectibus ac vitiis processus et judicii contra eam habiti pro modulo tetigerimus. At quia magis proprie alterius Facultatis est et de his etiam nonnulli peritissimi juristæ reperiuntur doctissime pertractasse, ideo, sub brevitatis compendio, hæc a nobis transeunda videntur.

De incompetentia ergo judicis, præsertim illius episcopi Belvacensis, domini videlicet Petri Cauchon, coram quo et per quem ille qualiscumque processus noscitur præcipue deductus, aliquid in primis dicendum est. Notandum itaque quod, ut dicit sanctus Doctor, II, 2, quæst. LX, art. II, actus judicis in quantum est judex, dicitur proprie judicium. Judex enim dicitur quasi jus dicens, ut L. Negotium § Causa, De verborum obligationibus500. Unde judicium secundum primam nominis impositionem justi sive juris determinationem sive diffinitionem importat, et propter hoc, ut dicit Philosophus in Ethicorum V, homines ad judicem confugiunt sicut ad quamdam justitiam animatam, ideoque in tantum judicium est licitum, in quantum est actus justitiæ. Ut autem judicium sit actus justitiæ tria potissimum requiruntur in eo scilicet qui assumit exercere judicium. Primum est quod procedat ex auctoritate jurisdictionis seu præsidentiæ. Secundum est quod agat et moveatur ex certitudine et secundum rectam rationem prudentiæ. Tertium est quod inducatur ex inclinatione justitiæ unde si quodcumque horum defuerit, judicium utique vitiosum erit et illicitum.

Nam in primis quando quis judicat in his in quibus non habet auctoritatem, dicitur judicium usurpatum. Dicitur enim in glossa super L. I. De jurisdictione501, quod jurisdictio est potestas de publico introducta cum necessitate juris dicendi et æquitatis statuendæ. Itaque, secundum beatum Thomam, qui facit judicium legis edictum quodammodo interpretatur, ipsum videlicet applicando ad hoc vel illud particulare negotium. Cum ejusdem auctoritatis sit legem condere et legem interpretari, ideo sicut lex condi non potest nisi publica auctoritate, ita judicium fieri non potest nisi per eum qui publica fungitur auctoritate quæ quidem solum se extendit ad subditos. Et ideo sicut injustum esset quod aliquis constringeret alium ad legem servandam quæ non esset publica auctoritate sanctita, ita 487etiam injustum est si quis aliquem compellat subire judicium quod publica et legitima auctoritate non fertur : Unde ad Romanos XIV Tu quis es qui judicas alienum servum ? Alia ratio hujus est etiam secundum beatum Thomam et omnino similis prædictæ. Sententia namque judicis est quasi quædam particularis lex in aliquo particulari facto, et ideo sicut lex generalis debet liabere vim coactivam, ut ait Philosophus quarto Ethicorum, ita et sententia judicis debet habere vim coactivam ut astringat ad servandum ejus sententiam, alioquin judicium non esset efficax. Sed in rebus humanis non habet licite potestatem coactivam nisi ille qui fungitur publica potestate qua qui funguntur superiores reputantur respectu eorum in quos potestatem accipiunt sive illam habeant ordinarie sive per commissionem ideoque manifestum est quod nullus potest judicare aliquem nisi sit aliquomodo subditus sibi vel per commissionem vel per potestatem ordinariam. Et hoc est quod dicit beatus Gregorius, super illo verbo Deuteronomii XXIII Si intraveris segetem etc. falcem judicii mittere quis non potest in eam rem quæ alteri videtur esse commissa, articulum efficax ad hoc caput Etsi clerici, De judiciis502, et in C. Quod autem, De pœnitentia et remissione503, In primis504, cum similibus. Permittunt tamen jura ut aliquis sortiatur alterius forum ratione delicti, ut videlicet per eum judicem quis puniatur in cujus districtu deliquit, ut in C. Placuit505, et De raptoribus C. primo cum notatis ibidem, C. Postulasti, De foro competenti506 ; Digest. L. I et II, Ubi de crimine agi oportet507 Unde tunc episcopus vel alius judex in cujus diocesi vel territorio aliquis deliquit efficitur ejus superior ratione delicti ibidem perpetrati, ut dicit sanctus Doctor II, 2, quæst. LXVII, art. I. In hoc itaque proposito nostro cum diocesanorum episcoporum sint certi ac determinati limites positi suæ jurisdictionis exequendæ quos transgredi non decet, ut [C. Ecclesias508], et [C. Nos instituta] De sepulturis509 ; alias confunderetur maxime ordo ecclesiasticus si non unicuique 488sua jurisdictio servaretur ut in C. Pervenit510. Itaque non apparet justum fuisse aliquo modo quod iste episcopus Belvacensis obtentu suæ jurisdictionis ordinariæ in Johannam ipsam judicium subripuerit. Constat autem quod in prædicta ejus diocesi neque alias moram aliquo modo traxerat neque illic domicilium habebat, sed potius in loco propriæ originis, quia unde quis oriundus fuit, ibi domicilium habere dicitur. L. De jure omnium incolarum511, et etiam, ut aliqui magni bene notant, tunc in exercitio impositæ sibi legationis erat. Ideo vetus ac proprium domicilium suum minime censetur mutasse, ut L. Cives, De Incolis512. Præterea, ut dictum est, per multos prælatos. regni olim fuerat examinata et admissa aut saltim permissa seu tollerata : unde injustum videtur quod iste episcopus, cum in alios superioritatem non haberet, judicare in ea re præsumpserit. Nam reputare debuit tot et tantorum prælatorum atque doctorum rectum et integrum fuisse judicium juxta, illud Integrum est judicium quod plurimorum sententiis comprobatur, C. Prudentiam, De officio judicis delegati513. Ideo in causa hac judicandi auctoritatem nullam habuit : par enim in parem non habet imperium, C. Innotuit, De electione514, et L. Adversus, Si adversus rem judicatam515. Denique ratione delicti ibi commissi non est sortita ejus forum quoniam si de criminibus, de quibus accusabatur, in nullo alio loco reperiatur deliquisse, quantominus ibi cum nunquam illic fuisset nisi duntaxat in eo exitu quando fuit capta. Nec sufficit allegare quod in armis et in virili habitu fuit deprehensa, quoniam ista non sunt graviora de quibus per illos damnatur ut errans in fide, schismatica, hæretica et hujusmodi. Nunc vero episcopus solum cognoscit de criminibus commissis in sua diocesi, in C. Cum contingat, De foro competenti516. Neque etiam valet si quis dixerit quod hæreticus ubique potest puniri quoniam secundum leges in Cœlo et in terra delinquit, imo et ipsa elementa offendit. Dicendum quod hic præsupponitur quod probari debet, videlicet quod ipsa 489fuerit hæretica, et hoc non apparet, ut jam probatum est et adhuc magis plene inferius apparebit. Item propter hoc quod hæreticus totum universum quodammodo offendit, non confunduntur ex eo ecclesiasticæ jurisdictiones ut videlicet per quemlibet ordinarium episcopum possit hæreticus indifferenter puniri, sed dumtaxat regulariter per suum, ut notat Johannes Andree super verbo Ubique, C. Ut officium, De hæreticis517, et allegato C. Si episcopus, De officio judicis ordinarii518, ubi cavetur quod episcopus potest sedere pro tribunali et causas audiri in omni loco suæ diocesis. Et ad hoc bene facit519. Ut commissi, circa medium eo titulo et libro : Ibi cum prælatis quorum subsunt jurisdictioni, etc. Ideo concesso quod in præmissis Johanna etiam alibi deliquisset, tamen non debuit iste episcopus de illis cognoscere, quoniam ubi grave crimen est, remittitur ubi quis deliquit, L. Desertorem, De re militari520, et L. Is qui in fine De accusationibus521. Amplius quare hic episcopus, quæso, cum procedere instituisset, non processit in proprio loco suæ civitatis aut diocesis ? Respondebit quod non ausus fuisset propter alteritatem obedientia sub qua tunc civitas Belvacensis a Francis detinebatur. Ideo, ut videtur, sibi licuit aliunde procedere per Clementinam Quamvis De foro competenti522. Sed procul dubio istud plus accusat eum quam excusat nam clementina illa loquitur de episcopo violenter et injuste a sua sede expulso. Iste autem, cum esset lingua et natione, quinimo et ob causam Ecclesiæ sum Gallicus regique Franciæ subditus, quis prohibuit in ecclesia sua principi suo legitimo et naturali debitam fidelitatem præstando et servando pacifice residere, sicut et alii quam plures prælati circumvicini fecerant ut Remensis, Senonensis, Trecensis et hujusmodi qui alias sub Anglorum servitute exstiterant. Restat ergo quod non debuerit censeri expulsus ut dicta constitutio in hoc ei suffragetur, sed potius ex concepta infidelitate ad suum verum principem infidus voluntariusque transfuga reputetur.

Ulterius dato quod vere esset expulsus secundum mentem dictæ 490Clementinæ, tamen non debuit secundum intentionem ipsius constitutionis ad alienam civitatem judicium transferre quamdiu locum insignem et opportunum in propria diocesi reperire potuit. Satis autem præsumendum est quod tunc erant loca multa in sua diocesi obedientiæ Anglicorum subjecta. Adhuc posito quod non esset alius locus, tamen potuit commode per alium subrogatum in propria civitate procedere, ideo non potuit aliunde, ut notat Johannes Andree in dicta clementina, in verbo Per alium.

Demum exigitur quod locus sit citato securus, ut etiam notat Bonifacius de Amanatis post alios, in dicta constitutione. Nunc vero constat quod civitas Belvacensis quæ sub obedientia regis tunc erat magis secura Johannæ fuisset quam Rothomagensis quæ tyrannidi Anglicorum suberat ; neque etiam reperitur quod aliam causam præter istam solam titulo suæ ordinariæ jurisdictionis ibidem deduxerit. Ex quibus evidenter apparet hoc judicium non solum corruptum, sed etiam ob defectum legitima seu competentis potestatis temere et injuste per dictum episcopum usurpatum fuisse.

Secundo debet judex procedere ex certitudine rei de qua agitur et secundum rectam rationem prudentiæ. Cum enim deest certitudo rationis, puta cum aliquis judicat de his quæ sunt dubia vel occulta per aliquas leves conjecturas aut præsumptiones, tale judicium dicitur suspitiosum seu temerarium hoc ponit Doctor sanctus ubi supra. Sciendum ergo quod sicut jurisdictiones sunt limitatæ, secundum loca et personas ita ut quis possit judicium exercere hic et non alibi et in hanc personam et non in aliam, ita etiam limitatæ sunt quo ad negotia et causas ita quod quilibet judex non potest indifferenter in causam quamcumque occurrentem. Et iterum cum judex sit interpres justitiæ, ut dictum est, interpretatio autem fit per nota et certa, sequitur quod de his quæ excedunt facultatem jurisdictionis aut non possunt attingi certitudine probationis, non debet aliquis talium sibi assumere judicium. Sunt autem aliqua quæ sui magnitudine ac incertitudine fugiunt et excedunt lege communi humanum ingenium, de quorum genere sunt inspirationes ac divina oracula unde talia, quia alta sunt et occulta, non sub humano, sed solum sub divino cadunt judicio, primi Regum XVI Homines vident ea quæ patent, Deus autem intuetur cor ; et bene expresse in C. Si omnia523, Erubescant524 et C. Christiana525, cum similibus. 491Nam cum de istis non possit Ecclesia divinare, C. Ut nostrum, Ut ecclesiastica beneficia526, imo judicium Ecclesiæ sæpe in his falli et fallere potest, C. A nobis, De sententia excommunicationis527, ideo de ipsis non judicat, C. Sicut tuis et Tua nos528. Et notanda est glossa in dicto C. Erubescant. Nam etiam de mediocribus incertis seu indifferentibus homini prohibetur judicium. Ait enim Augustinus in libro de Sermone Domini in monte : Ea facta quæ dubium est quo animo fiant in meliorem partem interpretemur. De his autem quæ non possunt bono animo fieri, sicut sunt stupra, blasphemiæ et hujusmodi, nobis judicare permittitur ; de factis autem mediis quæ possunt bono et malo animo fieri, temerarium est judicare maxime ut condamnemus ; hæc ille. Sed et valde ad propositum ait beatus Hilarius super Matheum : Sicut vetat Dominus judicia ex incertis rebus inter homines sumantur ita ne judicium de divinis rebus ex ambiguitate suscipiatur, hoc penitus a nobis repellit, sed ut constans fides potius tetineatur quoniam sicut ex incertis rebus peccatum est perperam judicare, sic in his rebus de Deo judicium inire fit criminis. Unde et hac ratione beatus Augustinus, primo libro de Civitate Dei, cap. XXV, non audet improbare quin ab Ecclesia debite venerari possint quædam virgines quæ ne violarentur se in flumen precipitaverunt, quia nescit an id ex inspiratione Domini fecerunt. Ad idem magister Jacobus de Vitriaco, episcopus Tusculanus, scribens ad Fulconem Tholosanum, commendat quasdam mulieres quæ, ne in vastatione civitatis Leodiensis suæ castitatis damnum incurrerent, se ipsas in flumen præcipitaverunt aut in sentinas stercorarias ultro prosilierunt. Estimat enim illas hoc instinctu divino fecisse, ut narrat frater Vincentius, quarta parte Speculi Historialis, lib. XXXI, cap. 13. Supra tales ergo Ecclesia judicium non assumit, sed divino potius judicio ac proprie eorum conscientiæ relinquit, ut C. Inquisitioni. De sententia excommunicationis529, et Nisi cum pridem, De renuntiatione530. Cum itaque in præsenti causa ageretur de divinis revelationibus quæ omnem legem superant, ut C. Ex parte, De conversione conjugatorum531, 492temerarium plane fuit huic episcopo ac etiam collaterali suo de hac re altissima et secretissima velle judicare summoque Dei judicio cui specialiter ac expresse hujusmodi causæ reservantur præsumere derogare, cum lex superioris per inferiorem tolli non possit, C. Ne Romani, De electione532. Ideoque judex fuit incompetens et judicium per consequens nullum, quia ad ipsum non spectabat cognitio aut diffinitio talis ac tantæ causas, C. Inferior533, et Cum inferior534, De majoritate et obedientia.

Postremo requiritur quod judex procedat ex inclinatione justitiæ. Justitia enim est ex qua procedit dispositio et idoneitas ad recte judicandum quæ quidem si defuerit, ex eo redditur judicium perversum, corruptum et injustum. Sed quia istud videtur potissimum affectionem seu dispositionem animi ipsius judicantis concernere, ideo in proximo capitulo locum oportunum habebit.

Secundum capitulum

De judicantis episcopi inordinato et corrupto affectu ac ejusdem severitate.

Ad plenius declarandam incompetentiam prætensi judicis, videlicet episcopi Belvacensis, satis congruit aliquid adducere de sui animi manifesta et vehementi passione seu corruptione ac ejusdem severitate in procedendo ostensa. Nam, ut supra immediate dicebatur, ad verum judicium et competentem ac saltem bonum et legitimum judicem requiritur quod procedat ex inclinatione justitiæ, alias non est judex, L. Negotium, § Causa, De verborum obligationibus535 et C. Justum536. Et ad hoc facit ubique non solum Scriptura, sed etiam leges et canonica jura quorum tædiosa foret et onerosa allegatio. Sed hoc præcipue deducitur [canonibus Gratiani causæ] XI, quæst. III, 493per totum, et bene expresse in C. Cum æterni, De sententia et re judicata537. Circa vero judicium in Johannam factum, quantum maxime ad partem episcopi judicantis spectat, ex multiplici evidentia patet favor corruptus.

In primis enim quia sui naturali et vero principe derelicto, imo et sede sua episcopali spreta, cujus gratia inter pares Franciæ annumerari debuerat, maluit tamen, ut dictum est, quasi vagus cum Anglicis residere quam suo legitimo regi debitam fidelitatem præstare et servare quamvis nulla subesset causa digna ut regis Franciæ obedientiam subterfugeret. Secundo, quia regis Angliæ hostis manifesti ac invasoris coronæ Francias hic episcopus quasi primus et potissimus usque ad mortem semper consiliarius fuit et sub ejus stipendiis continue vixit. Tertio et magis specialiter, quia in hac causa se nimis partialem ostendit, nam ipse in propria ad dominum ducem Burgundiæ et dominum Johannum de Luxemburgo militem, qui exercitum et castra ante Compendium tenebant, litteras misit ut sibi dictam Johannam quam captivam tenebant expedirent, multa et magna dona offerens longa stipulatione cum eis disceptavit, votaque regis Angliæ quo ad hoc et sua per cedulam artificiose confectam explicans tandem pretio decem mille francorum imo et multo majore tradi sibi ac expediri obtinuit. Quarto quoniam non sibi directe seu primo et immediate sed potius regi Angliæ ipsius Johannæ hosti capitali eam expediri requisivit sicut et de facto expedita fuit ista patent in processu fol. I et IV. Quinto quia undecumque dictam summam habuerit, id est vel de se aut de suo acceperit seu a rege prædicto eam exegerit, hoc tamen corruptum favorem ostendit, quia neque ex jure neque ex more est quod qualicumque etiam minimo pretio prælati aut principes suspectos in fide habeant redimere. Sexto quia cum ad Rothomagum per eumdem episcopum adducta esset et coram Anglicis suam legationem exponeret, visus est palam voce, vultu manuumque applausu ac cæteris motibus corporis magnam exultationem prætendere, cum tamen dicat L. Observandum De officio præsidis538, id non est constantis ac recti judicis cujus animi motum vultus detegit, sed et poeta eleganter ait : Heu quam difficile est crimen non prodere vultu. Septimo, quia cum omni admiratione et stupore divinam legationem Johanna, prout tunc vulgatissima 494fama erat, exercens militares actus strenuissime peregisset mirasque victorias ubique reportasset, absque dubio iste processum propter famæ repugnantiam intentare formidasset, nisi inordinatus favor mentis suæ notitiam superasset ac rationis integritatem plene violasset. Octavo, ad majorem commoditatem propinquiorem et secundum juris rectionem, æquitatem dignioremque et ampliorem sapientum assistentiam, necnon et tranquilliorem ac securiorem causæ deductionem poterat Parisius procedere quam Rothomagi ubi tunc Anglorum universa cohors ac impetuosus fragor strepitusque versabatur. Nono, quia hic episcopus protestatur se ideo velle Rothomagi procedere quoniam ibi copia doctorum ac sapientum aderat, quare ergo de Parisius et aliundo tot numero venire fecit et fere per medium annum tot doctores ad suas vel Anglicorum expensas tenuit, sicut patet ex informationibus et etiam ex processu. Decimo, quia Anglicis expresse affectos doctores convocavit specialiter, alios vero non affectos respuit ac expulit et processui adesse minime permisit. Undecimo, quia maximis Anglicorum expensis processus omnino deductus fuit, quod quidem absque favore esse non potest, cum in causis fidei sic fieri alias minime compertum sit. Duodecimo, quoniam cum in exercitu regis Franciæ capta fuisset et nullas contra eam informationes saltim legitimas haberet quod illa in fide aliquando deliquisset, quoniam verisimile est quod de eis in processu constaret, mirum est, imo certe perversum et iniquum ut contra eam in causa fidei procedere tentaverit ; unde ex eo restat accipere quod hoc ipsum ut eam prorsus exterminaret ac regem Franciæ pro posse infamaret fecit. Tertiodecimo, quia totum processum deduxit infra castrum Rothomagense tunc ab Anglicis usurpatum et occupatum et per consequens ad talem causam non solum incommodum, sed etiam evidenter suspectum, et hoc maxime quia locum ecclesiasticum inibi accommodari sibi petierat ob hanc causam et obtinuerat bonum utique et opportunum. Quartuodecimo quia quemdam celebrem doctorem magistrum videlicet Johannem Lohier, tunc auditorem rotas in Romana Curia, fideliter super hoc atque veridice deliberantem quod processus ille iniquus esset ac nullus sic minis exterruit ut confestim et occulte fugam peteret ; hoc patet in informationibus. Quintodecimo, quia non simpliciter et de plano, ut res expostulat et juris dispositio tradit, processit, sed cum quanta figura et solemnitate potuit, non quidem, ut de se 495patuit, ut ex assistentium plurium informatione seu directione judicium consultius seu rectius faceret, sed potius ut ex subdola fictione tantæ celebritatis magnitudinem causæ prætenderet et partem regis Franciæ velamine apparentis justitiæ infamaret, sicut et pontifex Caiphas scidit vestimenta sua sedens pro tribunali adversus Christum, de quo ait Chrisostomus : Hoc fecit ut accusationem redderet graviorem, et quod verbis dicebat factis extolleret. Sextodecimo, quia dum ad extremum Johanna comperta fuit habitum viri resumpsisse, idem episcopus immodeste applaudens Anglicis cum multa exultatione fertur palam dixisse : Ecce capta nunc est. Hoc similiter patet ex informationibus. Septimodecimo, quoniam veri simile est quod ad ejus suggestionem maxime ac procurationem et ut ex illo judicio gloriam sibi undeque vindicaret, quinimo ut nota quasi generalis ac extremæ infamiæ partem regis Franciæ vulneraret scripsit rex Angliæ diffinitionis ipsius causæ gratulatorias litteras ad papam et cardinales, ad imperatorem ac etiam ad universos Franciæ prælatos quarum tenores de verbo ad verbum in fine registri ipsius processus habentur ; unde ex his manifeste apparet quod ille ex favore corrupto et inordinato et ut præcise Anglicis complaceret causam hanc assumpsit atque eo perverso ordine processit.

Denique et ex eadem radice, videlicet ex fomite odii ad personam Johannæ clare advertere possumus ipsius episcopi feritatem in procedendo multipliciter ostensam. Et eo enim quod ipse totis præcordiis partem Anglicorum fovebat, Puellam ipsam pro jure regni et veri regis Francorum felicem victricem tamquam illis hostibus admodum contrariam et obnoxiam, ut præsumi potest, imo et ex affectu clare patet, odiebat. Et ad hoc veniunt fere omnes testium Rothomagi examinatorum depositiones et utique ex serie processus hoc idem elici potest.

