1. Summarium de Théodore de Leliis

17I.

Summarium domini Theodorici

auditoris Rotæ in curia Romana3

Jesus et gloriosus Hieronimus.

Summarium totius processus habiti contra Janetam vulgo dictam la Pulcela.

Inchoatus fuit processus per dominum Petrum, tunc Belvacensem episcopum, contra quamdam Johannam vulgo appellatam la Pulcela, anno Domini 1430, secundum rictum et computationem Galliarum, indictione 9, die 9 mensis Januarii, pontificatus felicis recordationis domini Martini papæ quinti anno quarto decimo. Qui episcopus prætendens se jurisdictionem habere in dictam Janetam, ex eo quod fuerat intra limites suæ diocesis capta in quodam conflictu bellico, per gentes armigeras domini ducis Burgundise ac primum dictus episcopus, uti patet ex processu, ut creditur a rege Angliæ instigatus, personaliter adiit castra domini ducis Burgundiæ, tunc sita apud Compendium, et ipsum ac dominum Johannem de 18Luzemburgo, sub cujus custodia ipsa Johanna detinebatur, requisivit ut dictam Johannam traderent regi Angliæ, ut inde rex Angliæ eam traderet et assignaret Ecclesiæ, offerens et paciscens, quod satis dedecens esse videtur, nomine regis se daturum captoribus sex mille 19franchos, et cuidam Bastardo, forte illorum duci, qui eam primus cepit, annuos redditus mille ducentarum, aut trecentarum librarum. Et ulterius offerebat cautionem decem millium francorum qualem dicit ex legibus belli pro redemptione unius regis, vel principis debere præstari. Hæc requisitio fuit facta per modum cujusdam pactionis, et conventionis, oblatis quibusdam cedulis in forma capitulorum, (uti apparet ex copia dictarum cedularum idiomate gallico, in processu folio 54), sic que dicta Johanna quoddam modo venumdata pecunia tradita fuit regi Angliæ. Qui rex ipsam per litteras jussit exhiberi dicto episcopo totiens quotiens vellet eam de causa fidei examinare protestans tamen in fine ut etiamsi dicta Johanna non conviceretur de hæresi, sibi redderetur. Ex quo arguitur consignatio non fuisse satis libera. Hoc constat per litteras ipsius regis.

Dicta Johanna sic tradita, dictus episcopus a capitulo Rothomagensis Ecclesiæ sede vacante impetravit sibi concedi, et commodari territorium ad exercendam jurisdictionem in dictam Puellam et de concessione apparet ex litteris capituli.

Igitur anno et die supra dictis in domo Consilii Regii, prope Castrum Rothomagense ipse episcopus Belvacensis evocatis, ut asserit in prima sessione, quibusdam consultoribus, procedere cœpit. Qui consultores tunc decreverunt informationes quasdam præparatorias esse faciendas, quas et episcopus fieri commisit, asserens se alias informationes habuisse, quas non inserit in processu, fortassis dolo cas prætermittens et hæc gesta fuerunt in prima deliberatione. Et postea altera die, scilicet 13 Januarii ejusdem mensis, fuerunt, ut asserit lectæ quædam informationes habitæ in loco originis, quæ non inseruntur processui. Quod dolo factum videtur, quoniam dictæ informationes forsan dictam Johannam adjuvabant, quod satis præsumitur quoniam consultores adhibiti censuerunt per articulos magis distincte materiam aperiri, ut deliberari posset an concernerent causam fidei, ita ut merito citari deberet ; ut patet.

Et notandum, quod a die incohati processus, usque diem 19 februarii, non solum non fuit adhibitus Inquisitor hæreticæ pravitatis, 20sed etiam nulla de eo mentio facta. Ex quo magis mirandum, quare in exordio processus vicarius Inquisitoris nominetur in actibus, qui non intervenit et nondum fuerat evocatus. Die ergo illa 19 februarii, in alia sessione, ut ipsi vocant, lecti dicuntur articuli fieri mandati ad informationem præparatoriam faciendam, et attestationes super illis, quæ tamen sunt, et ut præsumendum est, consulto in processu prætermissæ et tunc fuit conclusum Inquisitorem hæreticæ pravitatis in regno Franciæ esse vocandum. Et licet esset ita decretum de evocando principalem Inquisitorem, ex postea sua sponte idem episcopus requisivit quemdam assertum vicarium Inquisitoris in diocesi Rothomagensi, ut se adjungeret sibi in processu qui dixit se dubitare an sua commissio cohartata ad civitatem, et diocesim Rothomagensem, extenderetur ad causam illam, quæ agebatur ratione jurisdictionis Belvacensis in territorio commodato. Et licet denuo ne sæpius requireretur dixit se nolle promittere, nisi haberet potestatem, ut hæc apparent ex processu.

Propter quod dictus episcopus litteras ad Inquisitorem scripsit, ut personaliter veniret, aut commissionem daret dicto vicario causa agendi dicti processus, dicens se velle cum illo uniformiter procedere.

Ex primo die 21 mensis februarii fuit in carcere dicta Johanna citata, quæ executori respondit quasi declinando jurisdictionem, quod petebat adhiberi viros ecclesiasticos de Francia sicut de Anglia, et quod supplicabat, quod antequam adduceretur in judicium responsura posset audire missam quod sibi extitit denegatum. Admonita ut juraret, respondit quod forte ab ea interrogarent talia, de quibus non responderet, et quod de revelationibus sibi divinitus factis non responderet, etiamsi deberet sibi detruncari caput, quoniam, id sibi per visiones et suum consilium secretum fuerat præceptum, ne cui diceret, nisi Carolo regi Francorum. Et quod infra octo dies bene sciret an deberet id revelare. Tandemque sæpius admonitu juravit dicere veritatem super concernentibus causam fidei. Demum interrogata respondit de loco originis, nomine parentum, de proprio nomine, de nomine suæ parochiæ, de suo baptismo, et quod sciebat orationem dominicam, sed nolebat dicere, nisi episcopus interrogans audiret eam in confessione. Conquesta est etiam duriciem carceris, quod Puella debilis compedibus ferreis detineretur.

21In altera sessione, celebrata die 22 februarii, iterum fuit vicarius Inquisitoris requisitus, qui denuo respondit se non posse intervenire Ilisi haberet specialius mandatum sed quandum poterat ratum habuit, et ratum habebat ; circa quod videndum si processus alias fuit nullus, aut ratihabitio proficeret.

Deinde iterum producta ubi supra, Johanna requisita ut juraret dicere veritatem, dixit se semel jurasse et quod possent de tali re petere, de qua illa non responderet veritatem. Professa est etiam se a matre vere, et scire didicisse.

Item solitam se quolibet anno confiteri proprio curato, vel alteri sacerdoti, de ipsius licentia : et aliquando bis, aut ter religiosis mendicantibus. Quod recipiebat sacramentum in die sancto Pasce. Item, quod dum esset tredecim annorum, quadam die ea existente in orto proprio audivit Vocem alloquentem eam a dextro latere versus ecclesiam. Quod primitus incussit sibi magnum timorem eaque vox claritate quadam circumfulta erat. Quam vocem credebat missam, a Deo. Et quod Vox illa suadebat sibi quod se bene regeret, et quod frequentaret ecclesiam et quod sæpe, scilicet bis, aut ter in hebdomada admonebat eam quod veniret in Franciam. Et quod pater ejus ignoraret recessum suum. Et quod Vox illa prædixit quod liberaret civitatem Aurelianensem obsidione. Et quod præcipiebat quod iret ad oppidum quodam de Valecoloris ad quemdam Robertum, qui sibi traderet quatuor comites itineris et quod se excusavit dicens, se esse pauperem filiam ignaram artis bellicæ. Et quod avunculus suus eam adduxit ad dictum oppidum. Deinde enumerat progressum sui itineris et adventum ad regem Francorum, adjiciens in fine, quod nullum petebat aliud finale præmium ab illa Voce, quam audiebat singulis diebus, nisi salutem animæ suas. Et inter reliqua confessa est, quod fecerat fieri unum insultum contra civitatem Parisiensem et hæc in illa sessione.