In primis itaque memorati episcopi impia severitas ex eo patuit quia cum isti episcopo per supradictos dominos Johanna expedita fuisset, eam protinus Anglicis ipsius Johannæ capitalibus inimicis exhibuit et tradidit. Secundo, quia, licet contra eam intenderet procedere in causa fidei, nihil ominus permisit eam contra omnem juris formam et causæ exigentiam detrudi in carceribus castri Rothomagensis quamvis, ut præmissum est, ecclesiasticos carceres ibidem implorasset et impetrasset. Tertio, quia statim fecit eam inhumanissime 496compeditari et catena ferrea cuidam posti affixa districtis sime vinciri, imo, ut ex informationibus colligitur, gabiam ferream ut in illa continue stans erecta captivaretur et amplius cruciaretur fieri fecit. Quarto, quia priusquam citatione eam convenisset atque causam ipsam seu processum incepisset, sic, ut præmittitur, in arto carcere et pœnali ac duro poni præcepit aut saltim permisit, quinimo in eo statu vincta et captivata jussu ejusdem citata fuit. Quinto, quoniam per Anglicos viros armorum non solum ipsi Johannæ, ut ille bene noverat, inimicos et odiosos, sed certe, ut veri simile est, lascivos et discolos illam præcise custodiri voluit, instituit et decrevit. Sexto, quia hujusmodi custodes instituens de alimonia per eos sufficienter ac debite ministranda, de violentia non inferenda et hujusmodi non admonuit, sed solum quod illam bene et diligenter custodirent, quodque nemo loqueretur cum ea nisi de ejus expressa licentia juramento solemni astrinxit, de quo sane opus non erat, cum ad hoc nimium voluntarii essent : unde ex hoc præsumitur quod non solum multis necessitatibus illa subcubuit, sed et plurimas vehementes molestias pertulit. Septimo, quia, dum citata fuit, trespias et rationabiles supplicationes per ipsam factas idem episcopus crudeliter repulit ac denegavit : prima, quod missam audire posset et divino quandoque interesse officio ; secunda, quod vellet una secum viros ecclesiasticos de partibus Franciæ sicut et Angliæ in ea materia convocare ; tertia fuit conquerendo et humiliter petendo quod non ulterius sic dure in compedibus ferreis ac vinculis detineretur. Sed in nullo istorum fuit exaudita, sed potius per ipsum episcopum asperrime repulsa ista patent clarissime circa initium registri seu processus. Octavo, quia per illos Anglicos ad custodiam ejus deputatos ad locum examinis semper duci et ad carcerem reduci et non per alias idem episcopus voluit et instituit. Nono, quia tres illorum Anglicorum custodum in eodem carcere continue stare, quinimo et singulis noctibus ibidem jacere voluit et permisit. Decimo, quoniam ex ipsius episcopi ordinatione nullus cum ea poterat loqui nisi de illorum Anglicorum licentia ac in eorum præsentia imo ad eam duritiam atque sevitiam inde res ipsa pervenit ut neque ipsemet episcopus aut etiam subinquisitor conjudex cum ea libere et absque illorum assensu vel præsentia loqui : ista patent ex dictis informationibus. Undecimo, quia in singulis examinationibus compulit eam de dicendo veritatem quantum ad omnia quæ ab illa peterentur super evangelia 497jurare, super quo nimium gravari valde conquesta est patet ex processu. Duodecimo, quoniam difficilia, subtilia, obscura, captiosa et truncata interrogatoria non obstante sexus ipsius Puellæ atque sensus fragilitate injecit fierique fecit ac permisit, unde etiam multi assistentium sæpius murmurabant, verumtamen illos ex eo dure increpabat patet ex processu et informationibus. Tertio decimo, quia ut dolosus insidiator et perfidus calumniator multa impertinentia sibi interrogatoria fieri fecit, quæ quidem ad fidei causam quam ille inaniter gloriabatur prosequi minime attinebant, sed potius. regni ac coronæ Franciæ misteria potius et archana concernebant. Unde ipsa velut circumspecta vel magis divino spiritu ducta respondebat dicens : Hoc non est de processu vestro, aut dicebat Transeatis ultra, vel aliquid hujusmodi, subjungens frequenter quod mallet abscindi sibi caput quam ea revelare quæ ad dominum regem ibant hoc totum constat ex processu. Quarto decimo, quia non obstante sexus fragilitate, carceris et vinculorum longa et gravi perpessa acerbitate, victus et alimoniæ parcitate ac etiam vehementi qua plerumque laborabat infirmitate, continuis tamen et fere cotidianis examinationibus ab initio Januarii usque ad finem Maii eam non cessavit vexare, et denique ad tumulum suæ impiæ feritatis non parum facit quod de mane singulum examen per tres horas protrahebatur et sæpe eadem die tantumdem post prandium patet ex informationibus. Quinto decimo, quia per promotorem causæ non pauciora quam LXX capitula uno contextu adversus eam proposita fuerunt ad quas sigillatim et per se ipsam absque directore responderet, in quo quidem conflictu per quatuor dies integros et continuos incredibiliter molestata fuit, ut patet ex processu. Sexto decimo, quia contra simplicem, indoctam et minorem annis puellam tot numero prælatos ac in omni facultate doctores seu sapientes pro sibi assistendo convocavit ita ut quandoque ultra quinquaginta affuerunt, aliquando vero et communiter quadraginta coram quibus nunc per istum nunc per illum et plerumque per diversos inordinate et confuse simul fuit præfato tempore examinata, in quorum haud dubie conspectu etiam vir doctissimus examinandus merito erubuisset atque expavisset ; hoc partim ex processu, partim ex informationibus apparet. Septimo decimo, quia idem episcopus elegit ac ex industria, ut verisimile est, designavit officiarios in causa non solum astutos, sed et parti Anglicorum evidenter affectos, præsertim 498promotorem et interrogatorem, etiam et quosdam notarios subdolos instituit qui in absconso et occulto scribentes omnia dicta Johanna falsitatis crimine corrumpere studebant, nisi eorum fraudem et malitiam præcipuus causas notarius, dominus videlicet Guillermus Manchon viriliter obsistendo detexisset seu interrupisset : et hoc similiter patet ex registro et informationibus. Octavo decimo, quia cum Johanna mirum in modum vexaretur de se submittendo judicio Ecclesiæ et quidam religiosus in publico examine suggessisset eidem quod se submitteret concilio generali quod tunc actu celebrabatur, quodque ibidem erant prælati etiam de obedientia regis Franciæ et ipsa cito ac hilariter annuisset, mox ipse episcopus præfatum religiosum durissime increpavit dicens quod taceret in nomine diaboli, nolens præterea idem episcopus quod illa submissio in Scriptis poneretur hoc patet in informationibus. Undevicesimo, legitimos ac benivolos directores seu defensores sicut causas arduitas et personæ qualitas quoad sexum, ætatem et sensum requirebat non ministravit, cum tamen non solum juris canonici sed et civilis legis benignitas hoc velit et jubeat. Vicesimo, quia cum de assensu subinquisitoris aliqui ivissent ad consolandum eam ac exhortandum, ab eodem episcopo gravissimos minas de submersione perpessi sunt et ob hanc causam quidam magister Johannes de Fonte quem suum in. hac parte vicarium alias instituerat, fugam latenter petiit, duoque fratres prædicatores ob id, nisi obstitisset memoratus subinquisitor, in maximo discrimine vitæ suæ fuerunt, quippe et multi alii similes terrores de exilio, submersione et hujusmodi sustulerunt, ut patet in informationibus. Vicesimo primo, quia quidam falsi et ficti suasores ad ipsam illo episcopo, et verisimiliter præsumitur, sciente, imo forsan ad hoc mittente, hortante et suggerente, introducebantur, simulantes se de parte regis Franciæ et eam in dolo adhortantes ne ullo modo, si evadere mortem vellet, Ecclesiæ se submitteret, quorum unus ex informationibus magister Nicholaus Loiseleur nuncupatur. Vicesimo secundo, quia absque legitima et sufficienti comprobatione rei, cum utique totius processus materia saltim potior incerta esset et occulta ac in omni recto judicio ad partem humaniorem trahenda, imo potius absque definitione penitus relinquenda, nihilominus adjudicavit eam et compulit coram multis milibus personarum utriusque sexus publice exponi atque in scafaldo sublevatam cum extrema ignominia prædicari, et tandem 499nisi quædam enormia atque execrabilia sibi per cedulamquam minime prævidit aut intellexit exhibita nedum revera per eam nunquam perpetrata, sed et neque excogitata revocaret et abjuraret, de illam statim comburendo fecit per prædicantem aspere comminari et denique cum illa merito resisteret, jussit sententiam definitivam de relinquendo eam brachio sæculari pro majori parte legi. Ista similiter constant ex processu et informationibus. Vicesimo tertio, quia cum ipsa de vigore hujuscemodi abjurationis ignara suadentium instantiis simpliciter et humiliter paruisset, quippe et supplicasset quatinus a tetris et profanis illis carceribus et a vinculis ipsis crudelibus quibus tandiu afflicta exstiterat absolveretur virisque probis et ecclesiasticis custodienda traderetur eligens potius concito mori, ut lacrimabiliter asserebat, quam ulterius sic detineri, nihilominus eodem episcopo volente fuit per manus gladiatorum Anglicorum ad pristinos carceres contumeliose reducta et crudelius quam ante detenta, imo et de violatione suæ pudicitiæ vehementer impetita : hæc, utprius, ex processu et informationibus. Vicesimo quarto, quia præcise ob causam resumptionis habitus viri modo præmisso et etiam constantissimæ adhæsionis ad suas revelationes præfatus episcopus non acquiescens deliberationi et consilio sanioris partis assistentium super ea causa per eum convocatorum cito et præcipitanter ad definitivam sententiam processit brachioque sæculari cremendam reliquit : hoc ex processu. Vicesimo quinto, quia ad extremum, ut ex tenore registri circa finem patet, fuit per istum Johanna omni commutatione et gratia judicialiter reputata penitus indigna, quamvis pœnitentia et Eucharistiæ sacramenta percipere devotissime requisiverit, ut constat ex informationibus. Vicesimo sexto, quia per unam et eamdem sententiam fuit Johanna pronuntiata excommunicata, neque tamen reperitur quod exinde beneficium absolutionis reportaverit sicut ex stillo inquisitionis et moris et juris est, sed confestim post pronuntiationem igni tradita fuit, tanquam non solum corporis sed etiam animæ quantum potuit et sua interfuit ille ad cumulum vindictæ impius judex perditionem sitierit : hoc in processu ex tenore sententiæ perpenditur. Vicesimo septimo, quia non obstante devotissimo atque piissimo ejusdem Johannæ exitu cujus gratia etiam ille episcopus coacta compassione impulsus uberrime lacrimari visus est, nihilominus adhuc quod supererat suæ ferocitatis non omittens, quippe et mortuam persequi 500volens jussit flammæ reliquias, ut pote cineres et pulveres colligi et in flumen ex toto projici : hoc ex fama publica patet. Vicesimo octavo, quia quemdam religiosum ordinis prædicatorum, eo quod dixerat omnes qui sæpe dictam Puellam damnaverant seu judicaverant male fecisse compulit judicialiter revocare et carceri fere per annum in pane et aqua præsumpsit condemnare : hoc expresse habetur in fine registri.

Et ita ejusdem episcopi manifesta severitas ac personæ affectatum odium ex præmissis evidenter comperitur, cum tamen in judice etiam, secundum dictamina civilium legum hoc ad summum execrabile censeatur quoniam semper ad humanitatem inclinant, L. Nulla, De legibus et senatusconsultis in qua dicitur : Nulla juris ratio aut æquitatis benignitas patitur ut quæ salubriter pro utilitate hominum introducuntur, ea nos duriore interpretatione contra ipsorum commodum producamus ad severitatem539. Et L. Observandum De officio præsidis540, dicitur : Jus reddens in cognoscendo excandescere, scilicet ira, odio aut indignatione non debet adversus eos quos malos putat. Quanto magis ergo secundum canonica jura in ecclesiastico judice aut prælato causam potissimum fidei deducente severitas ac impietas damnabilis perhibetur, cum promptiora semper sint ad absolvendum quam ad condemnandum, ut C. Ex litteris, De probationibus541, et ad hoc in glossa allegantur ibidem multæ concordantiæ. Sed et in præmissa fidei causa quæ potius ad reducendum devios quam puniendum ex communi et sincere intentione ecclesiæ agitur, omne odium, omnis rigor, omnisque impia severitas tam prælatis quam inquisitoribus contra hæreticam labem deputatis districtissime et sub gravissimis pœnis interdicitur, ut clare patet in constitutione Multorum, cum notatis ibidem per doctores, titulo De hæreticis542. Nec sufficit ad excusationem hujus quia frequenter iste episcopus videtur protestari se zelo fidei et affectu justitiæ dumtaxat ad procedendum moveri. Nam vitia plerumque se virtutes esse minus proinde mentiuntur, C. Nisi cum pridem De renuntiatione, circa medium543, et C. Sæpe544, et specialiter 501crudelitas zelus justitiæ vult apparere, ut ibi dicitur. Ideo in proposito ait Chrisostomus : Prohibet Christus me per jactanciam justitiæ christiani christianos lædant ac despiciant, ut solis plerumque suspitionibus sunt quidam cæteros odientes et condemnantes ac sub specie pietatis proprium odium exequentes. Et Tullius, lib. I De officiis, ait : Totius injustitiæ nulla capitalior quam eorum qui cum maxime fallant ita agunt ut boni viri videantur, et rursus : Existunt sæpe injurias quadam nimis calida sed malitiosa juris interpretatione, ex quo illud factum est jam tritum proverbium : Summum jus summa injuria est, et illud : Simulata æquitas duplex est iniquitas.

Et hoc sufficiat de præsenti capitulo.

Tertium capitulum

De incommoditate carcerum ac custodum.

Ex præmissis jam quodammodo apparet quod carceres, in quibus Johanna detenta per longum illius qualiscumque processus fuit, non erant competentes nec respectu detentæ personæ, quia mulier erat et juvenis, de qua legis civilis edictum sic habet : Nulla mulier neque in causa civili neque in criminali in carcere mittatur, in monasterium vel assisterium immittatur aut mulieribus tradatur a quibus custodiatur donec causa manifestetur ; in authentica novo jure, C. De custodia et exhibitione reorum. Unde etiam in carcere prohibetur fieri commixtio sexuum tanquam indecens et periculosa, L. III, C. De custodia reorum. Nam in isto favetur mulieri, L. I, C. De officio diversorum judicum545. Ratione vero causæ nullatenus decuit quod in tali carcere videlicet profano, squalido, obscuro, crudeli, hostili atque privato, id est ubi capti ex bello ponebantur, ipsa manciparetur et detineretur. Fingebat enim iste episcopus se contra Johannam super crimine hæresis et in causa fidei procedere. Ideo cum sit crimen mere ecclesiasticum, C. Ut inquisitionis, § Prohibemus, De hæreticis546, non debuit in carcerem profanum et secularem 502detrudi, et præsertim cum in civitate Rothomagensi sint ecclesiastici carceres boni et opportuni quos ut præmissum est, idem episcopus imploraverat et petierat cum territorio sibi ob hanc causam signanter accommodari et obtinuerat, sicut expresse patet ex serie litteræ præfatæ accommodationis.

Unde circa detentionem hæreticorum seu hæreticales carceres per providentiam Ecclesiæ et ex jure inveniuntur quædam specialia introducta quæ tamen iste nullo modo observavit, de quibus clare legitur et notatur in clementina Multorum, De hæreticis547. Nam ubi non sunt speciales pro hoc crimine carceres qui in quibusdam regionibus muri dicuntur, tunc vigore legis ecclesiasticæ carceres episcopales debent diocesanis et inquisitoribus esse communes. Ideo iste non debuit aut potuit licite alios assumere unde et Johanna merito de eo quod non erat in ecclesiasticis carceribus conquerebatur, et ille utique veniebat de manifesta temeritate increpandus, ut in C. Si decreta548. Præterea eam duro tradere carceri et arto longo tempore priusquam inquisitorem requireret, præsumpsit. Ideo juxta præfatam constitutionem nulliter et indebite [factam] præsertim ante citationem et causæ cognitionem processit : unde et lex dicit : Nullus incarcerari debet ut ligetur in carcere antequam convincatur. Amplius non solum duro et arduo, sed etiam terribili et penali carceri eam tradidit contra expressum tenorem dictæ clementinæ. Et iterum secundum legem cum carcer potius inventus sit ad custodiam quam ad pœnam L. Aut damno, § Solent, De pœnis549. Nam et ipsarum legum humanitas vult quod etiam reus capitalis criminis exhibitus non debeat pati manicas ferreas inhærentes ossibus sufficit enim ut talis tute custodiatur et nullatenus crucietur L. I, C. De custodia et exhibitione reorum. Quæ etiam lex non patitur hujusmodi reum in obscuro diei luce privari, quanto magis, ait, innocenti miserum esset. Unde cum ex hujusmodi pœnoso carcere se intollerabiliter cruciari frequenter palam et in judicio Johanna conquesta sit, protestans potius velle mori quam ulterius sic torqueri, ex hoc plane irritatur si quid contra se confessa fuerit, quia qui in carcerem detrusit aliquem ut ab eo aliquid extorqueret, quidquid ob hanc causam factum est nullius est momenti. 503L. penultima Quod metus causa550. Et etiam ultro mori appetens ut pœnam quæstionis effugiat non est audiendus, L. I, De quæstionibus551. In verbo autem quæstionis non solum intelliguntur tormenta corpori exhibita, sed etiam fames, sitis, squalor carceris et quilibet alius dolor quo quis afficitur, donec objectum crimen confiteatur. Imo sordidus carcer potest convenienter quæstio appellari. L. apud Labeonem, § quæstionem et § quæstionis, De injuriis552.

Denique quantum ad custodes qui commentarienses in jure civili vocantur est per constitutionem Ecclesiæ superius allegatam quantum ad causas fidei pertinet lex specialis ad providentiam et exactam cautelam posita, videlicet quod deputentur duo, unus ex parte episcopi, alter ex parte inquisitoris, quorum quilibet ipsius carceris seu conclavis differentem clavem debet habere, ita ut secundum communem episcopi et inquisitoris ordinationem universa detentis necessaria ministrentur et singula peragantur : quod hic per istos nullo modo reperitur observatum.

Cæterum ipsi custodes per constitutionem prædictam debent esse discreti, industriosi atque fideles, ut constat ex textu ejusdem quæ minime præsumi possunt de istis ad custodiam Johannæ deputatis. Nam hi erant viri bellicis dediti, et per consequens de vitiis multis suspecti, juxta illud quod de beatissimo Martino ait Severus Sulpicius, de tempore militiæ ejus loquens, integer tamen ab illis vitiis quibus illud hominum genus implicari solet. Nam tironibus, id est militibus, non debet facile hujusmodi custodia committi, eo quod nimis carnales sunt, L. I De tironibus. Et ita nullomodo Johanna, quæ juvencula erat, debuit istis commiti, juxta auctoritatem præmissam [authenticæ] novo jure. Licet non digne opus sit hic plurimum allegare aut dicta fulciri argumentis vel auctoritatibus quoniam manifesta ibi patet iniquitas, rursus juxta eamdem clementinam ipsi custodes de fidelitate præstare debent juramentum, sed hic omnino præsumi poterat quod hi erant in proposito, scilicet ad eam custodiendum malefidi, sicut et de facto patuit in violenter attentatione pudicitiæ ejus et in variis afflictionibus sibi in ipso carcere illatis. Quinimo idem episcopus plene noverat quod illi quia Anglici genere ac subjectionis lege erant de inimicitia in Johannam 504ad hoc non permittendi. Ad hoc etiam constabat cuilibet manifeste cum evidens esset, eos hostes capitales esse, ideoque primo opere cavere debuit ne ad eorum manus deveniret, cum indubitanter animadvertere posset quod et per se ipsos et alios effrenatos hostilesque complices plurimas molestias Johannæ inferret, cum tamen dicat L. I, C. De custodia reorum, quia observatorum reorum cum humanitate quadam debent tractare incarceratos nec debent accusatoribus crudelitatem suam vendere pretio vel gratia astringendo incarceratos fame vel angustia aut siti, vel trahendo eos a loco audientiæ unde neminem audiant, vel clamantes a nemine audiantur. Si autem hoc fecerent, debet judex eis imponere pœnam capitalem, alioquin infamatur ipse judex et periculum subit pro arbitrio superioris. Hæc verba in forma ponit Azo. in Summa prædicta.

Ex informationibus nempe factis Rothomagi clare habetur quodri innotuerunt dicto episcopo plurimæ enormes violentiæ ac molestiæ ipsi simplici ac miti Puellæ irrogatæ. Nihilominus illos custodes perfidos non punivit et certe satis præsumitur quod non fuisset ausus cum etiam, ut asseritur, ingressum ad dictos carceres nonnisi per magnam difficultatem ipse haberet et quam captivam suam dicebat in potestate libera non teneret. Ideo consequenter patet quod de clavibus juxta providentiam dictæ constitutionis nihil pœnitus fuit observatum, similiter neque de attentione et sollicitudine circa administrationem victus et aliorum necessariorum cum tamen lex etiam civilis decernat quod episcopi tenentur subvenire diligenter de victu necessario incarceratis, L. Judices De episcopali audientia553.

Patet ergo evidenter incommoditas carceris et custodum seu commentariensium, et per consequens non solum iniquitas, sed et maxima impietas judicis.

Quartum capitulum

De recusatione judicis et sufficienti provocatione seu appellatione ad papam.

Ex his quæ de impietate et affectu inordinato deque incompetentia judicis ac de incommoditate carcerum et hujusmodi proxime deducta 505sunt, satis apparet quod Johanna illum judicem prætensum merito recusare debuit et a gravaminibus sibi illatis vel inferendis appellationem interponere legitime potuit. Commune est enim et vulgatissimum in jure quod suspecti et capitales inimici judices esse non possunt aut debent, ut late deducitur in C. Quia suspecti554. Nam, secundum Tancredum, recusatio est a jurisdictione judicum declinatio per exceptionem suspitionis appositam. Coram enim judice suspecto non debet quis compelli litigare, C. Ad hæc, De rescriptis555 ; Cum sicut De eo qui mittitur in possessionem causa rei servandæ556 ; hoc enim periculosum est, C. Cum inter, De exceptionibus557. Quæ tamen sint causæ recusandi judicem non multum invenitur expressum, sed pro manifesta causa suspitionis ut C. Quia vero, De judiciis558. Possunt tamen designari sex causæ, scilicet ambitio laudis, timor, ira, amor, odium, cupiditas. His enim corruptus judex veritatem male examinat versus : Omnis laus timor ira necant, amor, odium dataque cecant, ut C. Nihil559, Accusatores560, et [causa] XI, quæst. III per totum.

Manifestum est autem ex prædictis quod hæc omnia corruptæ suspitionis judicia apparuerunt in hoc episcopo judicium istud usurpanti. Nam clarum est quod venalis ambitio laudis et ut ab Anglicis vanæ gloriæ atque gratuitæ præmia commendationis seu acceptationis reportaret eum maxime induxit et movit quod summe damnatur in C. Cum æterni, De sententia et re judicata561, § Si quis. Unde hoc videtur personæ acceptionem includere de qua dicitur Proverbiorum XVIII Accipere personam in judicium non est bonum.

Fuit etiam, ut præmissum est, in ipso processu justissimus metus ipsi Johannæ multipliciter illatus, quoniam detinebatur in potestate et districtu inimicorum suorum capitalium, quod erat sufficiens inductivum non solum recusationis sed etiam appellationis, ut notatur in verbo sub districtu C. Accedens, Ut lite non contestata562. Nam 506ad officium judicis pertinet partibus cum securitate locum assignare, C. Cum locum, De sponsalibus563 ; C. Hortamur564 ; C. Ex parte, De appellationibus565 ; L. Si longius, De judiciis566 ; L. Si cum dies, § Si arbiter, De arbitris. Etiam et in istorum potestate simpliciter erat ex quo consurgebat maximus metus quoniam istud de jure timetur hoc refugit ratio, hoc de more vitatur, hoc abhorret natura, ut in clementina Pastoralis § Esto igitur, De sententia et re judicata567. Et hoc est, secundum Hostiensem, justa causa recusationis quia quis potest timere propter se, propter parentes et propter bona, in capitulo Visis, circa medium568.

Præterea iracundiæ passionem hic episcopis in multis, ut dictum est, ostendit et prosequens legitime recusabilem ac suspectum se reddidit argumentum efficax in L. Observandum, De officio præsidis569.

Item apparuit corruptus favor in multis, ut habitum est, quoniam hic prætensus judex partem Anglicorum mirabiliter fovebat et eis summe familiaris erat, ideoque in hoc judicio veniebat legitime recusandus, ut in dicto C. Accedens570 et C. Insinuante, De officio delegati571 ; C. Postremo, De appellationibus572 C. Quia suspecti573 ; C. Placuit574.

De odio autem ac inimicitia capitali ipsius episcopi ad Johannam evidenter patuit idcirco juste eum recusavit. Nam capitali inimico nullus tenetur se submittere, ut in prœallegata clementina Pastoralis et in sæpe dicto capitulo Accedens. Si enim quis propter inimicitias capitales repellitur a testificando, ut C. Cum oporteat De accusationibus575 et C. Per tuas, De simonia576, quanto magis a 507judicando repelli debet quia minor causa repellit judicem quam testem, C. Quicumque577. Cujus ratio assignatur quia plures judices facilius inveniuntur quam unus bonus testis. Ut enim dicit Hostiensis modica causa repellit judicem ut lis sine suspicione procedat, argumentum in L. Apertissimi, De judiciis578 et C. Secundo requiris, De appellationibus579. Notat etiam Johannes in dicto capitulo Quia suspecti quod sufficit protestari aliquam suspitionem et quidquid post illam protestationem fit non tenet ac si post appellationem factum esset ; C. Cum sicut, De eo qui mittitur in possessionem causa rei servandæ580. Imo etsi non protestetur, si tamen postea probet suspitionem, cassatur quod fit contra eum, ut in sæpius allegato cap. Accedens. Ideo cum hic non solum fuerit privatum odium, sed evidens persecutio, ex consequenti fuit justa recusatio. Ad quod facit optime L. Si pariter De liberali causa581. Idem concluditur ex eo quod iste episcopus erat inimicus regis Franciæ et veri ac legitimi domini ipsius Johannæ, quia propter dominum tota familia recusat jurisdictionem alicujus ; L. I Code Si quacumque preditus potestate. Quippe et inimicus reputatur judex oriundus de terra ubi adversarius jurisdictionem habet aut si est subditus ejus, ut notatur in dicto C. Accedens, super verbo Inimicorum.

Demum quoad pretium et munus satis notum est quod iste episcopus episcopium Lexoviense ob hanc causam vindicavit et obtinuit, cum tamen dicat canon Is qui recte judicat et premium remunerationis expectat, fraudem in Deum perpetrat582, conclude, quanto magis ergo ille qui inique judicat, et ibidem C. Pauper583 dicitur quod munere cito justitia violatur. Et ita ex omni parte Johanna justam causam recusandi habuit. Nam a principio interrogationum et sessionum præfato episcopo in hunc modum dixit : Ego dico robis, advertatis bene de hoc quod dicitis vos esse meum judicem quia vos accipitis unum grande onus et nimium oneratis me. Et iterum ibidem : Vos dicitis quod estis judex meus, advertatis de 508hoc quod facitis, quia in veritate ego sum missa ex parte Dei, et ponitis vos ipsum in magno periculo seu dangerio. Rursus alibi dixit eidem episcopo : Vos dicitis quod estis meus judex ego nescio si vos sitis, sed advisetis bene quod non male judicetis, quia poneretis vos in magno dangerio, et ego adverto vos ad finem quod si vos Deus inde castiget, ego facio debitum meum de dicendo vobis. Ex informationibus vero clare habetur quod nullo modo voluit se submittere judicio illius episcopi, allegans quod ipse erat inimicus ejus capitalis et ita, recusatione ista interveniente, debuit omnino hic assertus judex a deductione causæ cessare maxime quia ubi etiam secundum leges appellatio est remota, recusatio tamen est permissa, L. I Code. Ut non liceat in una eademque causa, C. Si quis in quacumque584.

Proinde et ipsa legitime ad summum pontificem censenda est appellasse, et hoc potissimum duplici ratione, videlicet propter gravamen justitiæ et personæ, secundo vero propter arduitatem seu magnitudinem causæ.

Ex namque superius deductis clare perpenditur quod Johanna intollerabiliter in hoc processu contra justitiam gravabatur unde ex tot oppressionibus et gravaminibus sibi per procedentes illatis potuit non solum verisimiliter suspicari, sed evidenter potius concludere quod in definitione causæ tandem magis ipsa gravaretur. Constat vero quod appellationis beneficium ad relevamen injuste oppressorum introductum est, ut C. Omnis oppressus585, C. Licet, De appellationibus586, cum similibus. Cujus etiam gratia legimus, Actuum XXV, a Festo præside Paulum apostolum Cæsarem appellasse. Hæc vero Puella ab episcopo sæpedicto et aliis coassistentibus se nimium onerari seu gravari sæpius in judicio conquesta est et judicium illorum causando recusavit, ut dictum est. Pro quo bene facit C. Non ita et § Oppressi, ibidem587. Nec obstat quod propriis terminis non est usa dicens appello aut provoco, vel hujusmodi, quia, ut notatur in C. Dilecti, gaudet jus simplicitate sua. Unde etiam, secundum leges, in causis spiritualibus subtilitates 509reprobantur ut L. Sunt personæ, De religionis588, simplicitati equidem partitur in multis articulis juris, ut C. Tanta nequitia589 ; L. Si quis § doli, De jurisdictione omnis judicis590 ; L. II § I, De in jus vocando591. Nam et expressus est casus in C. [Ad] audientiam. De appellationibus592, ubi quidam presbyter protectioni sedis apostolicæ eo quod a suo episcopo gravabatur se submisit, quamvis verbum appellationis ex simplicitate non expresserit, nihilominus decernitur quod sententia postmodum lata non teneat sed pro legitima apellatione censeatur, quoniam potius ad intentionem et sensum quam ad verba recurrendum est, C. Marcion593 et C. Sedulo594. Sermo namque rei subjectus est, non econtra C. Intelligentia, De verborum significatione595. Unde et plus reputatur facto quam verbo provocare, ut C. Dilecti filii, De appellationibus596, sicut et plus est factis demonstrare quam verbis dicere, L. Si tamen, § Ei qui, De Ædilitio edicto597. Ex quibus patet quod a solemnitatibus in appellando de jure communi observandis censetur Johanna legitime excusata.

Secundo autem non parum ad vigorem et valorem suæ appellationis facit arduitas seu magnitudo materiæ de qua agebatur, videlicet de visionibus et revelationibus sibi factis. Et dimisso quod causa ipsa dominum regem Franciæ qui tamen vocatus non fuit satis proxime tangebat, de quo jurisperitus multas ratiocinationes ad fundandum veritatem appellationis forsan induceret, solum materiam in his revelationibus comprehensam pro nunc attendimus. Constat enim ex processu quod hi prætensi judices miro modo Johannam infestabant ut illa suas revelationes abnegaret, quod quidem, ut deductum est, nullo modo debuit. Unde et beatus Paulus, loco præallegato, de causa jam interpositæ appellationis loquens, ad risionem sibi factam cum coram rege Agrippa et multa sibi revelata 510misteria fidei narrant pervenisset, statim adjecit : Unde, rex Agrippa, non fui incredulus cœlesti visioni. Cui siquidem in rationem de objectis reddenti cum dixisset subsannatorie præses Festus : Insanis, Paule, respondit constanter beatus Paulus : Non insanio, inquit, optime Feste, sed sobrietatis et veritatis verba eloquor. Sic et in proposito electa hæc Puella, cum super firma et constanti assertione suarum revelationum multum frequenter et diu infestata fuisset et de quibus poterat varias rationes eleganter disseruisset, tamdem cum molestie gravamina alias evadere non posset, ad romanum pontificem de universis dictis et factis suis illa ei submittendo se plene retulit et ad eum duci per eumque judicari crebro et instanter petiit seu requisivit, aut etiam ad generale concilium, ut patet ex informationibus. Ideo suæ appellationi debuit omnino deferri, quoniam, secundum omnem catholicam doctrinam et secundum jura, hujusmodi secreta et ignota Deo soli reservantur, ut c. Si omnia598 ; c. Erubescant599 ; c. Christiana600, cum similibus. Quæ vero circa fidei veritatem ardua aut obscura emergunt ad sedem apostolicam referri debent etiam per appellationem, ut optime expressum est in C. Vel ex malicia, § Si vero. De appellationibus601. Ardua quidem, ut in c. Quotiens, ubi dicitur : Quotiens fidei ratio ventilatur, debent omnes fratres et coepiscopos nostros non nisi ad Petrum, id est nominis sui auctoritatem referre debere602. Ad quod etiam faciunt multi alii canones, ut ii causæ II. quæst. VI, fere per totum.

Obscura denique, id est de quibus dubia emergit quæstio, similiter debent ad præfatam sedem pro determinatione referri, ut c. Multis603, et c. Hæc est fides604, cum multis similibus. Unde non valet instantia si quis dicat quod beneficium appellationis in hac parte, tam secundum ecclesiasticam ordinationem quam etiam secundum legem imperialem, dicitur criminosis in fide seu hæreticis interdictum, c. Ut inquisitionis, De hæreticis605. Hoc enim facile 511eliditur etiam ex serie textus præmissæ decretalis. Ut enim dicit Archidiaconus, si bene videatur loquitur de illis de quibus quod sunt hæretici, nam dicit hæreticis credentibus, etc. Istos quidem paulo ante vocat nequitiæ filios : unde hi secundum leges et jura non gaudent proclamationis beneficio aut etiam aliquo juris beneficio. Idcirco a contrario sensu, ubi non constat aliquem esse hæreticum, tale juris beneficium ei denegari non debet. Ad quod etiam, secundum præfatum Archidiaconum coadunat quia, in lam gravi crimine, cum multa oportet cautela procedi, c. Ut officium, § Verum606. Dicitur etiam quod hoc intelligitur ubi jam data est sententia definitiva, quod quidem plane demonstrat littera procedens ubi exprimit de condemnatis et relictis. Ad quod facit L. Constitutiones, De appellationibus. Ex his etiam patet quod non præjudicat si quandoque illis assertis judicibus et ad eorum interrogatoria responderit quia et metus seu coactio ac etiam simplicitas digne eam excusant. Nam ubi quis viribus præturæ seu jurisdictionis ad respondendum compellitur, ubi resistentia seu recusatio legitima non audiretur, nulla est jurisdictio etiam ipso jure, ut legitur et notatur in Digestis, lib II, De judiciis, sicut etiam de dote per metum promissa, L. Si mulier § Si dos Quod metus causa607. Patet ulterius quod graviter isti erraverunt qui post interjectam appellationem potissimum de tanta quæstione ad summum pontificem directe pertinente ipsius cognitionem, imo et judicium usurpare præsumpserunt, de qua temeritate plene legitur in sæpe allegato c. Hæc est fides.

Quintum capitulum

De subinquisitore ac ejus diffugio et metu sibi illato.

Consequenter vero an subinquisitor qui in ipso processu pro magna parte concurrit judex competens in ea causa fuerit, an non subtilioribus ac in jure peritioribus disceptandum relinquo. Colliguntur tamen aliqua ex registro et informationibus quæ totum discursum 512ac exitum judicii pro parte hujus et quantum capere possum, reddunt suspectum, et ut puto, annullandum.

In primis autem quodam modo ponderandum videtur quod dum iste fuit per sæpedictum episcopum de concurrendo sibi in processu seu adjungendo requisitus, quamvis protestaretur se in ea causa non habere legitimam potestatem, allegans quod dumtaxat in civitate et diocesi Rothomagensi erat substitutus, nunc vero processus ille auctoritate ordinaria Belvacensis ecclesiæ deducebatur, nihilominus voluit idem episcopus et illum impulit, ut omnino processui se adjungeret hoc clare patet in registro, fol. XII. Ex quo quidem possunt duo elici. Primum est vehemens ardor seu aviditas ad procedendum istius episcopi, ut pote non attendentis seu curantis, an ille subinquisitor sufficientem haberet virtutem vel ne et sic in fundamento patet error, et per consequens in residuo. Nam ubi fundamentum non est, superædificari non potest, c. Cum Paulus608. Aliud vero est ex parte subinquisitoris qui quantum potuit et sibi licuit assensum dedit quod ille episcopus procederet, cum tamen antea recte protestatus fuisset se nullam in ea causa habere auctoritatem. Itaque assensus ille nullus fuit hoc patet ubi prius. Nam requiritur de jure quod ipse talis fuerit qui mandare potuerit, ut suo nomine fieret, prout notat Bernardus in C. Cum nos, De his quæ fiunt a prælato sine consensu capituli609. Et si quis objiciat quod voluit per ratihabitionem et vigore auctoritatis sibi postmodum ab inquisitore transmisse, de qua constat in processu, nam retrohabitio retrotrahitur ut in c. Ratihabitionem, De regulis juris610. Ad hoc patet responsio ex dictis. Non enim potest fieri ratihabitio nisi ah eo qui mandare potuit, unde proconsul, si ante ingressum provinciæ mandavit legato suo jurisdictionem quam ipsemet non habuit, nisis postquam ingressus fuit provinciam, mandatum non tenuit, tamen si postea ratum habeat quod mandavit, legatus tunc habebit jurisdictionem non quidem a tempore quo mandavit, sed quo provinciam intravit, L. Observare in fine, De officio proconsulis611 ; et in lege Quo enim § Sive quis Ratam rem haberi612, dicitur ad idem quod 513ratihabitio non est sufficiens nisi fiat ab eo qui ab initio mandare potuit, ita ut ejus nomine fiat ; et c. Auditis, De electione613, dicitur sic quod non valet ab initio ex post facto convalescere non potest, id est per subsequentem consensum ratificari non potest. Similiter omnino in lege Quæ ab initio, De regulis juris614. Præterea dicit Bernardus, in glossa super C. præallegato Cum nos, quod in his quæ ipso jure nulla sunt ratificatio fieri non potest.

Denique ex processu constat quod a die nona mensis Januarii usque ad XIII Martii antedictus episcopus varias examinationes solus fecit et ad plurimos substantiales actus per se processit, siquidem, ut verisimile est et ex informationibus etiam satis aperte commititur, iste subinquisitor magnitudinem causæ et processus ineptitudinem perpendens, quantum potuit diffugia quæsivit, et ita quidquid actum est in ea causa redditur suspectum, quippe et omne id quod in ipsa causa postmodum fecit videtur contra conscientiam egisse, quod tamen nullo modo debuit, ut c. Litteras De restitutione spoliatorum615, c. Per tuas, De Simonia616. Proinde, ut testes deponunt, iste subinquisitor fuit variis sommationibus vocatus et pulsatus, neque ausus fuisset contradicere : unde et in procedendo multos terrores ac metus ab Anglicis perpessus est, ut ex informationibus apparet. Ex quibus sane redduntur processus et sententia nulli atque invalidi vel saltim merentur annullari, quoniam pervertitur timore humanum judicium, dum scilicet metu potestatis alicujus veritatem loqui pertimescimus, C. Quatuor et Quisquis617, ac multum expresse statim post in C. Injustum, ubi dicitur : Injustum judicium et diffinitio injusta, regio metu et jussu, aut cujuscumque episcopi seu potentis a judicibus ordinata vel acta, non valeat618. Tenent enim communiter doctores quod sententia lata vi aut metu potissimum cadente in virum constantem non valet. Argumentum ad hoc in C. In primis619 ; C. Si sacerdotibus620, 514C. Lotharius621, cum aliis concordantiis. Tenet tamen Johannes in prædicto C. Quatuor, super verbo timore, quod sententia metu lata valet, sed elidi potest per exceptionem, C. Omne quod622, ideo saltim venit irritanda et annullanda. Primum tamen istorum securius videtur et verius cum a simili electio facta per metum nulla sit ipso jure, ut C. Quisquis, De electione623. Id namque quod per metum agitur, licet non sit ex toto involuntarium in casu, ut dicit beatus Thomas, in quantum videlicet quis, agit aliquid ex causa ut vitet malum quod timet, coacta enim voluntas est voluntas, C. Merito624, tamen quod per metum agitur non potest dici liberum maxime ubi metus intervenit ex impressione potentis, cui commode resisti non potest, nisi cum periculo, ut C. Hoc consultissimo, Laici, De rebus ecclesias non alienandis625. Liberum nempe est quod suimet causa est, ut dicitur in principio methaphisicæ, seu quod alieno arbitrio non reservatur, C. Super eo, De conditionibus appositis in desponsatione626. Unde cum oporteat, secundum Catonis sententiam quod animus in consulendo sit liber, multo magis hoc exigitur in judicando, et præsertim ubi de causis fidei agitur, in quibus debet quorum eumque hominum metus divino timori postponi, C. Ut officium, circa principium, De hæreticis627 ; et inquisitoribus eas prosequentibus debet expedita et inviolabilis adesse facultas, ibidem § Denique.

Et hoc sufficiat de præsenti capitulo.

Sextum capitulum

De articulorum falsitate et compta eorum compositione.

Reperiuntur autem articuli ad deliberandum seu qualificandum prælatis et doctoribus hinc inde transmissi in multis vitiose et non 515fideliter recollecti seu compositi. Dissonant enim plurimum si quis diligenter attendat dictis et assertis Johannæ, et hoc per ampliationem ibi factam per diminutionem, id est multorum substantialium callidam suppressionem, per verborum confusam transpositionem, per intentionis dictorum et assertorum sive sensus variationem perque superfluam et ineptam effusi sermonis protractionem. Sed ut clarius ipsorum articulorum defectus appareant, expedit discursive asserta per Johannam illis capitulis fideliter et diligenter comparare, sub tali tamen compendio ut necessitas in superfluitatem non exeat et veritati brevitas non noceat.

Nam primus articulus multas falsitates dictis Johannæ superadditas continet, ut videlicet quod sanctos apparentes ei osculata fuit ; quod illorum capita vidit et juxta arborem et fontem in loco profano sitos illos sanctos pluries venerata fuit quod dicti sancti apparentes promiserunt ei quod ejus auxilio et laboribus suis princeps vi armorum magnum dominium temporale et honorem mundanum recuperaret ; quod malet mori quam habitum viri relinquere, et quod hoc quandoque simpliciter dixit ; quod præelegit etiam non interesse missarum officiis et carere sacra communione Eucharistiæ in tempore per Ecclesiam fidelibus ordinato ad hujusmodi sacramentum recipiendum quam habitum muliebrem resumere et virilem relinquere quod nocte et die cum armatis conversabatur raro aut nunquam secum mulierem habens quod militanti Ecclesiæ se suaque facta et dicta submittere recusavit quod de his quæ fecit se tantum modo retulit judicio Dei, quod salvaretur in gloria beatorum si virginitatem quam sanctis sibi apparentibus vovit servaverit ; quod asserit se certam de sua salute.

Hæc enim omnia falsa esse seu falsificata evidenter apparent eorum etiam prætensorum judicum processum perscrutanti, sed quidem mendose et calumniose adinventa et huic articulo primo dolose inserta et apposita, imo quasi totus articulus manifesta falsitate videtur corruptus quoniam præmissa, nec simpliciter, nec sit aut aliquo modo reperitur Johanna saltem in pluri parte dixisse. Nam de osculo illo superius tacto, de capitibus, de profano loco, de frequenti veneratione ibidem facta, de magno dominio tempor aliet honore mundano, de simpliciter eligendo potius mori aut non recipere sacram communionem seu divino interesse officio quam virilem vestem dimittere, de nocturna conversatione cum viris abs 516que alia muliere, de recusatione se submittendi Ecclesiæ sed tantummodo judicio Dei, de voto virginitatis sanctis sibi apparentibus emisso, ac de certitudine salutis, nulla pœnitus in ipso eorum registro fit mentio, sed potius apposita relatio, ut patet intuenti. Quod si forte alicui de præmissis aliquo modo vel apparenter consonum quidpiam in ipso processu invenitur, aut illud est per additionem mendaciter et inique aggravatum, ut dictum est, aut suppressionem veritatis sublevantis dolose falsificatum. Constat enim manifeste quod articulus tacet quam instanter et sæpe illa requisiverit etiam ab initio processus et per longum ejusdem audire missam atque divino interesse officio et in habitu muliebri, ut in variis passibus registri patet. Tacetque de multiplici et legitima submissione sæpius per eam facta Ecclesiæ, domino papæ, concilio generali, imo etiam et clericis secundum formam superius designatam. Tacet quidem de illa salutis certitudine, licet verbo certitudinis nusquam usa in eo passu fuerit, sed potius credulitatis, ut dictum est, quid adjecerit et quam conditionem apposuerit dicens quod credebat firmiter illud quod voces sibi dixerant, videlicet quod salvaretur ac si jam esset, quod dictum sic se intelligere exposuit, dummodo teneret promissionem quam fecit Deo, videlicet quod servaret bene virginitatem suam tam corporis quam animæ, quæ conditio, quamvis videatur poni in articulo nono, tamen est variata secundum formam et substantiam, imo etiam cum admixtione falsi, nam in eo dicitur sic : Si bene servaret virginitatem quam eis vovit tam in corpore quam in anima, nunc vero minime reperitur sic dixisse, et constat quod ille et iste modus dicendi seu loquendi varii ac diversi sint.

Quoad secundum vero articulum, etiam falsum est quod dixerit sanctum Michaelem fuisse qui apportavit signum suas missionis ad regem, sed quod unus et idem est angelus qui nunquam sibi defecit. Residuum vero ejusdem articuli sonat de adventu et accessu Johannæ ad regem in quo videtur de angelo illo, ut superius deductum est, fictione parabolica fuisse partim locuta : unde cum ad eorum intentionem non deserviret, superfluum fuit apponere.

In tertio autem ubi in principio dicitur certa secundum verba Johannæ debet poni quod ad credendum fuit mota propter bonum consilium, etc. Et in fine ejusdem articuli additum est, ac in registro processus non habetur ex dictis Johannæ istud videlicet : et dicta ejusdem Michaelis et facta vera sunt et bona.

517Quod autem in quarto positum est quod Galici facient in sua societate pulchrius factum quod unquam fuit factum pro tota christianitate. Istud quidem assumptum est non ex assertis per eam durante illo processu, sed ex quibusdam litteris longe ante per ipsam Johannam ad Anglicos directis coram Aurelianis castra metantes. Ideo ad articulos hoc minime pertinebat, sicut neque ad processum et præsertim fidei. Quæ quidem litteræ per ipsos Anglicos fuerunt corruptæ et vitiatæ, ut patet ex registro in quo etiam et præmissa verba reperiuntur evidenti abrasione fuscata et per consequens non mediocriter suspecta, imo etiam neque proprie in forma qua in dicto articulo referuntur.

Quo autem ad quintum, totum illud quod explicatur de qualitate sui habitus, puta de capucio, gippone, brachis et hujusmodi, falsum est neque habetur ex dictis ejus, ut ipsi mendose fingunt. Similiter quod noluerit aut maluerit potius mori quam dimittere habitum viri simpliciter non est verum, ut præmissum, et in fine ejusdem ponitur de maximis, ubi dictum est Johannæ, habet de magnis quod in aggravationem adhibitum est.

Conformiter in sexto ubi agitur de appositione horum nominum Jhesus, Maria et impressione crucis in suis litteris, mendose ibi additur quod in aliis scribi fecit quod interfici faceret illos qui non obedirent litteris aut monitionibus suis.

In septimo vero, ubi primo tangitur de recessu a parentibus, tacetur omnino quod ad plenam ejus excusationem facit, de quo superius loco suo egimus. Additur denique quod ad suam requestam habuit unum ensem a capitaneo Valliscoloris, cum tamen non sic reperiatur in processu. Et id quod tandem ibi subditur omnino falsum est, videlicet quod promisit domino regi in suo accessu illum ponere in magno dominio quod constat, ut prius, ex textu processus.

Cum vero in octavo agitur de præcipitio turris, ibidem dicitur quod illud non potuit evitare cum tamen sobriæ magis magis locuta fuerit dicens quod nesciebat aut poterat de hoc se tenere. Residuum vero articuli omnino superfluum videtur et non præjudicat.

Quoad nonum jam dictum est quod ibi est falsitas in additione cum dicitur vovit ubi habetur promisit quorum differentiam superius posuimus. Item non dixit, ut isti referunt, quod voverit 518sanctis virginitatem in corpore et anima, sed potius quod promiserit Deo et sanctis virginitatem servare animæ et corporis. Similiter, ut prædiximus, falsum est quod dixerit se esse certam de salute sed magis quod firmiter credebat cum illa tamen conditione quam apposuit. In residuo autem ejusdem articuli multa fraudulenter supprimuntur quæ ad salvationem dictorum et Johannæ commendationem plurimum faciunt.

In decimo vero, ubi dicitur quod asseruit Deum diligere aliquas personas plus quam ipsam, tacetur id quod addidit, videlicet pro ediis corporis sui, et hoc solum dixit de domino rege ac de duce Aurelianensi. Circa autem articuli finem, de dilectione quo ad Burgundos, similiter multa dolose tacentur quoniam per ea quæ addidit clare demonstravit se intelligere de favore quam ad partem domini nostri regis ipsa gerebat, quam quidem partem Burgundi tunc non tenebant : unde frivolum fuit istud articulo inserere, aut saltem debuit dicti sui sensum verius explicare.

Quantum ad undecimum, sicut jam dictum est, quod Johanna sanctis sibi apparentibus virginitatem voverit, falsum est illud quod ibi ponitur, scilicet quod invocaverit, sicut late superius deductum est. Denique in reliqua parte articuli subticentur omnia quæ ad declarationem et excusationem faciunt, sed crude et profecto malitiose solum producuntur quæ suspitionem inducere videntur.

Sed quoad duodecimum et ultimum, ubi iterum replicatur de submissione, evidens falsitas, sicut et in primo articulo dicebatur, reperitur. Nam expresse falsum est quod noluerit se referre ad determinationem Ecclesiæ militantis sed ad solum Deum, quoniam expressissime se retulit de universis domino papæ et Ecclesiæ, ut in multis locis registri patet ; similiter et concilio generali valde explicite, ut constat ex informationibus. Sed malitiose omnia hæc silentio transiguntur, in quo enormiter plane deprehenditur errasse qui articulos ipsos condidit et non minorem reatum quam falsitatis videtur incurrisse, ut [L. Pœna legis,] § Qui in rationibus, De lege Cornelia, de falsis628. Unde et per hoc fuerunt in primis consultores decepti quoniam in deliberando exhibita sibi secuti sunt, cum alias de actis processus divinare non possent, licet tamen in causa fidei specialiter institutum reperiatur quod illis de quorum consilio 519debet procedi ad sententiam et condemnationem debet totus processus super quo deliberandum est seriose manifestari ac integraliter explicari ut C. ultimo circa principium, De hæreticis629, cujus oppositum constat hic fuisse factum. Unde ex sola actorum imperfectione seu veri suppressione decernitur sententia statuto juris irritanda, ut C. Cum Bertoldus, De sententia et re judicata630. Ergo quanto magis per expressionem falsi seu admixtionem in quo maxime deluditur justitia venit sententia annullanda. Nam ex mente actorum sententia robur habet sicut contractus ex mente contrahentium, ut notat Chinus in L. unica, De errore calculi631 ; et hoc satis probatur per legem Illicitas, § Veritas, De officio præsidis632. Unde et secundum litteras apostolicas in quibus fuit impetrando suggesta falsitas aut suppressa veritas, mandat papa non debere procedi, ut in extravaganti Alexandri tertii, quæ incipit Intelleximus De officio judicis delegati633, sed et bene expresse c. Super litteris, De rescriptis634.

Præterea dicti articuli superflua verborum protractione partiumque suarum inordinata collatione mirabiliter videntur confusi et ad veram sensum secundum causæ exigentiam reddendum prorsus inepti. Nam, ut dicit beatus Thomas, II, 2, quæst. I, art. 6, articulus constat ex distinctis partibus coaptationem ad invicem habentibus sicut et particulæ corporis invicem coaptatæ dicuntur articuli, sed tamen non quale partes, imo breviores seu minores et quæ non dividuntur in alias articuli dicuntur. Ideoque stillus inquisitionis contra hæreticos qui ab istis observandus erat juxta C. Per hoc, De hæreticis, habet et tenet quod clari et breves fideliterque extracti ac debite coordinati sunt formandi articuli in negotio fidei.

Taceo de nugatione et crebra ejusdem rei in dictis articulis superflua reiteratione qua non solum fastidium sed et quodammodo ridiculum videtur induci, quod quidem articulorum rationi nullo modo convenit, præsertim in tam gravi causa, sed et maxime attendo eorum ex industria obmissam veritatem expressamque falsitatem, 520verborum superfluam prolixitatem atque indebite particulas ordinandi seu collocandi intricatam sensus perplexitatem, ut præmissum est, quæ omnia processus et sententiæ manifestum errorem ostendunt.

Septitum capitulum

De qualitate revocationis seu abjurationis quam Johanna facere impulsa fuit.

Quia ex serie processus apparet quod Johanna inducta aut compulsa fuit per præfatos qualescumque judicantes hæresim abjurare ac publice multa revocare, bene se habet videre aliquid de qualitate hujusmodi abjurationis. Et primo quibus ex causis debeat de jure fieri deinde de ista, quomodo et qualiter facta sit et utrum fuerit legitima635.

Fit autem in primis abjuratio et principaliter quando quis deprehensus fuerit in errore, ut qui de articulis fidei et ecclesiasticis sacramentis aliter sentiunt aut docere non metuunt quam sacrosancta Romana Ecclesia præjudicat et observat, ut in cap. Ad abolendam, De hæreticis636. Ecce duo qui hic potissimum innuuntur, videlicet quod talis erret male sentiens de fide catholica, secundo quod in tali errore deprehendatur. Nam in primis non quilibet error est error in fide, quodlibet namque peccatum error quidem dicitur, juxta illud Proverbiorum XIII Errant qui operantur malum, imo et fomes peccati error quandoque vocatur, secundum illud Ecclesiastici XI, Error et tenebre peccatoribus concreata sunt. Iste autem error peccati seu culpæ non subjacet abjurationi de qua hic loquimur, sed per virtutem sacramentorum expiatur neque præterea quilibet error in fide vel circa ea quæ fidei sunt hæresim continet. Quoniam potest quis errare in fide aut circa ea quæ fidei sunt absque tamen hæresis impietate seu pravitate, juxta illud beati Augustini : Errare potero, sed hæreticus non ero. Puta si quis ex ignorantia et simplicitate aut indebilitate et ex scrupulo conscientiæ dubitet 521de aliquo pertinente ad fidem, talis dubitatio est potius pœna quam culpa et debilitas propriæ imaginationis quam peccatum, ut notat Henricus Bohie in cap. Dubius, De hæreticis637. Unde licet hujusmodi dubitatio sit abjicienda, tamen non est hæretica, C. Per tuas, De simonia638. Et hoc est quod dicitur Ad Romanos XIV : Infirmum in fide assumite ; et Marci IX : Credo, Domine ; adjuva incredulitatem meam. Tales enim scrupulosi ut frequentius contra voluntatem suam hæsitant, unde si talibus motibus bene resistant et se firment in fide potius merentur quam peccent, ad instar stimulorum carnis, C. Sed pensandum et testamentum639. Si autem dubitatio erronea procedat ex deliberatione animi et cum quadam complacentia, præsertim si adjungatur pertinacia, talis hæretica est. Hæresis enim, ut dicit Isidorus, electionem importat, et habetur in C. Hæresis. Nam quemadmodum qui recte fidelis est his quæ ad fidem Christi et Ecclesiæ pertinent voluntarie assentit et illa sequi credendo eligit, sic hæreticus proprie loquendo, potius ea voluntarie et illis credit seu assentit quæ sibi propria mens suggerit aut quas ex perverso alicujus dogmate forsan suscepit quam illa quæ Ecclesia tradit et credenda tenendaque præcipit ; de quibus superius late satis habitum est. Nam et Petrus de Tarentesia, IV, scripto Sententiarum640, dist. XIII, art. 3, valde convenienter dicit quod a dispositione nihil simpliciter denominatur sed a perfecto habitu. Ideo non quicumque deviat a communi fide, sed qui pertinaciter deviat hæreticus proprie vocatur unde ad rationem hæretici duo concurrunt unum est error in ratione, quod est hæresis initium, alterum vero est pertinacia in voluntate, quod est hæresis complementum C. Nulli fas641 ; C. Dubius, De hæreticis642 ; et ita intelliguntur omnia jura quæ hæreticis quamcumque pœnam infligunt aut abjurationis aut immurationis, vel alias. Et si quis objiciat per legem Omnes, De hæreticis643, quod levi seu tenui argumento vel articulo quis censetur hæreticus, respondetur quod hoc intelligitur 522de eo qui elective ac pertinaciter errat circa aliquem de articulis fide in symbolo comprehensis, quia sicut ratio fidei primo et principaliter circa ipsos, sic ex opposito hæresis contra illos proprie consistit adeo quidem et ita præcise ut qui discedit unum articulum omnino careat habitu fidei et censeri debeat hæreticus, ut abunde tractat sanctus Doctor, II, 2, quæst. V, art. 3.

Proinde ex serie litteræ illius præmissæ decretalis clare demonstratur quod oportet eum qui hæresim abjurare compellitur in errorem damnatum incidisse manifeste deprehendi et hoc, secundum glossam, verbi aut facti evidentia, puta quia hæresim manifeste dogmatizat ut L. Palam De ritu nuptiarum644, aut probatione legitima. Alias deprehensio non sufficit. Argumentum ad hoc C. Si quis diaconus645. Non enim levis aut vehemens suspitio pro probatione suscipitur, sed solum violenta ; C. Fraternitatem646 ; C. Litteras, De præsumptione647, L. Si inter, De rebus dubiiss648. Quinimo neque omnis violenta sufficit ubi potest probari seu probatur contrarium, C. Nec aliqua649, C. Proposuisti, De probationibus650 cum similibus.

Cum itaque Johanna, ut satis ostensum est, in aliquem damnatum errorem incidisse aut alicui inhæsisse pertinaciter aut alias minime deprehensa fuerit, patet quod omnino injuste et impie compulsa fuerit abjurare.

Sed forte instarent hi dicentes quod fama publica laborans violentam præsumptionem inducebat argumentum ad hoc C. Inter sollicitudines, De purgatione canonica651. Ad istud dicitur quod duplex est fama una quæ habetur de homine, alia autem quæ habetur inter homines. Fama enim quæ habetur de homine sic definitur : Fama est illæsæ dignitatis status vita et moribus comprobatus et in nullo diminutus, De variis et extraordinariis cognitionibus, L. Cognitionis, § Existimatio652. De qua cum dubitatur inquiritur ab 523his inter quos conversatus fuit, ut C. Postquam et Innotuit, § Multa De electione653, et C. Scriptum est654. Unde contra famam vitæ laudabiliter actæ non facile præsumitur, C. Cum in juventute, De purgatione canonica655 et C. Ex studiis et Mandata De præsumptione656. Alia vero fama quæ habetur inter homines sic describitur : Fama est publica seu famosa insinuatio communisque proclamatio ex sola suspitione et incerto auctore proveniens ; C. Sanctum est657, et ista par se nihil probat : unde dicitur Fama volat. Ideo non est ei in judicio de facili credendum, C. Si quid vero de quocumque658. Nam et secundum leges vanæ voces populi non sunt audiendæ talis : namque fama non est certa, arg. C. Cum causam, De testibus659, eo quod dictum unius facile sequitur multitudo, canone prædicto Cum in juventute, § I. Unde ex his patet quod cum Johanna et in patria originis et ubicumque alibi conversata fuerat de bonæ ac laudabilis vitæ sinceritate fideique religiositate commendata exstiterit, non est verum quod isti contra eam de infamia inducunt, vel potest dici quod ubi quis infamatus est apud bonos et graves, talis videlicet infamia quæ nimis frequens sit et scandalum inducat et per consequens vehementem præsumptionem inferat, tunc quamvis etiam crimen hæresis fuerit de quo est suspitio, non est tamen ex hoc abjuratio hæresis inducenda, sed dumtaxat purgatio canonica : arg. ad hoc in C. Litteras, De præsumptionibus660, et multum expresse in C. Ad abolendam, § Qui vero, et Excommunicamus De hæreticis. Ad quod etiam requiritur quod talis infamatio ab æmulis et inimicis non procedat, alias nulla est purgatio indicenda, C. prædicto Cum in juventute. Unde si Johanna quamcumque infamiam de hæresi habuerit, hoc solum fuit ab Anglicis ejus capitalibus inimicis et inter eos dumtaxat ideo purgationi etiam subjici non debuit, quanto minus ergo abjurationem seu revocationem.

524Sed iterum objiciet aliquis quod propter infamiam hæresis compellitur quis abjurare, ut per casum expressum in C. prædicto661 Inter sollicitudines apparet. Ad hoc dicitur quod ex textu ejusdem decretalis clare deprehenditur solutio. Nam propter vulgatam infamiam, grave scandalum et vehementem suspitionem ex dictis testium abortam indicitur purgatio, sed in pœnam familiaritatis ex certa scientia habitas cum hæreticis infligitur abjuratio. Unde casus iste nullo modo Johannam concernit quia, sicut prædiximus, suspectos de sortilegio aut hæresi semper abhorruit et a se repulsit.

Propter quod ulterius sciendum est quod per Johannam tria allegantur quæ hujusmodi prætensæ abjurationis, etsi aliunde vigorem haberet, illum tamen penitus elidunt, videlicet ignorantia, coactio et metus : hæc enim tria veri confessus rationem auferunt.

Primo enim allegat ignorantiam dicens quod non intelligebat revocare et quod illud quod continebatur in cedula abjurationis ipsa non intelligebat : hoc patet, folio CXIII. Quod quidem probabile est, ut ex multis apparet ; tamen quia cum mirabili ignominia et confusione tunc assistente populi innumerabili turba in spectaculo publico prædicanda exposita erat atque producta ibidemque insperate abjurare tumultuosis instantiis exstitit compulsa, ideo non mirum si ejusdem cedulæ tenori attendere non potuit, tum quia dicta cedula obscuris, inusitatis, suspensivis, involutis ac ex aliis dependentibus terminis confecta fuit, neque tamen invenitur quod ab ante, ut dicebat, sibi lecta et declarata aut etiam ad momentum ostensa fuerit, tum denique quia ex vexatione carcerum, molestia et inquietudine custodum ac severitate judicantium et aliorum assistantium diutius fatigata gravi ægritudine laboraverat et adhuc laborabat. Unde verisimiliter præsumitur quod animum turbatissimum habebat. Nam et quod ipsam abjurationem non intellexerit satis consentit major et sanior pars deliberantium post abbatem Fiscampnensem, ut patet folio CXIIII et CXV. Ex quo concluditur quod non fuerit valida, eo quod non fuit propter obstaculum ignorante ex toto voluntaria. Secundum enim Gregorium Nicenum, Damascenum et Aristotelem, voluntarium est cujus principium est intra cum additione scientiæ unde, ut dicit sanctus Doctor I, 2, quæst. VI 525art. 8, ignorantia habet causare voluntarium ea ratione qua privat cognitione quæ requiritur ad voluntarium. Non enim potest esse volitum quod est ignoratum : unde si quis ignorat aliquam circumstantiam actus, præsertim quam scire non tenetur, et ex hoc agit aliquid quod non faceret si sciret, talis ignorantia causat voluntarium simpliciter, et secundum Damascenum, id quod ex tali ignorantia agitur non debet imputari agenti. Et istis plene consentiunt leges et jura. Ait enim lex quoniam nihil est tam contrarium consensui quam error vel ignorantia, et hoc quia consensus etiam ex vi nominis sensum seu intellectum præsupponit. Et istud apparet ex serie verborum in regula juris qua dicitur : Scienti et consentionti, etc.662, ubi debito ordine scientia consensui præmittitur. Unde hæc ignorantia simpliciter Johannam excusat : scientiam enim, non ignorantiam ligari volumus lege generali, C. Tabula, libro X et lege ultima De decretis ab ordine faciendis663 ; C. Ut animarum, De constitutionibus664.

Deinde coactionem Johanna allegavit dicens quod jussum sibi fuerat revocare patet fol. CXIII. Jussum autem imponit necessitatem, juxta illud Tulii in veteri rhetorica Quod imperatur necessarium, quod permittitur voluntarium est. Ad idem facit L. Merito § Sed ego quæro, Quod jussu665 : C. Salonitanæ666, C. Si episcopus667, C. De rebus668. Etiam alibi in ipso processu habetur, scilicet fol. XCVII, quod gentes ecclesiasticæ fortiter urgebant eam omnia coactionem seu vim important. Est autem vis impetus majoris rei cui resisti non potest, scilicet commode, L, I et II. Quod metus causa, quod intelligendum est, secundum doctores, de vi compulsiva per quam cogitur quis ad id faciendum quod non faceret si esset liberi arbitrii. Constat autem, secundum beatum Thomam I, 2, quæst. VI, art. 5, quod violentia causat involuntarium, quoniam sicut in rebus quæ cognitione carent violentia aliquid facit contra naturam, ita in rebus cognoscentibus violentia facit aliquid esse 526contra voluntatem commune enim est tam naturali quam voluntario quod utrumque sit a principio intrinseco, et ideo, sicut, violentia directe opponitur naturali, ita et voluntario, ut sicut quod est violentum est innaturale, ita quod fit per coactionem dicitur esse involuntarium et ideo in glossa super C. Ita ne669, habetur quod non debet dici quis perpetrasse quod nolens fecit, nec debent. imputari quæ per coactionem violentam fiunt ; argum. C. Presbyterum670.

Allegavit præterea frequenter timorem ac metum protestans quod quæcumque dixit seu revocavit hoc solum fecit et dixit præ timore ignis, et hoc verbum sæpius publice iteravit, ut patet in registro fol. CXIII fere per totum. Et rursus cum alias longe ante ostensa fuissent sibi tormenta quibus, ut ei dicebatur, adstatim exponenda erat, respondit veraciter : Si vos deberetis mihi facere membra distrahi et facere animam meam recedere a corpore, ego tamen non dicam vobis aliud ; et addidit : Si aliquid de hoc vobis dicerem, postea semper dicerem quod per vim mihi fecissetis ; hoc patet fol. XCVII. Ista autem protestatio voluntatis ab ante facta per totum præsumitur durare ut C. Lotharius671, ubi ponitur casus valde expressus de Theberga regina quæ, vi coacta, adversum se composuit piaculum. Et tandem dixit : Si amplius compulsa fuero, scitote non veritate, sed timore mortis et evadendi studio, quia aliter non possum, quod volueritis dicam. Est autem metus, tam secundum leges quam secundum jura, trepidatio mentis causa periculi instantis vel futuri sufficientemque metum inducit, non solum periculum personæ, sed etiam rerum L. I. Quod metus causa, habetque metus in se justam ignorantiam, ut eadem eodem loco registrata, L. Si cum § In hoc672. Unde et Julius Celsus, lib. iv, ait : Terror hominibus consilium mentemque eripit et membra debilitat. Tullius etiam, lib. I Tusculanarum, dicit : Inest homini sæpe omnis animi contractio ex metu mortis et ideo, juxta eumdem Tullium, lib. I De Officiis, In illis promissis standum non est quæ quis metu coactus vel dolo deceptus promisit. Omnia namque verba metu mortis prolata omnem effectum propter inhærens vitium reddunt 527nullum, C. Justum673, C. Notificasti674, cum multis similibus. Unde etiam qui incarceratus aut obsessus tenetur quidquid facit per justissimum metum facere dicitur, L. Qui in carcerem, Qui metus causa675, et C. Accedens, De procuratoribus676. Imo quidquid fit aut dicitur metu durante per metum fieri aut dici præsumitur, L. Persecutionem De his quæ vi metusve causa fiunt677. Præterea non præjudicat ei qui per metum aliquid facit neque quidem ad pœnam neque ad infamiam unde beatus Augustinus ad Severum episcopum ita scribit et habetur, C. Inter cætera678. Non enim ullomodo ad opprobrium coactæ voluntatis trahitur quod illicita conditio necessitatis extorsit, et C. Cum per bellicam679 dicitur : Inculpabile judicandum est quod necessitas intulit. Idem etiam in C. Merito680, C. Illæ autem681, C. Nunc autem682, C. Eos quos et Inter cæteras, De consecratione683. Sed et textus valde expressus est Alexandri papæ in C. Si sacerdotibus684, ubi sic dicitur : Confessio non compulsa, sed spontanea fieri debet. Omnis enim confessio quæ fit ex necessitate fides non est. Pessimum itaque est de suspitione aut extorta confessione quemcumque judicare. Et sequitur Scripturæ quocumque modo per metum aut fraudem aut per vim extortæ fuerint vel ut se liberare possint quocumque ab eis scripta vel roborata fuerint ingenio, ad nullum eis præjudicium aut nocumentum valere eis censemus neque ullam ex eo debere infamiam vel calumniam referre. Ex bis etiam addendum est quod minor metus excusat fœminam quam metum, C. Cum locum, De sponsalibus685, C. Indignantur686.

Concluditur itaque quod hæc revocatio non solum nulla, sed et 528iniqua fuit, cum hæc omnia concurrerint, videlicet fraus, vis ac metus, quæ secundum canones æquiparantur, ut notat Archidiaconus super verbo Non vi C. Quamvis, De pactis687. Redintegranda688.

Octavum capitulum

Octavum capitulum hujus secundæ partis est De prætenso relapsu contra Johannam.

Prætenderunt denique hi judicantes Johannam in hæresim fuisse recidivam seu in errorem pristinum relapsam. Et quamvis hoc esse falsum ex præcedentibus aliquo modo appareat, tamen circa hoc duo pro nunc videnda sunt, videlicet quomodo et quando dicitur quis relapsus in hæresim, et secundo unde isti fingunt Johannam fuisse relapsam. Non intendimus autem hic loqui de recidivo in peccatum, sed appropriare potius secundum modum juris de relapsu in hæresim seu in errorem periculosum perprius abjuratum. Sciendum itaque, secundum Archidiaconum et Johannem Andree, in C. Accusatus, De hæreticis689 quod non potest dici vere relapsus de quo non constat quod ante fuerit lapsus, sicut dicit canon quod non potest dici renatus qui prius non fuerit natus, sicut neque potest dici regeneratio in quo generatio non præcessit, C. Qui in maternis690. Secundum hoc autem ex verbis promisse decretalis potest elici quod tribus modis dicitur aliquis relapsus.

Primo cum quis accusatus de hæresi vel suspectus contra quem fuit vehemens suspitio, hæresim in judicio abjuravit postea committit in ipsam censeri debet quadam juris fictione relapsus, licet ante abjurationem plene probatum non fuerit crimen hæresis contra ipsum. Si autem levis et modica fuit suspitio, tunc non debet puniri pœna relapsorum. In hoc ergo primo ad hoc quod aliquis proprie et vere dicatur relapsus, requiruntur aliqua, etiam secundum 529Archidiaconum, videlicet quod sit violenta præsumptio quia propter suspitionem non sufficienter probatur hoc crimen per C. Litteras, De præsumptionibus691. Ad quod etiam multum facit quod legitur et notatur in C. Inter sollicitudines, De purgatione canonica692.

Requiritur etiam quod ex dictis testium ipsa suspitio orta sit quæ faciat plenam criminis probationem, alias si non fuerit plena et talis per quam potuisset condemnari, juxta C. Veniens De testibus693, sola juris fictione censebitur relapsus, ut in dicto textu exprimebatur unde super verbo fictione notat Archidiaconus, quod caute dicit, quia secundum rei veritatem ubi de relapsu accusati non constitit a principio etiam postquam abjuravit hæresim, de qua erat infamatus, sive canonice se purgavit, debuit nihilominus denuntiari vir boni testimonii, C. Habet694 C. Omnibus De purgatione canonica695, C. Ex tuarum696. Neque enim potest dici iste vere relapsus, C. Si baptizata, verbo Sacramentum697.

Secundo, dicitur relapsus qui in una hæresis specie vel secta commisit aut in uno fidei articulo vel sacramento erravit et postea hæresim simpliciter vel generaliter abjuravit, et post in aliam speciem hæresis vel sectam incidit, censetur relapsus. Et id est secundum Archidiaconum si tantum unam speciem abjuravit et deinde in aliam speciem hæresis incidit. Sciendum tamen quod formaliter et per se dicitur relapsus qui in eumdem errorem quem alias detestando abjuravit postmodum reincidit. Alio autem modo dicitur quasi per consequentiam et materialiter relapsus qui unam hæresis speciem abjuravit et in aliam speciem postea labitur. Nam talis quasi consecutive dicitur relapsus, et hoc propter unitatem fidei ac medii ejus et ratione connexionis articulorum ad invicem quia qui errat in uno aut unum discredit cadit a tota fide infusa. Et etiam hoc dico propter convenientiam hæreticorum qui habent ut vulpe Samsonis caudas ad invicem colligatas et conveniunt de vanitate in 530id ipsum C. Excommunicamus, circa principium, De hæreticis698.

Tertio potest dici relapsus ille de cujus hæresi ante abjurationem constiterat vel modo constat, et post illam hæreticos receptat vel associat, munera eis dat seu favorem impendit qui excusari non possit etiam sine abjuratione merito debet judicari relapsus quoniam dubium non est quin ex approbati prius a se erroris consequentia id faciat. Hi namque tres modi expresse leguntur in prædicta decretali Accusatus, nec inveniuntur secundum canones alii præter ipsos, et istud cum sit novum jus, videtur declarare illud antiquum in C. Ad abolendam, § Illos vero, De hæreticis699, ubi in quadam generalitate agitur de pœna reincidentium in hæresim. Si quis vero attente consideret, nullo modo poterit inveniri quod Johanna secundum aliquem prædictorum modorum non solum vere aut realiter sed neque aliqua juris fictione potuerit censeri relapsa, quia ex præmissis manifeste apparet quod in omnibus etiam supra communem modum fœminæ talis conditionis, peritiæ aut ætatis, maxime catholica et fidelis semper et usque ad supremum vitæ spiritum reperta fuit, sed quod multo mirabilius est, licet arduis et difficilibus quæsitus per longum processus impetita fuerit in nullo tamen responso invenitur a fidei rectitudine deviasse, dicuntque qui præsentes fuerunt quod vix etiam doctissimus ac peritissimus homo scivisset aut potuisset tantis et tam subtilibus quæstionibus adeo solide ac constanter respondere. Quod si forte quis objiciat si non erravit, cur ergo abjuravit, sive abjurationi se submisit, imo et abjurationis litteram cyrographo suo obsignavit ? Ad hoc satis jam responsum est in præcedenti capitulo et ulterius dicitur quod imperitia eam salvat, quia ignorantia facti etiam prudentissimos fallit, L. In omnibus De regulis juris700, ac etiam ætatis inferioritas quoniam minoribus XXV annorum jus ignorare permissum est, L. Regula De juris et facti ignorantia701.

Et absque ulteriori allegatione sufficere satis credo ad qualitatem hujus prætensi relapsus inducere ea quæ in registro processus et in informationibus super isto relapsu inveniuntur, quod erat secundum 531in hoc capitulo adducendum. Nam si quis attendat, solum super duobus hunc relapsum isti fundare prætendunt, videlicet super resumptione habitus virilis et ad suas visiones atque revelationes constanti inhæsione. Sex ex his quis, oro, concludet recidivum in hæresim cum ista ad fidem catholicam de se non pertineant aut neque etiam dependeant, ut late superius deductum est ? Absurdum namque est hæresim convincere velle ubi in fide nullum imminet periculum. Unde cum in istis nihil omnino reperiatur a catholica veritate repugnans, imo potius e diverso, ut probatum est, omne illud quod ex istis ejus assertis habetur, est miro modo christianæ pietati consonans ac publicæ utilitati cooperans, non potest siquidem circa ea nisi malitiose in hæresim lapsus aut relapsus fingi. Et dico ulterius quod si Johannæ responsa quoad hæc duo habita seu data pie ac sobrie pensentur, nedum ex illorum pietate ipsa ab errore in fide penitus absolvetur, sed etiam a nova saltim moralis culpæ immunis reddetur. Dixit enim sæpius quod non ex humano consilio virilem vestem assumpserat, sciebatque modum quo illam susceperat, sed quatenus dimittere deberet aut quando ignorabat, inferens quod habitus ille finibus suæ legationis congruebat quam necdum, ut apparet, peractam credebat : et de his satis superius diximus.

Sed hoc loco causam habitum viri resumendi adjecit dicens quod ideo fecit quia non fuerat sibi observatum promissum præsertim quo ad carceres quos requisiverat deinceps habere gratiosos et ecclesiasticos et ob hoc maxime quia magis licitum seu conveniens sibi erat inter viros existens vestem viri habere quam mulieris. Et ad istam responsionem comprobandam plane faciunt testium depositiones dicentium quod per aliquos etiam magnates anglicos fuerat in eo carcere sua pudicitia vehementissime intentata. Quis ergo eam nisi vesanus sit aut certe delirus ex hoc reprehensibilem an non potius summe commendabilem existimabit, quia ut possibili virtute virginitatem tutaretur vestem defensioni commodiorem et a concupiscentia excitanda detractionem corripuit et induit ? Absit ut quæ propter bonum facimus nobis ad culpam imputentur, C. De occidendis702. Superadditur denique ex informationibus et altera hujus legitima causa, quia videlicet fuerat ei per custodes muliebris vestis 532sublata et virilis superposita, de quo licet querulose causaretur, nihilominus purgandi ventris necessitate compulsa utque in secessum pergeret, amictum virilem ibi in dolo appositum supervestiens ex po in hæresim relapsa insolenter proclamata et impie adjudicata fuit. Sed quam stollidum hoc sit nemo qui sapit ignorat.

Aliud autem quo eam finxerunt relapsam fuit causa inhæsionis ad suas revelationes quæ tamen, si secundum universas earum circumstantias debitæ attendantur, profecto illæ non solum reales, solidæ et veræ, sed et sanæ atque sanctæ deputabuntur propter quod si ipsis constanter atque perseveranter adhæsit, laudi non crimini, virtuti non temeritati, religioni non errori, pietati non pravitati potius ascribendum est.

Sed de hujusmodi revelationibus ea, quæ superius dicta sunt, credimus sufficere.

Nonum capitulum

De interrogantibus ac difficilibus interrogatoriis Johannæ factis.

Porro antequam veniamus ad qualitatem sententiæ satis congruit aliquid sub brevitate videre de interrogantibus, de consulentibus in causa atque de deliberantibus quoniam ex hoc magis patebit æquitas aut iniquitas istius judicii.

Et in primis quoad interrogantes Johannam et interrogatoria sibi facta, satis apparet ex registro et informationibus iniquitas causæ. Reperitur namque quod in consistorio numerosissimi cœtus prælatorum ac doctorum vicissim et per varios fuit interrogata, ferturque quod nonnumquam confuse plurimum ac inordinate examinabatur sic utpote quod multi et uno impetu simul diversa quæstionum jacula immitterent, et priusquam uni eorum simplissima puella partim respondisset, alter alterum quæsitum aut catervatim pariterque multi responsa interrumpentes hinc inde adversus eam missilia quæstionum importuna contorquebant, ita etiam ut a quibusdam melioribus animi ingens et publica de importunitate murmuratio suscitaretur. Sic equidem per semestre tempus pudica virgo et mansueta certatim aggressa fuit, quod sane quam inhumanum sit 533ac iniquum, quippe et a debita tantæ rei sobrietate atque interrogantium exacta gravitate dissonum et insulsum evidens quidem est ac manifestum. Nam ex modestia et suavitate quærendi surgit plerumque intelligentia quæsiti et firmior auctoritatis respondendi : unde Origenes quippe doctrinæ fonte manat et interrogare et respondere sapienter. Sed ne forte in aliquem videar invector contumeliosus, potius ad interrogatorium qualitatem venio de quibus series registri indubiam fidem facit : quorum quædam nimis subtilia seu difficilia sunt, quædam autem involuta seu captiosa, quædam namque ad rem ipsam impertinentia, imo frivola penitus atque superflua.

Reperiuntur enim aliqua sibi facta interrogatoria adeo difficilia et ardua ut etiam vir non mediocriter doctus vix scivisset in promptu respondere, ut est an credat quod Deus formaverit spiritus Anglicos in effigie corporali prout sibi apparebant quid sentiebat de papa et quem credebat esse verum papam an crederet sacram Scripturam esse revelatam a Deo an crederet quod Ecclesia non possit errare an crederet quod esset aliqua Ecclesia militans in terris ; an sciret se esse in gratia Dei et numquam peccasse mortaliter, et multa similia. Istud autem clarum est discrepare et a rectitudine et a temperantia veri judicii, ut scilicet quis ultra capacitatem interrogationibus vexetur aut oneretur præsertim in foro ecclesiastico et in causis spiritualibus ubi omnino subtiliter vel astute inquirendum prohibetur sed pure ac simpliciter ad quod facit optime cap. Dilecti filii, De appellationibus703. Quinimo etiam et secundum leges civiles in causis spiritualibus subtilitates reprobantur ut L. Sunt personæ De religiosis704, L. Ita vulneratus Ad legem Aquiliam705. Cum enim de bona fide agitur non est de legis apicibus disputandum, L. Si fidejussor Mandati706, sed et maxime derogat negotio sanctæ inquisitionis in quo, secundum beatum Thomam II, 2, quæst. II, art. 6, non sunt examinendi simplices de subtilitatibus fidei nisi quando habetur suspitio quod sint ab hæreticis depravati qui in his quæ ad subtilitatem fidei pertinent solent fidem simplicium depravare. qui tamen, si inveniuntur non pertinaciter perversæ 534doctrinæ adhærere, si in talibus ex simplicitate deficiant, non eis imputatur. Unde etiam quod simplices accusati de hæresi examinantur per Ecclesiam de articulis fidei, non ideo est secundum eumdem doctorem quia teneantur omnes articulos fidei explicite credere sed quia tenentur non assentire pertinaciter contrario alicujus articulorum : unde et tales simplices si deviantes reperiantur, non ideo damnantur quia nesciunt articulos, sed potius si pertinaciter defendant ea quæ sunt contraria articulis, quod non facerent nisi per hæresim fidem corruptam haberent. Ex quibus patet quia de articulis fidei simplices examinantur ut scilicet probetur si aliquid contrarium teneant, sed non de subtilitatibus fidei et articulorum nisi vehemens præsumptio esset quod circa hujusmodi essent ab hæreticis corrupti, quod certe hic locum non habebat, ut facile perpendi poterat et satis ostensum est. Quanto ergo minus super præmissis et consimilibus debuit Johanna interrogari quæ non solum nimis subtilia dignoscuntur, sed etiam neque articulos fidei in pluri parte aut dependentia ex illis respicere comperiuntur, ut de se patet.

Fuerunt etiam interrogatoria plura involuta et captiosa sibi facta, puta si spiritus ei apparentes loquebantur idioma gallicum vel anglicum, an Deus odio haberet Anglicos et Burgundos, an illi de parte Franciæ firmiter crederent eam esse missam a Deo, an cognosceret animos illorum de parte Franciæ qui osculabantur manus ejus, si præeligeret non audire missam vel recipere sacram communionem quam dimittere habitum virilem, si de omnibus dictis et factis suis vellet se submittere judicio Ecclesiæ, et plurima hujuscemodi quæ si attente considerentur, valde quidem saltim tali personæ dubia errant et obscura, imo certe captiosa et perplexa. Quod nimirum, ut prius, plane indignum est et iniquum quoniam veritatis amica simplicitas nullis verborum fallaciis, nullis appetit ambiguitatum involucris obfuscari, C. Veritatis, De jurejurando707 et potissimum in causa fidei in qua expresse mandatur procedi simpliciter, c. Statuta De hæreticis708. Simpliciter quidem, ut notat Bonifacius in clementina Sæpe, De verborum significatione709, id est clare et lucide, absque omni involutione seu intricatione, quemadmodum et simpliciter credere tenemur, ut C. Firmiter, De summa trinitate710. 535Simplicibus quippe verbis fides est proponenda, C. Qui episcopus711, et generaliter nunquam per extranea verba aut quæsita est res proponenda, sed pro veritate mota, C. Rebatum712. Unde per hunc modum simplicibus in dolo laqueus pararetur quod esse non debet, C. De viduis713. Unde et beatus Ieronimus ait quod prima virtus respondentis est interrogantium mentes cognoscere. Judex namque ecclesiasticus sic ex astucia procedens videtur non tam ignorantium simplicitati insidiari quam illorum saluti calumniose æmulari. Nam ex hujuscemodi ambiguis interrogatoriis, dum simplices obscuram intelligentiam illorum non perciperent, possent facimile in responsis deviare : unde malignus et iniquus judex mox contenderet quasi pro impietatis errore innocentum simplicitatem crudeliter damnare, quod sub magnis pœnis fieri, præsertim in causa fidei, districtissime prohibetur in clementina Multorum, De hæreticis714, ideoque omnis interrogatio captiosa de jure reprobatur juxta notata per Speculatorem, (titulo, De Positionibus, 7, verbo Considerandum).

Alia denique fuerunt interrogatoria plurima ad causam per istos susceptam minime pertinentia in quibus adolescentula Johannam irabiliter exstitit vexata, ut est de adventu ejus ad dominum regem et de signo eidem domino regi dato, atque etiam corona illi oblata. Et in his quæstionibus, quia regni misteria concernebant, ut versutissimi :interrogatores ac malignissimi insidiatores plurimum ac diu institerunt, sed secundum jura nullus innocens adversariorum debet patere insidiis, in § In manifestis715, et etiam sacramentum regis abscondere bonum est, Tobiæ XII. Ex his tamen ipsius Puellæ integerrimam constantiam superare sua etiam quavis importunitate non valuerunt. Multum præterea attente inquisierunt, de vexillo suo et pictura sua atque ejusdem vexilli fortuna, de pannoncellis ad ejus instar factis, de ensibus illius, de anulis, de litteris quibus inscribi faciebat hæc nomina Jhesus Maria, de insultibus ejus coram Parisius et coram villa de Caritate, de ingressu ejus ad villam 536Compendii, de egressu de eadem, de saltu cujusdam turris, de equo episcopi Silvanectensis, quid denique sentiret de morte domini ducis Burgundiæ, et aliis pene innumeris quæ plane ad causam fidei quam isti se deducere jactabant nullatenus spectare videntur ideoque superflua omnino fuerunt et frivola, necnon prorsus ad rem impertinentia, cum tamen notum sit quod fidei negotium limites præfixos habeat quos sane inquirendo egredi non licet, ne ipsi fidei ac etiam fidelibus per hujusmodi impertinentia offendiculum preparetur. ut C. Accusatus § Sane et § sequenti, De hæreticis716. Alias enim ultra metas potestatem extendendo ipsa inquisitio de qua pro argumento fidei salubriter provisum est crederet plane ad detrimentum fidelium et gravamen innoxiorum quod omnino fieri prohibetur in clementina prædicta Multorum circa principium De hæreticis cum notatis ibidem per Johannem Andree.

Decimum capitulum

De exhortatoribus, deque assessoribus atque de prædicantibus processui intervenientibus.

Bene etiam se habet aliquid sub paucis videre si qui oblati fuerint aut dati defensores ac directores aut etiam exhortatores in causa tam ardua et denique qui assessores qualesque prædicantes ad proponendum populo capitula causas intervenerunt.

Nam in primis minime reperitur quod ipsa ad respondendum tot et tantis sibi objectis articulis directores seu defensores habuerit, licet per testes reperiatur quod frequenter petierit, cum tamen generaliter et de jure nulla sit legitima defensio deneganda, ut c. Cum inter, De exceptionibus717, 2 c. Litteras, De præsumptionibus718, et hoc maxime de jure conceditur ignaris ritus judiciorum seu simplicibus ac etiam ætate seu annis minoribus. Ait enim lex quod in omnibus fere pœnalibus [judiciis] ætati et imprudentiæ succurritur, L. Fere De regulis juris719. De illis autem qui ætate minores sunt 537etiam legis benignitas decrevit ut illis legitimi defensores, præsertim in causa criminali, dentur, ut bene expresse in L. Clarum. De auctoritate præstanda720, ubi ratio efficax talis assignatur. ne videlicet ex sua imperitia vel juvenili calore aliquid vel dicant vel taceant quod si fuisset prolatum vel non expressum prodesse eis poterat et a deteriore calculo, id est sententia eos eripere. Nec istis obstat tertium Ad abolendam, § Illos vero, De hæreticis721, ubi audientia seu defensio videtur omnino hæreticis interdicta sicut et appellatio seu proclamatio, cap. Ut inquisitionis, eod. titulo722. Nam ex serie litteræ et ex notatis per doctores expresse colligitur hoc debere solum intelligi de confessis et manifeste convictis super crimen hæresis et præsertim de illis qui in pristinum errorem damnatum et alias per eos abjuratum reinciderunt. Tales enim non admittuntur ad se defendendum maxime super ipso crimine hæresis, quia circa hujusmodi pestilentes personas nihil restat nisi condemnatio et executio facienda, cap. De confessis723. Nos724. Secus autem, secundum Henricum post alios, in cap. Si adversus, De hæreticis725, qui dicit quod ubi crimen est occultum et convinci non potest, non est audientia seu legitima defensio deneganda, cum Ecclesia non judicet de occultis, c. Sicut tuis et c. sequenti De Simonia726, c. Christiana727. Quinimo ubi etiam crimen non est penitus occultum, antequam tales sint legitime confessi seu convicti de hæresi, non est eis in processu inquisitionis defensio deneganda, in quo quidem, si contra jura gravarentur, possent appellare, C. Appellantem, Omnis et Non ita728. Non tamen admittuntur ad defendendum crimen hæresis aut sustinendum aliquam speciem ejus vel sectam, c. Non vos729. Et ita in proposito nostro hæc instantia non valet, ut ex superius deductis evidenter patuit.

Si autem aliquis dicat quod ex registro habetur fol. XLVI, quod 538ipsi Johannæ fuerunt oblati directores, ad hoc dicitur quod, ut ibidem patet, hoc non recusavit sed potius cum gratiarum repensione acceptavit, protestans tamen quod non intendebat recedere aut separare se a consilio Dei. Nihilominus quod aliquem habuerit minime reperitur, imo potius per testes habetur quod nullus audebat eam dirigere nisi sub periculo mortis. Satis vero comperitur quod nonnulli ficti et falsi suasores atque seductores ad eam plerumque introducti sunt qui illam, si possent, a constantia et rectitudine veritatis abducerent cum tamen non sit ignorantium simplicitas deludenda, Job. XII. Et bene facit quod legitur et notatur in C. Cum ex injuncto, De hæreticis, in verbo Simplicitatem730 et C. Sedulo731.

Sed quo ad exhortatores, quoniam forte quibusdam sufficere videretur absque alia defensione in causa quod per duos scientificos viros super potioribus capitulis processus spatio temporis seu dierum multorum interjecto sigillatim ac distincte admonita exhortataque fuerit, ut patet in registro, fol. XCIV et CVII, ideo attendendum est quales fuerunt hujusmodi exhortationes. Sunt namque duæ in eo registro seriatim descriptæ, quæ prima fronte et in superficie multum dulces et caritative possent æstimari, sed in rei veritate, si debite pensentur, fallaces sunt et dolosæ.

Primo ratione ibidem appositæ seu intermixtæ falsitatis. Innituntur enim præcise articulis de processu mendose et corrupte elicitis, de quorum falsitate superius actum est, ideoque Johanna merito eis prout sonabant assentire recusavit. Nam quia vir Dei missus a Deo in Bethel pseudo prophetæ et secundum doctores summo pontifici falso et cum fraude eum adhortanti potius quam Deo eum mittenti acquievit, a leone in via, Deo vindicante oppressus fuit, tertii Regum XIII. Ideo multum bene ait Apostolus ad Galatas V : Nemini consenseritis persuasio enim hæc non est ex eo qui vocat vos.

Proinde ratione adjunctæ dubietatis ac subtilitatis in illis exhortationibus : agitur namque ibi de Ecclesia militante et triumphante ac de auctoritate utriusque, de jurisdictione concessa beato Petro apostolo et aliis succedentibus ei, summis pontificibus, et specialiter inter alia multa ambigui sensus semper illud captiosum interferunt quod de omnibus dictis et factis suis debeat se submittere judicio 539Ecclesiæ, ad quod sane quantum universalem Ecclesiam et summum pontificem continebat ipsa semper assensit, sed ad eorum intellectum qui de se ipsis hoc intendebant omnino se submittere juste recusavit. Patet enim manifeste quod his exhortationibus in modo loquendi inerat dolus et captiositas, ob quod non solum ex simplicitate excusatur sed etiam propter verborum obscuritatem ipsa respondere minime tenebatur, quoniam ad id quod quis non intelligit non potest congruum dare responsum, L. Ut responsum, De transactionibus732. Et etiam de tali obscura, subtili et ambigua exhortatione tanquam sufficienti illi non debent gloriari quia, ut ait beatus Augustinus, IV De doctrina christiana IV Qui dicit cum docere vult quamdiu non intelligitur nondum existimet se dixisse ei quem vult docere, quia etsi dixit quod intelligit, nondum tamen illi dixisse putandus est a quo intellectus non est. Et iterum idem : Sunt quidam quæ vi sua ab aliquibus non intelliguntur aut vix intelliguntur, quantumlibet planissime dicentis versentur eloquio quæ in populi audientiam aut raro aut nunquam omnino mittenda sunt.

Item nullæ aut frivolæ videntur dictæ exhortationes ratione nimis artificiosæ seu compositæ loquacitatis earum. Nam si quis stillum advertat, potius constabit eas dicentium ostentationem quam Johannæ directionem seu ædificationem prætendere contra illud Senecæ notabile dictum : Infirmus non quærit medicum eloquentem sed curare scientem ; et habetur in glossa C. prædicti Sedulo. Unde ad hoc bene facit illud quod legitur in Can. ultimo, dist. XLIII : Auctorem suum loquacitas inquinat qui servire auditoribus ad usum profectus ignorat, et rursus in Can. I, dist. XLVI : Qui enim docet ea quæ ab auditoribus intelligi non valent non eorum utilitatem sed sui ostentationem facit.

Postremo autem dictæ exhortationes ineptæ et inefficaces censenda ; sunt causa videlicet non solum nimis effusæ sed et plurimum confusæ prolixitatis seu nugacitatis in eis comprehensæ cujus gratia non modo ejus intelligentiam opprimebant, sed et tot uno contextu enarrata ipsi juvenculæ omnem memoriæ virtutem subripiebant. Nam, ut ait Tullius in primo Rhetoricæ, Considerandum est ne quid perturbate, ne quid contorte dicatur res enim sæpe parum est intellecta longitudine magis quam obscuritate narrationis. Unde 540ipsi Johannæ non datur locus ad puncta dictarum exhortationum sigillatim et ordinatæ in subsidium memoriæ ac etiam intelligentia respondendi, sed solum ad extremum post longissimam, ut dixerim tragediæ protractionem, ut dumtaxat si vellet absque alia dictorum seriosa resumptione quasi in globo perplexæ intricationis responderet, cum tamen, secundum Philosophum, contingat unum solum uno actu intelligere et multorum simul concurrens implicatio soleat memoriam confundere. Ideo parvi ponderis mihi videntur sæpedictæ exhortationes.

Præterea quo ad accessores duo præcise sunt videnda, videlicet eorum numerus et zelus.

Reperitur autem ex tenore processus quod plerumque judicio atque examini ipsius Johannæ adstiterunt prælati, doctores et alii in diversis facultatibus et dignitatibus promoti atque graduati ultra quinquaginta quinque, aut quadraginta, aut quadraginta quinque, vel eo circa, raro autem minus triginta qui ob hanc causam dumtaxat de Parisius et aliis pluribus hujus regni locis, quantum pro tunc Anglorum obedientia continebat, invitati fuerunt et vocati ac per Anglicos magnis donis honorati, ut quasi videretur contra beatissimam Katherinam per tyrannum Maxencium, vel similis rursum initus conflictus, de quo admirans unus oratorum exclamavit dicens : O magnum imperatoris consilium, qui ob unius puellæ conflictum tot sapientes de remotis partibus convocavit, cum unus ex nostris clientulis eam poterat lenissime confutare. Et certe hoc non solum indecens et ipsi causæ dissonum videtur, sed et neque judicium ob hoc per ipsos factum, si bene ponderetur, magis justum aut rectum censetur : unde et quodammodo prætensis judicibus qui in convocatione tanti cœtus plus apparentiam quam justitiam videbantur quærere competit illud Chrisostomi super Matheum convenerunt ut multitudine vincerent vel saltim convincisse prætenderent quam ut pote æquitatis ratione superare non poterant, a veritate enim se esse professi sunt qui multitudine se armaverunt.

Sed quantum ad zelum prætereo quod in pluri parte, ut comperitur, erant Anglicis isti expresse affecti solum vero ad præsens animadverto quod hi non fuerunt, ut decebat justitiæ ac rectitudini, zelo muniti quoniam in decursu processus cum Johanna frequenter ad objecta impertinentia diceret Hoc non pertinet ad processum vestrum. Petatis, inquiebat, ab assistentibus si pertineat ad processum. 541Quod, cum fieret, pene universi dicebant quod sic, quamvis manifestum esset quod nullomodo tale interrogatorium ad causam fidei pertineret, ut est de signo quod fuit datum regi de illo, an sciret se liberandam a carcere per consilium suum, et sic de similibus. Unde cum eorum intentio recta non fuerit, tanta astantium aspectabilis multitudo plus aggravat quam excusat, juxta illud Remigii Condemnantur isti et quia congregati sunt et quia principes et sacerdotes fuerunt. Quanto enim plures ad aliquod malum peragendum conveniunt et quo sapientiores, sublimiores ac nobiliores fuerunt, eo deterius habetur malum quod committitur et eo major pœna illis debetur.

Tandem quia ex processu apparet quod duo doctores vicissim et aliquo dierum interposito spatio per ordinationem judicum Johannæ imposita facinora in publico sermone propalaverunt, ideo aliquid de hoc sub brevibus dicendum est. Unde notandum quod uterque istorum duorum se fundavit super articulis sæpedictis et eorum qualificatione de quorum falsitate constat evidentissime. Nam et de altero eorum Johanna in pleno judicio ait quod ille erat falsus prædicator et quod plura dixerat eam fecisse quæ ipsa non fecerat, quod patet fol. CXIII. Istud autem valde iniquum erat. Ad quod facit glossa super illo verbo Mathei XXII : Magister, scimus quia verax es.

Tripliciter enim contingit aliquem non docere veritatem aut in ordine ad se, quia scilicet veritatem non novit vel non amat ; aut in ordine ad Deum cujus timore postposito veritatem quam novit non pure annuntiat ; vel in ordine ad proximum seu ad alterum cujus timore aut odio vel favore quis veritatem tacet.

Quod sane quatenus in proposito isto contigerit satis perspicuum est unde et maxime ponderandum seu potius admirandum, imo haud dubie execrabiliter detestandum apparet illud quod per alterum horum duorum in sermone publico ex informationibus evidenter constat in contumeliam enormem domini nostri regis ac etiam importabile vituperium sacratissimæ coronæ Franciæ exclamatum est sic videlicet733 : O regnum Franciæ olim reputatum et dictum christianissimum, regesque tui ac principes christianissimi ; nunc vero o Johanna, rex tuus qui se dicit regem Franciæ tibi adhærendo et dictis tuis credendo effectus est hæreticus et schismaticus. 542Et istud, prout asserit quartus testis, per ipsum prædicantem trina vice repetitum est. Ad quem tamen Johanna constanter ait : Salva reverentia, non est verum ut dicitis, quia volo vos scire quod non est inter christianos viventes melior catholicus eo.

Quam profecto ignominiosa atque contumeliosa sint hæc præcedentia verba non facile dixerim, et quodammodo etiam stupendum est quatenus Anglici præsertim nobiles hujuscemodi fedissimos sermones ob regiæ majestatis honorem et sui denique regis qui regi Francorum sanguine affinis est patienter tulerunt. Sed de alio eis cura non erat nisi ut illa extingueretur et dominus noster rex pro nutu et arbitrio loquentium diffamaretur.

Sed dimissis aliis, ad istos prædicantes me solum ad pressens reduco. Nam prædicationis actus cum sit præcipuus in Ecclesia, C. prædict. Cum ex injuncto, De hæreticis, ad fructum animarum et Dei honorem dumtaxat retorqueri debet, C. Nisi cum pridem, De renunciatione734. Ideo prædicatori convenit solum divina et vera prædicare, C. Cum multa735 utilia et ædificatoria cum sobrietate proferre, sic videlicet quod aliquos corripiendo ad speciem non descendat et nihil inordinate aut indiscrete proferat, C. Sit rector736. Alias enim sequitur digna et gravis punitio quia qui inconsiderate loquitur sentiet mala. Mirandum ergo valde est qua temeritate aut qua potius effrenata demencia hi præsumpserint regiam majestatem in tali et adeo exactissimæ sobrietatis actu, in tantoque et tam numeroso cœtu hac execrabili contumelia blasphemare. Nam in lege scriptum est : Principi populi tui non maledices, numeri XXII ; et iterum apud Sapientem, Ecclesiastes X : In cogitatione tua regi ne detrahas. Quod si detrahendi regali celsitudini etiam interdicitur cogitatio, quantomagis sacrilega censetur in turba populi lam sacræ majestatis publica vituperatio unde super illo verbo, prima Petri II Sine regi tamquam præcellenti, ait quædam glossa : Ne possit in hoc christianæ religioni detrahi et ex eo turbentur jura conditionum. In eodem capitulo, postquam idem Apostolus præcepit dicens Deum timete, statim subinduxit Regem honorificate, ubi glossa Quasi præcellentem ampliori honore veneramini.

543Et ita, ut breviter præstringamus. Hæc omnia non tam evidens quam enorme vitium continent et includunt.

Undecimum capitulum

De deliberantibus in causa seu determinationibus eorum quo ad capitula causæ.

Et quia, secundum juris dispositionem, non debet procedi ad sententiam vel condemnationem præsertim in negotio fidei nisi processus super quo deliberandum est viris providis, honestis ac religiosis prius integraliter et seriose manifestetur seu explicetur C. Statuta, De hæreticis737, ideo, priusquam ad qualitatem sententiæ in hac causa date veniamus, conveniens est aliquid de deliberantibus super isto processu datis dicere. Sciendum vero quod si vitium in eis contigit aut defectus, forte non irrationabiliter plerique deliberantium apponent dicentes quod secuti sunt tenorem et sententiam capitulorum sibi transmissorum, in quibus si falsum aut vitiosum quid fuerit, ipsis deliberantibus imputari non debet. Quippe et ipsis non fuit integraliter et seriose explicatus processus quemadmodum tanta causa requirit, ut modo dicebatur. Sed his non obstantibus, dico citra tamen injuriam cujuscumque loquendo quod aliquorum et in majori parte deliberationes nimis austeræ sunt et dura, imo et nisi fallor, videntur ipsi negotio non parum indignæ. Et quamvis multi numero sint qui in ea causa determinando scripserunt, ut constat ex registro, tamen, quia inexplebile esset singulorum dicta prosequi, ad duas solum determinationes Parisiensium doctorum, videlicet theologorum ac juristarum, me ipsum succincte reducam, quia etiam ad illas fere omnes alii se inclinasse comperiuntur. Nam theologorum in primis determinatio circa omnes articulos sigillatim discurrens terribilia profecto, etiam si Manicheus vel Arius aut hæresiarcharum aliquis esset sæpedictæ Johannæ apponit prædicata. Sed quia in præcedentibus de aliquibus punctis in ipsa deliberatione comprehensis satis discussum est, et etiam quia 544plurima eorum aut non multum gravia aut omnino falsa sunt, ideo solum de duobus quæ isti mirabiliter detestantur eorum dicta tangentibus agemus, videlicet de apparitionibus seu revelationibus et de submissione ad Ecclesiam.

De ipsis enim apparitionibus dicunt quod pensatis sive modo et materia ipsarum revelationum, qualitate etiam personæ, locoque cum aliis circumstantiis, vel sunt ficta mendacia seductoria et perniciosa, vel sunt revelationes superstitiosæ a malignis spiritibus et diabolicis Belial, Sathan et Behemoth procedentes. Sed de circumstantiis harum visionum satis late disserimus, excepto eo quod possunt de qualitate personæ. Nam per hoc vel intelligunt sexum, aut genus, aut vivendi modum.

Non est autem facile credendum quod per hoc denotent sexum, quasi notum non sit quod spiritus divinus ac propheticus communis est viris ac mulieribus, ut notatur in glossa super illo verbo Primæ ad Corinthios XII : Idem autem spiritus dividens singulis prout vult. Et Joelis II Effundam de spiritu meo super omnem carnem et prophetabunt filii vestri et filiæ vestræ et paulo post Super servos meos et ancillas meas in diebus illis effundam spiritum meum et Paulus Primæ ad Corinthios XII : Mulier orans aut prophetans. Constat enim quod sexui fœmineo non repugnat spiritus etiam propheticus, quemadmodum legimus in sacris Scripturis plures muliores spiritum prophetæ habuisse, ut Maria soror Aaron, Exodi XV ; Deborah, Judicum IV ; Anna Samuelis mater, primi Regum II ; Olda uxor Sellium quarti Regum XXII ; Elizabeth mater Johannis Baptistæ Luce I ; beatissima virgo Maria, ibidem Anna filia Samuel, Lucæ II et quatuor filiæ Philippi diaconi, Actuum XXI. Similiter et in diversis historiis multæ mulieres leguntur prophetasse, ut Sibilla de Christo multa prædixit, prout refert beatus Augustinus in libro VIII De civitate Dei. Aliæ etiam novem sibillæ vates fuerunt, ut ait Jeronimus contra Iommanum et Isidorus lib. VIII Ethimologiarum. Ad idem, secundum fratrem Vincentium in Speculo historiali, de multis mulieribus quas superius memoravimus.

Si denique per qualitatem personæ accipiant genus ac parentes, miro quidem modo seipsos impediunt. Quis enim nesciat excellentiores prophetas, imo etiam et Apostolos media et plebe et infimo genere ut communius traductos et a Deo electos esse, ut patet ex Scripturis divinis, et hoc abunde tradit Apostolus Primæ ad Corinthios I. 545Et in hoc maxime, juxta beatum Bernardum magnificatur Dei virtus et singularis relucet operatio miraculi, ut etiam notant Hostiensis et Johannes Andree in C. Venerabilis, De præbendis738.

Magis itaque puto quod per qualitatem personæ notant ipsius Johannæ vivendi seu conversandi ritum quem ipsa habebat, videlicet habitum viri et arma gestando, bellis et arduissimis rebus supra conditionem fœminæ seipsam immiscendo. Sed haud dubie divinis oraculis atque revelationibus ista minime præjudicant, imo potius quandoque Dei occulto nutu hæc et multo majora atque mirabiliora fiunt. Itaque salva eorum pace pie magis attendere debuissent ipsius Johannæ vitam, etiam non obstante suæ missionis admirabili exercitio, innocentissime actam, ut pote simplicitatem ipsius, modestiam, humilitatem, tollerantiam, virginitatem ac pudicitiam, sed, et quod multo præstantius est, ad Deum, ad fidem et Ecclesiam summam religionis pietatem, quippe et ad omnes mansuetudinem et raritatem. Quod vero si dicant : hæc ne unquam audivimus, ista non cognovimus, aut etiam eorum aliquod vel simile quandoque nobis de illa innotuit, ut debite patefactis nobis vitiis prætactas virtutes divinare potius debuerimus, dicitur quod celebri et publica lama currente et multo his majora de ipsa electa Puella undeque lune prædicante, quatenus quæso ista eos latere potuit. Nam dumtaxat apud manifestos hostes culpæ notam habuit. Erga vero alios quoslibet semper virtuosa, innocens et pudica proclamata fuit. Unde quid in contrarium clarissimæ famæ agendo istorum conscientia dictaret seu etiam illorum determinationi quale testimonium ad intra redderet novit ille qui nihil ignorat quique solus cordium penetrator est et arbiter inobliquabilis.

Ut tamen multa istud concernentia et quidem in processu luculenter expressa ductus sobrietate transeam, hoc permaxime admiror professores divinæ Scripturæ ac cœlestis sapientiæ præcones sic faciliter et aspere de exili persona hujuscemodi negotia inaudita et cunctis admiranda feliciter gerente malum potius quam bonum etiam contra famam publicam dijudicasse, præsertim cum scientia theologiæ non modo summæ gravitatis, sed et rectissimæ æquitatis et piissimæ caritatis censeatur esse. Unde ejus autor filius Dei in Evangelio leve, temerarium, suspitiosum ac præsumptuosum prohibet judicium, Mathei VII et 546Johannis VII. Plurimum etiam egregie ait Sanctus Doctor II 2, quæst LX, art. IV, quod ubi judicatur de persona, præcipue attenditur bonum vel malum circa ipsum quod judicatur, quoniam in hoc ipso quis honorabilis habetur quod judicatur bonus, ex opposito autem contemptibilis si judicetur malus. Et ideo ad hoc potius tendere debemus quod hominem judicemus bonum nisi manifesta ratio in contrarium appareat. Quoniam ex eo quod aliquis absque sufficienti causa habet malam opinionem de altero, contrariatur ei et contemnit ipsum, cum tamen nullus debeat alium contemnere aut nocumentum aliquod inferre absque causa cogente. Et ideo ubi non apparent manifesta indicia de malitia alicujus, debemus eum bonum habere semper in meliorem partem interpretando quod dubium est, in quo etiam si aliquis erret, bonum scilicet judicando de aliqua persona mala, hoc non pertinet ad malum intellectum sicut nec ad ejus perfectionem secundum se pertinet cognoscere veritatem singularium quorumlibet contingentium, sed sic judicando magis pertinet ad bonum affectum ejus. Unde et melius est frequenter falli habendo bonam opinionem de persona mala, quam minus sæpe falli habendo malam opinionem de persona bona, quia ex isto fieret injuria alicui et non ex primo : hæc idem doctor. Nam et quod semel malus semper præsumatur malus, hoc procedit ex corrupta natura præsumentis, ut notat Johannes Andree in regula juris Semel malus739, eo quod natura humana prona est ad delicta, C. Omnis ætas740. Facilius itaque debet quis præsumi bonus quam malus C. Miramur741, C. Mandata, De præsumptionibus742.

Denique hi deliberantes ponunt istas revelationes sub quadam expressa disjunctione cum tamen sint res excedentes et quæ non cadunt sub certa hominis cognitione. Nam, ut dicit sanctus Thomas in quæstionibus De veritate, revelatio est manifestatio alicujus veritatis supra hominem existentis, ideoque non potest esse certa scientia de ipsa nisi per notitiam superiorem a qua inspiratio procedit, sicut neque de his quæ fidei sunt potest haberi clara evidentia. Ait enim Sapiens, Proverbiorum XVI Spirituum ponderator est Dominus propterea temerariam circa hujusmodi inspirata et revelata 547sententiam, imo et curiosam eorum investigationem uno verbo Apostolus repercutit dicens, Primæ ad Corinthios I : Quæ Dei sunt nemo cognoscit nisi spiritus Dei ; et paulo post : Animalis homo non percipit quæ spiritus Dei sunt nec est qui sensum Domini noverit. Ut enim ait Theophilus, spiritus Domini propria parte et ubi vult et qualiter vult operatur nescis tamen juxta evangelicam veritatem unde veniat aut quo vadat quia, etsi te præsente quempiam impleverit, non potest videri quomodo in eum intraverit vel quomodo redierit, quia natura est invisibilis.

Neque tamen ex eo quod hujusmodi revelationes ratione humana non facile concipiuntur sunt ideo existimandæ falsæ vel malæ, quoniam, ut ait beatus Thomas in Summa contra Gentiles, lib. I, c. 3, sicut maximæ amentiæ aliquis idiota esset qui ea quæ a philosopho proponerentur falsa esse assereret propter hoc quod illa capere non posset, ita multo amplius mirabilis stultiliæ homo esset si ea quas divinitus Angelorum ministerio revelantur falsa esse suspicetur ex hoc quod rationes investigari non possunt. Propter quod beatus Paulus recte ait Primæ ad Thessalonicenses V : Spiritum nolite extinguere et prophetias nolite spernere, ubi ait quasdam glossa : Deus qui os asinæ aperuit sæpe revelat minori quod melius est. Unde et beatus Augustinus lib. III Confessionum de suo statu ante conversionem quatenus circa hæc temerarius fuit ita profitetur : Reprehendebam, inquit, cœcus pios patres non solum sicut Deus juberet atque inspiraret utentes præsentibus, verum quoque sicut Deus revelaret futura prænuntiantes. Et paulo post : Mulla facta quæ improbanda hominibus videntur testimonio Dei approbata sunt, et multa laudata sunt ab hominibus quæ Deo teste damnantur : cum sæpe aliter se habeat species facti et aliter facientis animus atque articulus occulti temporis. Cum ergo Deus aliquid repente inusitatum et improvisum imperat, eliam si hoc aliquando vetaverit, quamvis causam imperii sui pro tempore occultet et quamvis etiam contra pactum sit societatis aliquorum hominum, quis dubitet esse faciendum ? Sed beati qui sciunt Deum imperasse. Hæc ego nesciens irridebam sanctos servos et prophetas Dei et quid agebam cum irridebam eos nisi ut a Deo irriderer ? Hæc Augustinus de se ipso. Beatus Paulus etiam Primæ ad Corinthios XIV, dicit : Si aliquid revolutum fuerit sedenti, prior taceat, glossa id est : Detur ei locus. Quia aliquando datur minori quod non majori et inferiori 548quod non superiori : aliquando enim sapientior instruitur de aliquo quod nesciebat per minorem subito inspiratum. Cum ergo non sit data vel dabilis ab homine aliqua regula qua de bonitate aut veritate hujusmodi revelationum discerni possit, ideo manifeste præsumptuosum apparet in ea re certum dare judicium, ut C. Grave743. Unde et quidam, sed pauci alii de deliberantibus hæc omnino sub dubio reliquerunt.

Quippe isti Parisienses dicunt in prima parte disjunctive quia vel sunt ficta mendacia, seductoria et perniciosa, quod certe dicere indignum mihi videtur, et hoc quadruplici ratione.

Primo causa simplicitatis ipsius Johannæ ac ipsius parentum qui nulla prorsus artis peritia fulti erant. Cor enim machinationibus tegere, sensum verbis velare, quæ falsa sunt vera ostendere, quæ vera sunt falsa demonstrare, hæc et his similia fictæ simulare ad astuciam seu mundanam sapientiam pertinet beatus Gregorius in moralibus exponens illud, Job XII. Deridetur justi simplicitas Unde incredibile est quod Johanna tot et tanta quæ gessit et dixit fingere potuerit. — Secundo ratione infallibilitatis effectuum et eventuum illorum quæ prædixit. Nam, juxta poetam, Exitus acta probant, C. Quod ait744 ; et præcedentia probantur per sequentia, ut ibi notatur. Ad quod facit C. Achatius circa finem745. — Tertio ratione perseverantiæ et continuitatis in suis mirabilibus agendis. Quod enim humana arte seu adinventione confictum est diu consistere non potest, juxta illud peritissimi scribæ Gamalielis verbum quod legitur Actuum V : Si ex hominibus est, consilium hoc aut opus dissolvetur si autem ex Deo est, non poteritis illud dissolvere, ne forte et Deo repugnare videamini. Unde Tullius, lib. II, De officiis : Omnia ficta celeriter tanquam flosculi decidunt nec simulatum quidquam potest esse diuturnum. Et Seneca, lib. I, De Clementia : Nemo potest diu personam ferre fictam. Cito quidem in naturam suam recidunt quibus veritas non subest, quæ autem ex solido nascuntur tempore in melius proficiunt. — Quarto ratione integerrimæ constantiæ et firmitatis in responsis hinc inde super hoc dat. is, et hoc Pictavis ubi per tres septimanas districtissime fuit primo examinata, tandem per multos regni proceres ac nobiles dum negotia 549bellica cum eis strenue ac feliciter gereret, ad extremum vero Rothomagi in quo per semestre temporis spatium fuit super his miro modo impetita, sed nec repertum est quod in verbo variaverit. Quod quidem fictionis præsumptionem excludit. Ait enim Quintilianus, lib. VIII, De institutione oratoria : Prodit se quantumlibet custodita simulatio, nec unquam tanta est loquendi facultas quæ non titubet et hereat quotiens ab animo verba dissentiunt. Ad idem Franciscus patriarcha in libro De vita solitaria, circa principium : Ut enim immortalis est veritas, sic fictio et mendacium non durant. Simulata illico patescunt et magno studio compta cesaries vento turbatur exiguo. Argutum quoque mendacium vero cedit coramque pressius intuenti diaphanum est, sequitur latere diutius magnus est labor. Nemo sub aquis diu vivit erumpat oportet et frontem quam celabat aperiat.

Addunt præterea : vel ipse revelationes sunt superstitiosæ a diabolicis spiritibus procedentes, et in hac siquidem parte magis resident quamvis multo deterior sit, cum tamen Seneca in epistola eleganter dicat : Semper enim quidquid dubium est humanitas inclinat ad melius, et denique jura instituant ea quæ dubia sunt semper in meliorem partem debere interpretari, ut C. Estote, De regulis juris746, cum multis similibus. Sed et non solum mirum, imo et procul dubio valde durum videtur has revelationes ponere a dæmonibus procedere, cum multo plures subsint non modo conjecturæ, sed etiam apertæ evidentiæ ad bonum quam ad malum, ut satis superius deductum est, cum de his ageretur. Quod autem addiciunt hæc nomina dæmonum Belyal, Sathan et Beemoth in aggravationem suspitionis contra Johannam et quo ad illos affectionis corruptæ ostensionem subjectum est, cum tamen istud nec gravitati actus hujuscemodi quem susceperant, neque ipsi rei de qua agebatur seu causæ quæ deducebatur quomodolibet competere videatur. Nam Belyal sine jugo, Sathan contrarius, Beemoth vero animalis seu bestialis dicitur, ac si per hæc vocabula innuere vellent Johannam suarum apparitionum vi aut suggestione jugum bonorum morum, obedientiæ, virtutis ac disciplina sprevisse, atque confregisse, catholicæ religionis, politicæ atque pacificæ communionis fœdera dissolvisse aut impedivisse et per reliquum, quasi videntur inducere, 550eam intemperate, sensualiter atque libidinose se habuisse necnon pudicitiæ, sobrietatis atque fœmineæ honestatis jura violasse. Sed, ut patuit, universa hæc et consimilia sunt penitus a conversatione hujus Puellæ aliena :unde quod ad istam partem potius declinantes dicunt has apparitiones superstitiosas esse et per consequens periculosas in fide est contra glossam ordinariam super illo verbo positam Sathanas se transfigurat in angelum lucis Secundæ ad Corinthios XI, ubi dicitur quod quando ipse dæmon sensus corporis fallit, mentem vero non movet a vera rectaque sententia qua quisque vitam fidelem gerit, nullum est in religione periculum vel cum se bonum spiritum fingens ea vel facit vel dicit quæ bonis angelis congruunt, si tunc credatur bonus, non est error periculosus aut morbidus. Idem ponit Sanctus Doctor II, 2, quæst. IV, art. 2, et simile legitur in § His ita, verbo, Aliter747. Et ita cum revelationes, quas Johanna asseruit habuisse, nonnisi ad virtutem ac fidei pietatem eam inducerent, ut dictum est, nihil sane potuit superstitiosum aut in religione christiana periculosum in eis judicari.

Cæteris autem punctis dimissis, tandem de submissione ad Ecclesiam dicunt isti deliberantes Johannam esse schismaticam, de unitate et auctoritate Ecclesiæ male sentientem, apostatricem ac in fide pertinaciter errantem. Licet enim in articulis, ut præmisimus, istis doctoribus traditis multæ falsitates et manifesta vitia reperiantur, durum tamen videtur quod etiam stante veritate articuli de quo hic agitur, talia prædicata ei attribuerint, tum quia si refugit aut distulit se submittere satis causam expressit in eo quod judicium illius episcopi tamquam manifesti inimici exhorrescens recusabat, quod quidem isti vel nosse vel facile excogitare poterant, tum quia constabat eisdem quod per Ecclesiam obedientiæ domini nostri regis post debitam suæ fidei comprobationem admissa fuerat et permissa, tum quia materiam de qua potissimum impetebatur asserebat constanter ex inspiratione processisse, quod quidem soli judicio Dei Ecclesia reservat, ut C. Erubescant748, cum similibus, et etiam conscientiæ illius qui se inspiratum asserit potius relinquit, quam tamen si probabili credulitate informatam habeat, ad consilium prælati deponere non debet, C. Inquisitioni, De sententia excommunicationis749, 551cum aliis concordantiis, tum quoque quia lex privata ut superior a vinculo humanæ legis absolvit, ut C. Duæ sunt750, C. Licet, De regularibus751.

Proinde in ipso registro habetur determinatio juristarum ipsius inclitæ universitatis Parisiensis, quas profecto exiguitati meæ temperatior atque mitior videtur quam illa theologorum. Nam isti signanter duo præsupponunt et tandem duo præcipue dicunt.

Præsupponunt autem quippe et rationabiliter quod Johanna compos sui affirmaverit pertinaciter contenta et declarata in articulis et facto seu opere adimpleverit. Secundo protestantur quod si caritative exhortata et debite monita a judice competenti fuerit, tunc currit secundum eos illorum deliberatio. Ista namque duo ad sublevationem Johannæ satis bene faciunt, quia longa in primis afflictione contrita quasi continue processu durante infirma fuit, et exinde satis præsumi potest quod ad tot et tanta respondere nisi spiritus Dei suppleret, non plene compos animi fuerit. Etiam constat ex præmissis quod neque pertinaciter aliquid devium a fide asseruit aut insolenter quidquam prout sibi imponitur fecit. De exhortationibus autem sibi factis et de incompetentia judicis satis habitum est superius.

Sed istis quasi præsuppositis, interea in deliberando potissimum duo dicunt, videlicet quod Johanna se ab unitate Ecclesiæ et errabat in fide contradicendo illi articulo fidei Credo unam sanctam Ecclesiam catholicam. Secundo quia se a Deo missam non ostendebat per operationem miraculi aut ex sacræ Scripturæ testimonio speciali.

Sed primum istorum manifeste apparet ex processu nullo modo subsistere eo quod ipsa semper et continue summo pontifici et universali Ecclesiæ multa de ejus sanctitate atque auctoritate pie ac religiose profitens se submisit, illi vero Ecclesiæ seu judicio potius episcopi Belvacensis merito recusavit se submittere, juxta clementinam Pastoralis, § Esto igitur, De sententia et re judicata752. Ideo hi juste concludere non possunt eam contradixisse prædicto fidei articulo in quo notanter ponitur catholicam, id est universalem sive 552generalem, ut ait Isidorus. Et idem habetur C. Prima, De consecratione753. Fides enim quam tenet Ecclesia non est fides hujus particularis Ecclesiæ vel illius sicut neque Ecclesia quæ in symbolo vocatur catholica est particularis hujus gentis vel illius aut hujus diocesis vel illius, sed potius una universalis continens omnem populum maxime qui vult esse in statu salutis, unum habens caput sub Christo videlicet papam cui omnes tenentur obedire unde in eo sensu et conformiter ad articulum locuntur canones, c. Firmiter, § Una, De summa trinitate754, c. Loquitur, C. A recta, C. Alienus755, cum similibus. Unde sic intelligendo Ecclesiam, certum, est, ut dicit Betrus de Palude quarto scripto, dist. XIII, art. 3 ; Quoniam aliquis ex electione et non simplici ignorantia dividit se a fide catholica in quocumque articulo quem explicite tenetur scire vel aliquo alio per Ecclesiam determinato cum pertinacia, ille est vere hæreticus. Dico autem per Ecclesiam, sed universalem vel Romanam, quia ad particularem ecclesiam non pertinet de fide, universaliter judicare, c. Majores, De baptismo756. Unde dicens contra articulos unius episcopi excommunicationem potest incurrere sed non hæresim hæc ille. Et rursus etiam loquendo de universali Ecclesia sane intelligendus est prædictus articulus quoniam, ut ait sanctus Doctor II, 2, quæst. II, art. 9, si dicatur in sanctam Ecclesiam catholicam, hoc est intelligendum secundum quod fides nostra refertur ad spiritum sanctum qui sanctificat Ecclesiam, ut sit sensus Credo in spiritum sanctum sanctificantem Ecclesiam, sed melius est et secundum communiorem usum ut non ponatur ibi in, sed simpliciter dicatur unam sanctam Ecclesiam catholicam sicut etiam Leo papa dicit. Propterea in nullo potest deprehendi quod circa articulum Puella ista erraverit, tum quia omnia dicta et facta sua summo pontifici et Ecclesiæ Romanæ humiliter submisit, unde qui hoc culpant incurrere videntur crimina posita in can. Hæc est fides757 quod tamen capitulum contra Johannam inducere perpenduntur, tum denique quia Deo semper et præcipue de universis dictis et factis suis se retulit, juxta beatum Augustinum, qui, exponens 553illud Johannis XIV Creditis in Deum et in me credite, ait : Petro aut Paulo credimus, sed non dicimur credere nisi in Deum.

Secundum vero est illud quod asserebat, videlicet missam fuisse a Deo, super quo hi doctores dicunt quod illa sufficienter non ostendebat neque videlicet quod operationem miraculi neque per testimonium Scripturæ. Et ista eorum deliberatio super hoc passu sumitur ex C. supradicto Cum ex injuncto, De hæreticis. Sed si quis diligenter aspiciat illud capitulum, non facit ad præsentem casum. Loquitur enim de eo qui dicit se invisibiliter missum ad regendum populum per auctoritatem seu prælationem aut ad eum instruendum per doctrinam et prædicationem. Ratione primi Moyses dux populi Israhelitici constitutus missionem probat per evidentiam miraculi, ut legitur in capitulis IV et VII in Exodo. Ratione vero secundi Johannes Baptista in approbationem suæ missionis profert testimonium Scripturæ dicens : Ego vox clamantis in deserto dirigite viam Domini, sicut dicit Isaias propheta, Johannis I. Unde qui ad ista duo vel alterum eorum se asserit invisibiliter missum non est leviter acquiescendum et maxime illi qui se dicit taliter missum ad prædicandum, quia est præcipuum opus in Ecclesia, ut in præallegato cap. Cum ex injuncto, et maxime privilegiatum, C. Quod Dei timorem, De statu monachorum758. Per ipsum enim veritas fidei traditur fidelibus et declaratur, C. Interrogo759 ideo maxime periculosum reputatur, c. Hæreticus760. Propterea non omni statui vel conditioni hominum competit, sed maxime prælatis et ab eisdem missis vel commissis capitulo Inter cætera, De officio judicis ordinarii761, et dicto C. Cum ex injuncto, neque etiam omni sexui sed solum virili congruit, ut tradit Apostolus, Primæ ad Corinthios XIV.

Secus autem si quis affirmet se missum ad aliquid agendum pro mundana policia aut civili hominum dispositione et hujusmodi. Nam, ut dicit beatus Thomas, II, 2, quæst. CLXXIIII, articulo 3, magis proprium est divinæ revelationi cognitio quam operatio, et ideo infimus gradus prophetias est cum aliquis ex interiore instinctu mittitur 554aut movetur ad aliqua facienda exterius, sicut de Samsone dicitur, Judicum XV, quod Irruit spiritus Domini in eum et sicut solent in ardorem solis ligna consumi, ita et vincula, quibus ligatus erat, dissipata sunt et soluta. Hujus vero generis videtur esse missio Puellæ, videlicet ad operandum pro regni oppressi sublevatione. Ideo non requirebatur ostensio alicujus signi, sicut neque Samuel cum a Deo missus est ad ungendum Saül in regem Israel et postmodum David de sua missione signum tradidit. Similiter Nathan David regi paradigma proponens absque alio signo pœnitentiam indixit : Helyseus etiam tribus regibus miranda prædicens et eorum necessitati consulens nullum signum dedit ; multaque talia in divinis Scripturis leguntur. Unde Beda ait super illo verbo Zachariæ Lucæ primo Unde hoc sciam ? : Si homo esset qui mira promitteret impune signum flagitare liceret at vero cum angelus promittit, jam dubitare non licet. Præterea ad regem Franciæ Johanna missa erat, non autem ad Anglicos vel alios qui eam hostiliter detinebant et signum ab ea quærebant, juxta illud Lucæ XI Generatio hæc nequam est, signum quærit, quod tamen ipsa eis dare minime tenebatur.

Denique qui se a Deo missum asserit aut dicit ex revelatione et affirmat debere fieri quod omnino et de se malum est, et tunc censetur procedere ex malo spiritu ita dicit C. Nec mirum762 et sic intelligitur C. Nisi, § Sed dices ibi quia contra veritatem, etc. De renunciatione763 ; aut asserit fiendum quod de se bonum est aut indifferens, et tunc secus est, quod statim convinci potest, si videlicet plures concurrant ad bonum conjecturæ efficaces ut hic. In certis enim non certis non est locus conjecturis, C. A nobis, De sententia excommunicationis764, C. Si te De renunciatione765, L. Continuus § Cum ita, De verborum obligationibus766.

Cæterum non incongrue possumus hic allegare multiplicem miraculi ostensionem ut quod simplex fragilisque Puella nunquam ab ante armis aut bellis assueta, docta vel experta tot admirabiles victorias reportaverit, regnum ab oppressione crudeli relevaverit, futura 555infallibiliter pronuntiaverit, et similia. Et notandum quod has deliberationes isti doctrinam appellant, sed quemadmodum ait Tullius lib. I, De officiis, sicut animus paratus ad periculum, si sua cupiditate non communi utilitate impellitur, audaciæ potius nomen habet quam fortitudinis, sic scientia vel doctrina, quæ remota est a justitia, calliditas potius quam sapientia est appellanda. Præcepit namque Dominus ut in rationabili judicii poneretur doctrina et veritas, ut legitur Exodi XXVIII et Levitici VIII ; super quo ait Ieronimus : In rationabili judicii veritas doctrinæ superponitur ut non astruat quis quod proprio cogitaverit ingenio, sed quod veritas habet. Unde in doctrina illa ad quam personæ judicium sequitur, si veritas favore, metu vel alias supprimitur, nulla excusatione potest digne tollerari. Nam et beatus Augustinus, exponens illud Mathei V si sal evanuerit, in quo salietur ? dicit : Si vos per quos condiendi sunt quodammodo populi metu temporalium prosecutionem amiseritis regna cœlestia qui erunt homines per quos errores aufferat cæterorum. Veritas enim doctrinæ ac justitiæ, etsi quandoque ex causa potest omitti, nunquam tamen potest legitime vel excusabiliter perverti ; ad quod bene facit C. Nemo767.

In istis verumtamen quæ præmissi Rullus credat me tam celebri lamque famosæ universitati voluisse aut velle in aliquo detrahere cujus quidem inclitæ gloriæ neque laus mea prodesset, neque certe probrium si, quod absit, inducerem obesset. Sed dignum potius credo secundum canonicas sanctiones ut culpæ obnoxios et auctores sceleris pœna dumtaxat teneat, innocentibus vero nihil ad crimen alienum facilius redundet. Itaque satis puto paucissimos numero parti Anglicorum nimis affectos hujuscemodi deliberationes viis obliquis non tam exegisse aut extorsisse quam per se ipsos egisse seu edidisse et de hoc ipso impietatis artificio parum vel minime toti corpori universitatis constitisse.

556Duodecimum capitulum

De qualitate sententiæ et diffinitione processus.

Postremo vero de sententia contra Johannam lata ac de diffinitione processus etiam aliquid disserendum est. Satis autem manifestum est ex prædictis quod in eo processu quoad multa substantialia magna et evidens patet iniquitas ideoque facile convincitur quod sententia vitiis non caret. Ut autem subtiliora peritioribus relinquamus, potissimum videtur ad præsens quod sententia ipsa nulla fuerit aut saltim annullanda veniat propter sex causas.

Prima est propter defectum legitimas jurisdictionis seu propter incompetentiam judicis. Ostensum est enim supra episcopum Belvacensem nullo jure auctoritatem competentis judicis habuisse in hac causa, et exinde non potuit esse judicium ratum, sed præcise violenter et indebite usurpatum unde quidquid per istum in procedendo aut diffiniendo gestum est irritum censeri debet et inane, ut late deducit beatus Thomas II, 2. quæst. LX, art. ultimo et LXVII, art. I, ut etiam patet C At si clerici, De judiciis768, C. Ad nostram, De consuetudinibus769, C. In primis770, L. In privatorum, Si a non competente judice771. Quo autem ad alterum conjudicem, et si sententia fortassis aliunde teneret, ratione tamen metus ac terroris sibi multipliciter illati non valet, ut C. Justum772, C. Cum æterni, De sententia et re judicata773, cum similibus.

Secunda causa est propter alterius judiciis, scilicet episcopi manifestam corruptionem in eo namque, ut visum est, multipliciter apparuit in hujus rei deductione affectus, corruptus et plane inordinatus unde merito venit sententia retractanda, C. Venalis774, et C. prædict. Cum æterni, cum notatis ibidem, ubi prius. Notatque 557ibi Archidiaconus super verbo Gratiam, quod si in judicio preces interveniunt, potest sententia rescindi, L. Servo invito, § Cum prætor, Ad Trebellianum775.

Tertia quia post legitimam recusationem seu appellationem lata est, ideo non tenet, Code L. Imperatum, De precibus.

Quarta causa ob actorum et capitulorum causæ falsitatem ac surreptionem. Ex eo vero debet sententia in melius reformari, C. Litteras et C. Olim, De restitutione in integrum776.

Quinta ob suspitionem ex qua dumtaxat hæc sententia processit, cum tamen, ut ait beatus Thomas, II, 2, quæst. LX, art. 3, omne judicium procedens ex suspitione seu præsumptione sit illicitum quoniam suspitio secundum Tullium importat opinionem mali de aliquo ex levibus indiciis. Nam ex eo quod aliquis afficitur male ad alterum scilicet quando odit aut contemnit eum aut etiam irascitur vel invidet ei statim et ex levibus signis opinatur mala de ipso, quia unusquisque faciliter credit quod appetit, ideo cum quis ex levibus indiciis æstimat malum de alio, præsertim si sit de aliquo gravi, est peccatum mortale, quia non est sine contemptu proximi temere judicare de eo, quantomagis vero eadem habitudine sententias diffinitivas continere debemus, ut habetur in glossa super illo verbo, Primæ ad Corinthios IV : Nolite ante tempus judicare. Sed et hoc maxime cavendum est, ut scilicet ex suspitionibus judex procedat ad condemnandum et præsertim de tam gravi crimine ut est crimen hæresis per capitulum Litteras, De præsumptionibus777. Unde cum Johanna minime, ut patuit, de hæresi fuerit per probationem sufficientem aut confessionem convicta, ideoque censeri omnino debet istud judicium contra eam habitum, et signanter quoniam principalis materia, scilicet de revelationibus, erat prorsus dubia et incerta etiam secundum opiniones deliberantium, ut patet ex registro : propter quod, attenta dubietate materiæ, debuissent potius ad superiorem sedem, prout ipsa Johanna petebat, causam remittere. Nam, secundum Bernardum in libro De præcepto et dispensatione, Homines facile falli in Dei voluntate de rebus dubiis percipienda et in præcipienda fallere possunt. In hujusmodi autem nec præceptor est expectandus, nec prohibitor auscultandus, sed quod ita latere 558aut obscurum esse cognoscitur ut in dubium venire possit utrum nam Deus sic aut aliter forte velit, si non de labiis custodientibus scientiam et ore angeli Domini exercituum certum reddatur, quo denique potius divina consilia requirentur quam ab illo cui credita est dispensatio misteriorum Dei. Ipsum enim quem pro Deo habemus tamquam Deum in his quæ aperte non sunt contra Deam audire debemus ; hæc ille. Quæ siquidem verba videtur de summo pontifice signanter intelligere. Grave quoque satis est et indecens ut iure dubia certa detur sententia, С. Grave778. Imo etiam, licet quædam vera sint, non sunt tamen judice credenda nisi certis indiciis demonstrentur, C. Quamvis779. Unde in C. allegat. Ad abolendam, super verbo Hæreticos De hæreticis, notat Innocentius quod episcopus cognoscit de illis qui præcise in hæresim jam damnatam et indubitatam noscuntur incidisse, et Hostiensis ibidem ait Episcopi sunt ubi de fide agitur ordinarii si tamen aliquod dubium incidat et si illud possint examinare, non tamen sine Romanæ Ecclesiæ licentia diffinire, cujus est diffinitio talium dubiorum. С. Quotiens780, C. Præceptis781 ; etiam quandoque si indubitatum vertatur in dubium. In causa itaque fidei ubi debet cum summa cautela procedi, hic ordo per providentiam juris traditur, prout legitur et notatur in С. Cum contumacia, De hæreticis782, quod propter suspitionem hæresis quis citatur ut veniat responsurus de fide si autem contumax est, jam dicitur vehementer suspectus tuncque excommunicatur et si in sententia per annum steterit, eo ipso suspitio quæ vehemens erat transit in violentam inde ex tunc velut hæreticus condamnatur.

Ideo cum hic processus super re incerta et omni homini dubia saltim quoad partem condemnationis fundatus fuerit et præmissa juris dispositio observata non extiterit, colligitur quod quemadmodum processum est persolam et qualem cumque suspitionem, ita conclusum est et diffinitum seu sententiatum per præcipitationem, hoc est gradibus istis et aliis, quidquid judicantes apparenter finxerint, legitime non observatis, imo etiam opinionibus meliorum atque potiorum deliberantium 559neglectis aut despectis, ut patet de lectura et ulteriori declaratione cedulæ abjurationis et quam pluribus aliis. Ex quo patet quod hujusmodi sententia non a discretione matre virtutum, sed a noverca justitiæ voluntaria, scilicet vindicantis præcipitatione processit, ideoque nulla est, ut expresse tradit clementina prædicta Pastoralis, De sententia et re judicata. Unde super [verbo] Vindicantis ait Paulus, id est judicantis contra illud, C. Quatuor783, et super verbo Præcipitatione inquit Bonifacius de amanatis, hoc est effrenata voluntate quæ est dum quis deviat a tramite justitiæ. Hoc namque dicimus præcipitare quod credere facimus festine de summo ad infimum, L. Si diutino, in fine. De pœnis784 et licet voluntas principis pro lege servetur, ut L. Quod principi, De constitutionibus principum785, et dicatur magna et justa causa, ut notatur in L. Relegati, in fine, De pœnis786, tamen est intelligendum de ea quæ non deviat a tramite justitiæ rationalis et naturalis, ut in dicta clementina Pastoralis.

Sexta causa quare hæc sententia nulla est vel annullanda ideo est quia continet manifestam iniquitatem et intollerabilem errorem. Nam plane iniquum est et omni juri repugnans ut sub prætextu justitiæ innocentes graventur aut eis crimina sub colore prosequendi ac dispensandi judicii falso imponantur, quia non debent procedere injuriæ unde jura nascuntur, et maxime reperitur cautum in jure ne hæresis crimen quod sua enormitate maximum est insontibus quoquomodo imponatur, quod expresse legitur in clementina Multorum, De hæreticis.

Tres autem sententiæ habentur in registro processus contra Johannam habiti quarum una quæ diffinitiva erat et dimissionem justitiæ sæculari continebat fuit ante abjurationem pronuntiata per medium, cumque vero importunis adstantium suasionibus ipsa revocationi se submisisset, fuit alia quædam pronuntiata perpetui carceris pœnam sibi infligens, et tandem post dies aliquot ob causam conficti ac prætensi relapsus, fuit altera publice lata totalem ac extremam derelictionem continens. In his vero universis sententiis, si debite ex suo tenore pensentur, maxima patet iniquitas.

Nam prima illarum quæ partim lecta fuit ita de ipsa innocente 560Puella continebat : Dicimus et decernimus te revelationum et apparitionum divinarum mendosam confictricem, perniciosam, seductricem, præsumptuosam, leviter credentem, superstitiosam, divinatricem, blasphemiam in Deum et sanctos et sanctas ac ipsius Dei in suis sacramentis contemptricem, legis divinæ, sacræ doctrinæ ac sanctionum ecclesiasticarum prævaricatricem, seditiosam, crudelem, apostatricem, schismaticam, in fide nostra multipliciter errantem atque in Deum et sanctam Ecclesiam modis prædictis temere delinquentem. Et subditur in eadem sententia quod Johanna per nonnullos scientificos et expertos doctores seu magistros salutem animas suæ zelantes sæpe et sæpius admonita seipsam dispositioni, determinationi et emendationi sanctæ matris Ecclesiæ submittere non curavit aut voluit. Quinimo, ut ibidem asseritur expresse, indurato animo, obstinate atque pertinaciter denegavit ac etiam expresse ac vicibus iteratis domino nostro papæ sacro generali concilio se submittere recusavit. Hæc in prima sententia formaliter continentur.

In secunda vero continuo post abjurationem prolata habetur sic : Dicimus et decernimus te gravissime deliquisse revelationes et apparitiones divinas mendose confingendo, alios seducendo, leviter et temere credendo, superstitiose divinando, blasphemando Deum et sanctas, prævaricando legem, sacram doctrinam et canonicas sanctiones, contemnendo Deum in suis sacramentis, seditiones moliendo, apostatando, crimen schismatis incurrendo et in fide catholica multipliciter errando.

In tertia autem et ultima seu diffinitiva sententia ita legitur et reperitur : Te in varios errores variaque crimina schismatis, idolatriæ, invocationis dæmonum et alia permulta incidisse reperimus, deinceps vero post hujuscemodi tuorum errorum abjurationem irruente et seducente cor tuum auctore schismatis et hæresis, te in eosdem errores et in præfata crimina ex tuis confessionibus spontaneis et assertionibus iterum prout dolor incidisse velut canis ad vomitum reverti solet sufficienter et manifeste constat, potius le corde ficto quam animo sincero et fideli tuas adinventiones erroneas antea verbo tenus abnegasse clarissimis indiciis habuimus comprobatum. Hinc est quod in sententias excommunicationis quas primitus incurreras et in errores pristinos reincidisse declarantes te relapsam et hæreticam decernimus, ac per hanc sententiam nostram 561quam pro tribunali sedente in his scriptis proferimus et pronuntiamus te tamquam membrum putridum ne cætera membra pariter inficias ab ipsius Ecclesiæ unitate rejiciendam et ejus corpore abscindendam necnon potestati sæculari relinquendam decernimus prout rejicimus et abscindimus et relinquimus.

Ecce quæ et qualia in his sententiis continentur, profecto ipsi Johannæ atquæ causæ suæ minime competentia, sed potius, ut dictum est et declaratum, falso sibi objecta et imposita, imo quod majus est, neque deliberationibus a doctoribus super hoc habitis quasi in modico consona. Quod si de prædictis adeo extraneis terribilibus terminis sigillatim rationem elicere tentaremus, maximum codicem labor ipse exigeret. At vero sub compendio in præcedentibus satis deductum est quatenus hujuscemodi prædicata insonti Puellæ nullatenus congruunt, quinimo si comprehensa in illis sententiis diligenter attendantur, in multis excedunt deliberationes consultantitium, ut modo dicebatur. Quod quidem repugnat speciali super hoc traditæ provisioni juris in cap. Statuta De hæreticis787, cum notat, is ibidem per Johannem Andree in novella ubi allegat canonem illum Estote788. Ex hac itaque manifesta iniquitate in qua personæ innocentia enormiter leditur falso sibi hæresim imponendo, juri etiam plane contradicitur consiliaque prudentum exceduntur, despiciuntur ac transgrediuntur, redditur sententia nulla. Ad hoc bene facit cap. Inter cæteras et cap. Sententia De sententia et re judicata789. Quippe et prætereundum non est quod in his sententiis, præsertim in ultima error intollerabilis seu inexcusabilis reperitur.

Primo in hoc quod fuit pronuntiata excommunicata, cum tamen per informationes constet quod eodem mane et parum ante horam judicii de expressa illorum judicantium licentia devotissime perceperat sacramenta pœnitentiæ et Eucharistiæ, et hoc ad suimet instantiam et requisitionem quæ duo manifeste repugnant et errorem evidentem continent.

Secundo quia judicialiter decreverant eam omni gratia et communione seu omni sacramentorum perceptione privandam, ut patet in registro folio CXVI, et hoc contra piam et providam juris dispositionem, 562ut in c. Super eo, De hæreticis790. Et videantur notata per Henricum Bohye in c. Si adversus791, dicentem quod nunquam denegatur audientia in foro exteriori seu conscientiæ per C. Quemadmodum in fine De jurejurando792, C. Inter claras, De summa trinitate, cum similibus.

Tertio quia non constat per sententiam vel alias quod a prætensa illa excommunicationis sententia eam absolverint, quod est contra æquitatem et expresse contra stillum inquisitoribus traditum et semper observatum quoniam qui potestati seculari relinquuntur moventur suaviter ac instanter ut absolutionis beneficium requirant quibus petentibus publice impartitur, et hoc quidem sententiæ tenor exprimere debet. Sed ex supradictis verbis luculenter constat, cum videlicet dicunt ac decernunt eam omni gratia et communione privandam, quod decreverant omnino sibi non conferre hoc absolutionis beneficium, imo et neque offerre quod quidem non solum evidentis erroris, sed et crudelitatis extremæ fuit ostensivum.

Quarto declarant et pronuntiant eam hæreticam quod sane, præmissis attentis, omnino falsum est cum semper catholica et fidelis non solum populari seu publica æstimatione, sed etiam multiplici, longua atque districta circa eam facta examinatione reperta fuerit. Præterea confitentes seu potestantes fidem non sunt hæretici reputandi, imo etiam neque redeuntes ad fidem, quia non sunt tales, ut c. Hæc est fides793, c. Dixit apostolus et c. Qui in ecclesia. Ideo evidentem errorem in hoc continet præfata sententia794. Unde summopere cavendum est ne illi qui fuerunt hæretici aliquando tales in sententia pronuntientur, quia nec est modus pronuntiandi sic in jure, ut in sua consultatione ad inquisitores tradit dominus Guido Fulcodii qui fuit postmodum papa Clemens quartus et hoc notat Archidiaconus in c. Ut commissi, De hæreticis795. Quantominus ergo vel actu esse tales censendi aut judicandi sunt qui fideles semper existentes aut ad fidem redeuntes eam devote profitentur.

563Denique et quinto errorem ideo continet quia post crebras, publicas atque legitimas recusationes lata fuit, de quo satis præmissum est.

Unde ex his patet error non solum probabilis, juxta c. Fraternitatis. De frigidis et maleficiatis796, sed etiam intollerabilis, secundum c. Per tuas, De sententia excommunicationis797, ob quod sententia nulla vel saltem annullanda omnino videtur.

Et ita concluditur ex prædictis qualitercumque deductis quod processus quoad materiam et formam, similiter et sententia contra hanc electam Puellam habiti manifestam injustitiam continent. Quod pro nostra exiguitate et sub præmissis protestationibus susceperamus declarandum.

Explicit recollectio super difficultatibus circa materiam atque formam jpsius primi processus contra dictam Johannam agitati et super elucidatione quæstionum in dicta materia et forma processus incidentium facta per Inquisitorem prædictum ex ordinatione prædictorum dominorum delegatorum et consiliariorum ab eis evocatorum.

Notes

1. [390]

   Quicherat (t. III, p. 333) a donné in extenso l’ordonnance par laquelle Jean Bréhal fut chargé par le cardinal d’Estouteville légat du Pape, de composer ce résumé des avis doctrinaux des docteurs du procès de réhabilitation.

   Quant à la compilation elle-même, il s’est contenté d’en donner quelques passages. Nous la reproduisons dans son intégralité d’après le ms. 5970 de la Bibliothèque nationale, folios 175 à 202.

   Elle se trouve encore plus ou moins complète dans le n° 9790 f. lat., (fol. 84), dans le ms. de d’Urfé, dans le 17012 nouv. f. latin etc.

   Voici ce que dit de ce mémoire, M. Marius Sepet :

   La recollection de Jean Bréhal est un examen consciencieux et minutieux, d’après les principes de la théologie et du droit canon, des accusations portées contre Jeanne, et de la procédure suivie contre elle. Beaucoup trop déprécié par M. Quicherat, qui n’estimait pas à sa juste valeur l’importance des sciences sacrées dans leurs rapports avec la science historique quoique cette importance ressorte, surtout dans un sujet tel que l’histoire de Jeanne d’Arc, ce traité fait un très grand honneur au savant dominicain qui l’a composé, et mériterait d’être étudié d’une façon plus approfondie qu’il ne semble l’avoir été jusqu’à présent, et que nous ne pouvons aujourd’hui le faire nous-même. — (M. Sepet, Jeanne d’Arc, Tours 1885, p. 475).

2. [391]

   D’après Quicherat ces vers ne seraient point de Bède et ne se trouveraient point dans ses œuvres.

   Dom Calmet dans son Histoire de Lorraine, preuves t. II, col. 202, les rapporte pourtant, mais il donne au premier vers cette forme inintelligible : Bis sex cuculli bis septem se sociabunt.

   Notre ms. 5970 porte : Vi cum vi culi bis ter septem etc.

   Comme le vers est un chronogramme, ainsi que le dit fort justement Quicherat, vi cum vi amènerait deux chiffres trop fort pour le millésime voulu, c’est pourquoi nous adoptons la correction du savant collecteur VIVæ VI ChaLybIs ter septeM se soCIabunt, c’est-à-dire MCCCCXXIX, en additionnant les lettres numérales et en doublant la somme fournie par Chalybis, ainsi que Bréhal le recommande trois lignes plus bas.

3. [392]

   C’est en vain, dit Quicherat, qu’on chercherait cette prédiction dans le roman de Brut, ou Wace s’est précisément abstenu d’introduire les prophéties de Merlin, ainsi qu’il en avertit ses lecteurs (Le Roux de Lincy t. I, p. 361).

   Dont dist Merlins les profesies

   Que vous avez souvent oïes

   Des rois qui à venir estoient.

   Qui la terre tenir devoient.

   Ne voil son livre tranlater,

   Quant jo nel sai entepetrer.

   Quoique deux ou trois manuscrits du Brut que M. Francisque Michel a trouvés en Angleterre donnent en interpolation les prophéties traduites par un trouvère nommé Guillaume, on verra infra que c’est non pas de cette version, mais de l’opuscule de Geoffroy de Monmouth, intitulé De prophetiis Merlini qu’a été tiré le passage auquel il est fait ici allusion.

4. [393]

   La prophétie tout entière se trouve donnée infra, nous n’avons pu recueillir aucun renseignement sur son auteur Eugelida fille du roi de Hongrie. Quicherat est aussi muet sur ce point.

5. [394]

   D. Grat. C. XXVI, 4, 2.

6. [395]

   D. Greg. III, 5, 37.

7. [396]

   D. Grat. C. XXXII, 5, 1.

8. [397]

   D. Grat. D. XXX, 16.

9. [398]

   D. Grat. C. I, 1, 24.

10. [399]

    D. Grat. C. XXIX, 1, § 4.

11. [400]

    D. Greg. III, 32, 9.

12. [401]

    D. Greg. IV, 19, 8.

13. [402]

    D. Greg. III, 31, 18.

14. [403]

    D. Grat. C. XIX, 2, 2.

15. [404]

    D. Greg. I, 29, 39.

16. [405]

    D. Greg. I, 29, 5.

17. [406]

    Code, III, 11, 2.

18. [407]

    D. Greg. III, 34, 7.

19. [408]

    D. Greg. V, 18, 2.

20. [409]

    D. Grat. De consecratione D. I, 11.

21. [410]

    Digeste, XLVII, 10, 15 § 15.

22. [411]

    Digeste, IV, 2, 8.

23. [412]

    Digeste, I, 2, 2.

24. [413]

    Digeste, IX, 2, 30 § 3.

25. [414]

    D. Greg. III, 1, 15.

26. [415]

    D. Grat. D. XLI, 1.

27. [416]

    D. Grat. C. XXIII, 8, 14.

28. [417]

    D. Grat. D. XXIX, 1.

29. [418]

    D. Greg. V, 39, 54, in princip.

30. [419]

    Digeste, XLVII, 2, 53, in princip.

31. [420]

    D. Grat. C. XXIII, 5, 8.

32. [421]

    Ces trois passages entre crochets sont dans le ms. écrits en marge et d’une autre main.

33. [422]

    D. Greg. III, 31, 18.

34. [423]

    D. Grat. C. XIX, 2, 2.

35. [424]

    D. Grat. C. XXII, 2, 22.

36. [425]

    D. Grat. C. XIV, 5, 12.

37. [426]

    D. Grat. C. XXIII, 5, 9.

38. [427]

    D. Grat. C. XXIII, 8, 14.

39. [428]

    D. Greg. IV, 19, 8.

40. [429]

    D. Greg. V. 39, 44.

41. [430]

    D. Greg. I, 11, 5.

42. [431]

    D. Greg. III, 34, 7.

43. [432]

    D. Greg. II, 28, 60.

44. [433]

    D. Greg. V, 41, 1.

45. [434]

    Le ms. porte criminis.

46. [435]

    Dans le recueil de Simon de Phares, dit Quicherat, le prénom de cet astrologue est Pierre et non pas Jean.

    Petrus de Monte Alcino, lisant les ars à Paris, souffisamment instruit en la science des jugemens de astrologie, pronostica sur l’apparition d’une comecte qui aparut l’an 1402, le 25 février sub marte, 28^e degré de aries, bien et véritablement, comme apert par son indice. Et entre autres choses, prédist la destruccion de la greigneur part des Italles et mort du duc de Millan. — (Bibliothèque nationale ms. 7487 f° 143 v°.)

47. [436]

    Ce n’est qu’à force de bonne volonté, dit Quicherat, qu’on avait appliqué ces paroles à la Pucelle car, outre qu’elles sont tirées d’une prophétie relative à Winton (elle est intitulée De Guyntonia vaticinium), elles ont été tronquées dans plus d’un endroit, pour être réduites à l’état ou Jean Bréhal les rapporte. En effet, après avoir énuméré longuement les calamités dont sera frappée la ville galloise, Merlin ajoute : Ad hæc, ex urbe Canuti Nemoris eliminabitur puella ut medelæ curam adhibseat ; quæ, ut omnes arces inierit, solo anhelitu suo fontes nocuos siccabit, et exinde ut sese salubri liquore refecerit, gestabit in dextera sua nemus Calidonis, in sinistra vero murorum Londoniæ propugnacula. Quacunque incedet, passus sulphureos faciet qui duplici flamina fumahunt. Fumus ille excitabit Rutenos et cibum sub marinis conficiet. Lacrimis miserandis manabit ipsa, et clamore horrido replebit insulain. Interficiet eam cervus etc. Excitabitur Daneium nemus et in humanam vocem erumpens clamabit : Accede Cambria, et junge lateri tuo cornubiam et dic Guyntoniæ absorbebit te tellus. Suivent six pages sur le même ton. Voyez Galfridi de Monumeta vita Merlini, édition Francisque Michel 1837 p. 67 et suiv. — (Quicherat, t. III, p. 341-342.)

    Il semble donc que la prédiction de la venue de la Pucelle attribuée à Merlin, doive rester dans la légende, et soit œuvre pure d’imagination populaire.

48. [437]

    D. Greg. I, 1, 2.

49. [438]

    D. Grat. C. XXII, 2, 22 in fine.

50. [439]

    D. Bonifacii, V, 2, 8.

51. [440]

    D. Grat. D. L, 18.

52. [441]

    D. Grat. C. I, 1.

53. [442]

    D. Grat. C. I, 3, 8.

54. [443]

    D. Grat. De consecratione, D. IV, 32.

55. [444]

    D. Grat. C. XXXII, 5, 3.

56. [445]

    Digeste, XXVIII, 2, 9.

57. [446]

    D. Grat. C. XXIII, 3, 9.

58. [447]

    D. Grat. C XXXIII, 5, 2.

59. [448]

    D. Grat. D. L, 32.

60. [449]

    D. Greg. I, 1, 1.

61. [450]

    D. Greg. I, 2, 2, in fine.

62. [451]

    D. Grat. C. XXIV, 1, 14.

63. [452]

    D. Bonifacii I. 1.

64. [453]

    D. Grat. D. XI, 3.

65. [454]

    D. Grat. D. XII, 10.

66. [455]

    D. Greg. I, 1.

67. [456]

    D. Greg. I, 2, 5.

68. [457]

    D. Grat. C. XXII, 2, 5.

69. [458]

    D. Grat. C. XIX, 2, 2.

70. [459]

    D. Greg. III, 31, 18.

71. [460]

    D. Grat. D. VIII, 2.

72. [461]

    D. Grat. D. VIII, 7.

73. [462]

    Digeste, XXVIII, 7, 15.

74. [463]

    Digeste, XLIX, 8, 2.

75. [464]

    Digeste, L, 17, 65.

76. [465]

    D. Grat. D. IV, 2.

77. [466]

    D. Grat. C. XI, 3, 93 et 94.

78. [467]

    D. Greg. II, 26.

79. [468]

    D. Greg. II, 13, 13.

80. [469]

    D. Greg. V, 39, 44.

81. [470]

    D. Greg. I, 11, 5.

82. [471]

    D. Grat. C. XXVIII, 1 § 1.

83. [472]

    D. Greg. I, 6, 20.

84. [473]

    Digeste, IV, 8, 2.

85. [474]

    Digeste, XXXVI, 1, 13.

86. [475]

    D. Greg. V, 40, 19.

87. [476]

    D. Grat. C. VII, 1, 7.

88. [477]

    D. Grat. D. LVI, 12.

89. [478]

    D. Greg. I, 8, 1.

90. [479]

    D. Grat. De consecratione D. I, 8.

91. [480]

    D. Grat. C. III, 4, 12, fine.

92. [481]

    D. Grat. D. XCIII, 24.

93. [482]

    D. Bonifacii, V, 2, 20.

94. [483]

    D. Bonifacii, V, 2, 17.

95. [484]

    D. Greg. I, 1. 1.

96. [485]

    D. Grat. D. XXXVIII, 12.

97. [486]

    D. Grat. C. XXIX, 1, 1.

98. [487]

    D. Grat. C. XXIV, 1, 14.

99. [488]

    Digeste, II, 1, 2.

100. [489]

     D. Grat. C. XXVI 9, 23.

101. [490]

     D. Greg. III, 42, 3.

102. [491]

     D. Grat. C. XXIV, 1, 12.

103. [492]

     D. Grat. D. VIII, 7.

104. [493]

     D. Grat. C. XIX, 2, 2.

105. [494]

     Digeste, XLVII, 10, 15, § 15.

106. [495]

     Digeste, IV, 4, 8.

107. [496]

     Digeste, I, 2, 23 § Initium.

108. [497]

     D. Greg. V, 12, 2.

109. [498]

     Digeste, IV, 3, 1.

110. [499]

     D. Grat. C. XXVI, 5, 14.

111. [500]

     Digeste, XLV, 1, 83.

112. [501]

     Digeste, II, 1, 1.

113. [502]

     D. Greg. II, 1.

114. [503]

     D. Greg. V, 38, 4.

115. [504]

     D. Grat. C. II, 1, 7.

116. [505]

     D. Grat., D. VI, 3. De pœnitentia.

117. [506]

     D. Greg. V, 17, 1.

118. [507]

     D. Greg. II, 2, 14.

119. [508]

     D. Grat. C. XIII, 1, 1.

120. [509]

     D. Greg. III, 28, 1.

121. [510]

     D. Grat. C. XI, 1, 39.

122. [511]

     Digeste, L, 1, 37.

123. [512]

     Code, X, 39, 7.

124. [513]

     D. Greg. I, 29, 21.

125. [514]

     D. Greg. I, 6, 20.

126. [515]

     Code, II, 27, 3.

127. [516]

     D. Greg. II, 2, 13.

128. [517]

     D. Bonifacii, V, 2, 11.

129. [518]

     D. Bonifacii, I, 16, 6.

130. [519]

     D. Bonifacii, V, 2, 12.

131. [520]

     Digeste, XLIX, 16, 3.

132. [521]

     Digeste, XLVIII, 2, 1.

133. [522]

     Clementis, constitut. II, 2, 1.

134. [523]

     D. Grat. C. VI, 1, 7.

135. [524]

     D. Grat. D. XXXII, 11.

136. [525]

     D. Grat. XXXII, 5, 23.

137. [526]

     D. Greg. III, 12, 1.

138. [527]

     D. Greg. V, 39, 28.

139. [528]

     D. Greg. De simonia, V, 3, 33 et 34.

140. [529]

     D. Greg. V, 39, 44.

141. [530]

     D. Greg. I, 9, 10.

142. [531]

     D. Greg. III, 32, 9.

143. [532]

     D. Bonifacii I, 6, 4.

144. [533]

     D. Grat. D. XXI, 4.

145. [534]

     D. Greg. I, 33, 16.

146. [535]

     Digeste, XLV, 1, 83.

147. [536]

     D. Grat. C. XXIII, 2, 1.

148. [537]

     D. Bonifacii II, 14, 1.

149. [538]

     Digeste, I, 18, 19.

150. [539]

     Digeste, I, 4, 25.

151. [540]

     Digeste, I, 21, 19.

152. [541]

     D. Greg. II, 19, 3.

153. [542]

     Const. Clement. V, 3, 1.

154. [543]

     D. Greg. I, 9, 10.

155. [544]

     D. Grat. D XLI, 6.

156. [545]

     Code, I, XLVIII, 1.

157. [546]

     D. Bonifacii V, 2, 18.

158. [547]

     Clement. constit. V, 3, 1.

159. [548]

     D. Grat. D, XX, 2.

160. [549]

     Digeste, XLVIII, 19, 8 § 9.

161. [550]

     Digeste, IV, 2, 22.

162. [551]

     Digeste, XLVIII, 18, 27.

163. [552]

     Digeste, XLVII, 10, 9.

164. [553]

     Code, I, IV, 9.

165. [554]

     D. Grat. C. III, 5, 15 in fine.

166. [555]

     D. Greg. I, 3, 10.

167. [556]

     D. Greg. II, 15, 2.

168. [557]

     D. Greg. 11, 25, 5.

169. [558]

     D. Greg. II, 1, 11.

170. [559]

     D. Grat. D. LXXXIII, 6, in fine.

171. [560]

     D. Grat. C. III, 5, 2.

172. [561]

     D. Bonifacii II, 14. 1.

173. [562]

     D. Greg. II, 6, 4.

174. [563]

     D. Greg. IV, 1, 14.

175. [564]

     D. Grat. C. III, 9, 20.

176. [565]

     D. Greg. V, 1, 11.

177. [566]

     Digeste, V, 1, 18.

178. [567]

     Clement. constit. II, 11, 2.

179. [568]

     D. Grat. C. XVI, 2, 1.

180. [569]

     Digeste, I, 21, 19.

181. [570]

     D. Greg. II, 6, 4.

182. [571]

     D. Greg. I, 29, 25.

183. [572]

     D. Greg. II, 28, 36.

184. [573]

     D. Grat. C. III, 5, 16 in fine.

185. [574]

     D. Grat. C. II, 5, 1.

186. [575]

     D. Greg. V, 1, 19.

187. [576]

     D. Greg. V, 3, 32.

188. [577]

     D. Grat. C. XI, 3, 12.

189. [578]

     Code, III, 2, 16.

190. [579]

     D. Greg. 11, 28, 41.

191. [580]

     D. Greg. II, 15, 2.

192. [581]

     Digeste, XL, 12, 9.

193. [582]

     D. Grat. C. XI, 4, 66.

194. [583]

     D. Grat. C. XI, 4, 72.

195. [584]

     D. Grat. C. II, 6, 15.

196. [585]

     D. Grat. C. II, 6, 3.

197. [586]

     D. Greg. II, 28, 16.

198. [587]

     D. Grat. II, 6, 18.

199. [588]

     D. Greg. II, 28, 52.

200. [589]

     Digeste, XI, 7, 8.

201. [590]

     D. Grat. D. LXXXVI, 24.

202. [591]

     Digeste, II, 3, 7 § 4.

203. [592]

     D. Greg. 11, 28, 34.

204. [593]

     D. Grat. C. I, 1, 64.

205. [594]

     D. Grat. D. XXXVIII, 12.

206. [595]

     D. Greg. V, 40, 6.

207. [596]

     D. Greg. II, 18, 1.

208. [597]

     Digeste, XXI, 1, 48 § 3.

209. [598]

     D. Grat. C. VI, 1, 7.

210. [599]

     D. Grat. D. XXXIII, 11.

211. [600]

     D. Grat. C. XXXII, 5, 23.

212. [601]

     D. Greg. II, 28, 27.

213. [602]

     D. Grat. C. XXIV, 1, 12.

214. [603]

     D. Grat. D. XVII, 5.

215. [604]

     D. Grat. C. XXIV, 1, 14.

216. [605]

     D. Bonifacii V, 2 18.

217. [606]

     D. Bonifacii V, 2, 11.

218. [607]

     Digeste, IV, 2, 21, § 3.

219. [608]

     D. Grat. C. 1, 1, 26.

220. [609]

     D. Greg. III, 10, 3.

221. [610]

     D. Bonifacii V, 12, 10.

222. [611]

     Digeste, I, 16, 4 § 6.

223. [612]

     Digeste, XLVI, 8, 12 § 3.

224. [613]

     D. Greg. I, 6, 29.

225. [614]

     Digeste, L. 17, 210.

226. [615]

     D. Greg. II, 13, 13.

227. [616]

     D. Greg. V, 3, 32.

228. [617]

     D. Grat. C. XI, 3, 78 et 80.

229. [618]

     D. Grat. C. XI, 3, 89.

230. [619]

     D. Grat. C. II, 1, 7.

231. [620]

     D. Grat. C. XV, 6, 1.

232. [621]

     D. Grat. C. XXI, 2, 4, in fine.

233. [622]

     D. Grat. C. XXV, 1, 8.

234. [623]

     D. Greg. I, 6, 43.

235. [624]

     D. Grat. C. XV, 1, 1.

236. [625]

     D. Bonifacii III, 9, 2.

237. [626]

     D. Greg. IV, 5, 5.

238. [627]

     D. Bonifacii V, 2, 11.

239. [628]

     Digeste, XLVIII, 10, 1 § 4.

240. [629]

     D. Bonifacii V, 2, 20.

241. [630]

     D. Greg. II, 27, 18.

242. [631]

     Code, II, 5.

243. [632]

     Digeste, I, 18, 6, § 1.

244. [633]

     D. Greg. II, 1, 7.

245. [634]

     D. Greg. I, 3, 20.

246. [635]

     D. Bonifacii V, 2, 17.

247. [636]

     D. Greg. V, 7, 9.

248. [637]

     D. Greg. V, 7. 1.

249. [638]

     D. Greg. V, 3, 32.

250. [639]

     D. Grat. D. VI, 2 et 1.

251. [640]

     D. Grat. C. XXIV, 3, 27.

252. [641]

     D. Grat. D. XIX, 5.

253. [642]

     D. Greg. V, 7, 1.

254. [643]

     Code, I, 5, 2.

255. [644]

     Digeste, XXIII, 2, 43 § 13.

256. [645]

     D. Grat. D. L, 29.

257. [646]

     D. Grat. D, LIV, 15.

258. [647]

     D. Greg. II, 23, 14.

259. [648]

     Digeste, XXXIV, 5, 8.

260. [649]

     D. Grat. C. XXVII, 1, 4.

261. [650]

     D. Greg. II, 19, 4.

262. [651]

     D. Greg. V, 34, 10.

263. [652]

     Digeste, L, 15, 1.

264. [653]

     D. Greg. 1, 6, 3 et 20.

265. [654]

     D. Grat. C. XIII, 2, 15.

266. [655]

     D. Greg. V, 34, 12.

267. [656]

     D. Greg. II, 23, 3, et 6.

268. [657]

     D. Grat. De consecrat. D. IV, 36.

269. [658]

     D. Grat. D. LXXXVI, 33.

270. [659]

     D. Greg. II, 20, 37.

271. [660]

     D. Greg. II, 23, 14.

272. [661]

     D. Greg. V, 7, 9 et 13 § 1.

273. [662]

     D. Bonifacii V, 12, 27.

274. [663]

     Digeste, L, 12, 6.

275. [664]

     D. Bonifacii I, 2, 2.

276. [665]

     Digeste, XV, 4, 1 § 2.

277. [666]

     D. Grat. D. LXIII, 24.

278. [667]

     D. Grat. D. XVIII, 13.

279. [668]

     D. Grat. C. XII, 2, 88.

280. [669]

     D. Grat. C. XXXII, 5, 3.

281. [670]

     D. Grat. D. L, 3.

282. [671]

     D. Grat. C. XXI, 2, 4 in fine.

283. [672]

     Digeste, IV, 2, 1 in fine et 14 § 3.

284. [673]

     D. Grat. C. XXIII, 3, 9.

285. [674]

     D. Grat. C. XXXIII, 5, 2.

286. [675]

     Digeste, IV, 2, 22.

287. [676]

     D. Greg. I, 38, 10.

288. [677]

     Code, II, 20, 1.

289. [678]

     D. Grat. C. XXII, 4, 22.

290. [679]

     D. Grat. C. XXXIV, 1 et 2, 1.

291. [680]

     D. Grat. C. XV, 1, 1.

292. [681]

     D. Grat. C. XXXII, 5, 14.

293. [682]

     D. Grat. D. XXI, 7.

294. [683]

     D. Grat. De consecr. D. IV, 118.

295. [684]

     D. Grat. C. XV, 6, 1.

296. [685]

     D. Greg. IV, 1, 14.

297. [686]

     D. Grat. C. XXXII, 6, 4.

298. [687]

     D. Bonifacii I. 18, 2.

299. [688]

     D. Grat. C. III, 1, 3.

300. [689]

     D. Bonifacii V, 2, 8.

301. [690]

     D. Grat. De consecratione, IV, 115.

302. [691]

     D. Greg. II, 23, 14.

303. [692]

     D. Greg. V, 34, 10.

304. [693]

     D. Greg. II, 20, 10.

305. [694]

     D. Grat. C. II, 5, 6.

306. [695]

     D. Greg. V, 34.

307. [696]

     D. Greg. V, 84, 8.

308. [697]

     D. Grat. De consecrat. IV, 132.

309. [698]

     D. Greg. V, 7, 13.

310. [699]

     D. Greg. V, 7, 9.

311. [700]

     Digeste, L, 17, 68.

312. [701]

     Digeste, XXII, 6, 9.

313. [702]

     D. Grat. C. XXIII, 5, 8.

314. [703]

     D. Greg. II, 28, 52.

315. [704]

     Digeste, XI, 7, 43.

316. [705]

     Digeste, IX, 3, 51, § 2.

317. [706]

     Digeste, XVII, 1, 29 § 4.

318. [707]

     D. Greg. II, 24, 14.

319. [708]

     D. Bonifacii V, 2, 20.

320. [709]

     Clement. constit. V, 11, 2.

321. [710]

     D. Greg. I, 1, 1.

322. [711]

     D. Grat. XXIII, 2.

323. [712]

     D. Grat. D. XXXVII, 14.

324. [713]

     D. Grat. C. XXVII, 1, 7.

325. [714]

     Clement. constit. V, 3, 1.

326. [715]

     D. Grat. C. II, 1, 16.

327. [716]

     D. Bonifacii V, 2, 8, § 4 et 5.

328. [717]

     D. Greg. II, 25, 5.

329. [718]

     D. Greg. II, 23, 14.

330. [719]

     Digeste, L, 17, 108.

331. [720]

     Code, V, 59, 4.

332. [721]

     D. Greg. V, 7, 9.

333. [722]

     D. Bonifacii V, 2, 18.

334. [723]

     D. Greg. II, 18, 2.

335. [724]

     D. Grat. C. II, 7, 41.

336. [725]

     D. Greg. V, 7, 11.

337. [726]

     D. Greg. V, 3, 33 et 34.

338. [727]

     D. Grat. C. XXXII, 5. 23.

339. [728]

     D. Grat. C. II, 6, 2, 3, 1.

340. [729]

     D. Grat. C XXIII, 3, 2.

341. [730]

     D. Greg. V, 7, 12.

342. [731]

     D. Grat. D. XXXVIII, 12.

343. [732]

     Code, 11, 4, 15.

344. [733]

     En marge on lit : Execrabilis contumelia in dominum regem.

345. [734]

     D. Greg. I, 9, 10.

346. [735]

     D. Grat. D. LXXXVI, 5.

347. [736]

     D. Grat. D. XLIII, 1.

348. [737]

     D. Bonifacii V, 2, 20.

349. [738]

     D. Greg. III, 5, 37.

350. [739]

     D. Bonifacii V, 12, 8.

351. [740]

     D. Grat. C. XII, 1, 1.

352. [741]

     D. Grat. D. LXI, 5.

353. [742]

     D. Greg. II, 23, 6.

354. [743]

     D. Grat. C, XI, 3, 74.

355. [744]

     D. Grat. C. XXII, 2, 18.

356. [745]

     D. Grat. C. XXIV, 1, 1.

357. [746]

     D. Greg. V, 41, 2.

358. [747]

     D. Grat. C. XXIX, 1, § 3.

359. [748]

     D. Grat. D. XXXII, 11.

360. [749]

     D. Greg. V, 39, 44.

361. [750]

     D. Grat. C. XIX, 2, 2.

362. [751]

     D. Greg. III, 31, 18.

363. [752]

     Clement. constit. II, 11, 2.

364. [753]

     D. Grat. De consecratione D. IV, 73.

365. [754]

     D. Greg. I, 1, 1, § 3.

366. [755]

     D. Grat. C. XXIV, 1, 18, 9 et 19.

367. [756]

     D. Greg. III, 42, 3.

368. [757]

     D. Grat. C. XXIV, 1, 14.

369. [758]

     D. Greg. III, 35, 5.

370. [759]

     D. Grat. C. I, 1.

371. [760]

     D. Grat. C. XXIV, 3.

372. [761]

     D. Greg. I, 31, 15.

373. [762]

     D. Grat. C. XXVI, 5, 14.

374. [763]

     D. Greg. I, 9, 10 § 8.

375. [764]

     D. Greg. V, 39, 28.

376. [765]

     D. Bonifacii I, 7, 2.

377. [766]

     Digeste, XLV, I, 137, § 2.

378. [767]

     D. Grat. C. XI, 3, 81.

379. [768]

     D. Greg. II, 1, 4.

380. [769]

     D. Greg. I, 4, 3.

381. [770]

     D. Grat. C. II, 1, 7.

382. [771]

     Code VII, 48, 4.

383. [772]

     D. Grat. C. XXIII, 2, 1.

384. [773]

     D. Bonifacii II, 14, 1.

385. [774]

     D. Grat. C. II, 6, 7.

386. [775]

     Digeste XXXVI, 1. 65 § 2.

387. [776]

     D. Greg. II, 13, 13 et 12.

388. [777]

     D. Greg. II, 23, 14.

389. [778]

     D. Grat. C. XI, 3, 74.

390. [779]

     D. Grat. C. XI, 3, 75.

391. [780]

     D. Grat. C. XXIV, 1, 12.

392. [781]

     D. Grat. D. XII, 2.

393. [782]

     Bonif. decr. V, 2, 7.

394. [783]

     D. Grat. C. XI, 3, 78.

395. [784]

     Digeste, XLVIII, 19, 25.

396. [785]

     Digeste, I, 4, 1.

397. [786]

     Digeste, XLVIII, 19, 4.

398. [787]

     D. Bonifacii V, 2, 20.

399. [788]

     D. Grat. C. I, 1, 119.

400. [789]

     D. Greg. II, 27, 9 et 1.

401. [790]

     Bonifac. decr. V, 7, 11.

402. [791]

     D. Greg. V, 7, 11.

403. [792]

     D. Greg. II, 24, 25.

404. [793]

     D. Grat. C. XXIV, 1, 14.

405. [794]

     D. Grat. C. XXIV, 3, 19 et 31.

406. [795]

     Bonifac. decr. V, 2, 12.

407. [796]

     D. Greg. IV, 15, 6.

408. [797]

     D. Greg. V, 39, 40.