In secunda sessione, primum admonita, quod juraret simpliciter, respondit adjurando, per fidem suam, quod talia ab ea peterent, quæ ipsa non diceret : et cum semel jurasset, se revelationes suas non indicaturam, ipsi non deberent eam incitare ad dejerandum. Dixit etiam judici, quasi declinans ejus jurisdictionem Attendite bene, vos dicitis vos esse meum judicem vos assumitis vobis grande onus, et nimis oneratis me. Et licet dictus episcopus sæpius sibi interminaretur nisi juraret pœnam tamquam convictam de crimine, 22tamen illa sæpissime restitit jurare generaliter : et tandem juravit se dicturam tantum de eo quod tangebat processum. Fessa est etiam se illa die, qua non comederat a meridie externæ dici, usque ad illam horam, ter audivisse Vocem quæ Vox consolata est eam dicens, quod audacter responderet, et quod Deus juvaret eam. Illa autem rogavit ut consuleret Dominum quid esset responsura. Deinde, rursus declinans jurisdictionem judicis, eum admonuit Advertatis, vos dicitis vos esse meum judicem ego sum missa a Deo : vos ponitis vos in magno periculo ; quod satis potest referri ad onus conscientiæ propter similia verba in eadem sessione prolata. Item cum peteretur ab ea, si revelare revelationes ei fuisset per illam vocem prohibitum, respondit quod volebat habere dilationes quindecim dierum ad respondendum. Item dixit, quod æque firmiter credebat, sicut fidem Christianam, et quod Deus nos redemisset a pœnis inferni, vocem illam venire a Deo, et ex sua ordinatione. Petiit etiam sibi dari in scriptis quædam puncta, quibus nolebat respondere pro tunc, adjiciens puerorum esse proverbium homines pro dicenda veritate solere suspendi. Et interrogata an esset in gratia Dei, caute respondit Si ego non sum, Deus ponat me si sum, Deus me conservet in illa ; adjiciens quod si esset in peccato, credit quod Vox illa non veniret ad eam quod satis potest interpretari eam dixisse de mortali peccato, per ea quæ dicit, de Sancto Michaele, de quo dixit, quod quando eum videbat non videbatur sibi esse in peccato mortali et item multa de peccato. Non tamen dixit, quod non posset peccare sed se referre ad Deum et hanc responsionem habere pro magno thesauro.

Interrogata de Burgundis, respondit, quod noverat unum Burgundum, cui voluisset caput esse truncatum si tamen placuisset Deo et quod postquam intellexerat Voces favere regi Franciæ, odit Burgundos, denuntians Burgundis guerram, nisi facerent quod deberent. Interrogata de una arbore existente apud locum originis ipsius, respondit quod villæ de Dompremy est arbor quam quidam vocant divinarum fatalium ubi est fons, ad quem infirmi febricitantes vadunt, ut inde sanentur sed ipsa ignorat an inde sanentur. Et quod ipsa aliquando ibat spaciatum cum aliquibus filiabus, et faciebat apud illam arborem serta pro imagine Beatæ Virginis illius loci. Quod audivit a quadam muliere, quod viderat ibi divinas fatales ; sed ipsa nescit an sit verum. Ipsa autem nunquam in eo loco vidit ; 23sed nescit an viderit alibi vel non. Item quod vidit ponere sertas in ramis a puellis ; et ipsa aliquando posuit sed postquam fuit illi indicatum quod veniret in Franciam, abstinuit a jocis omnibus : et postquam attigit annos discretionis, nescit an ibidem tripudiasset. Item dixit quod ibi est nemus quoddam quercosum, quod videtur ab hostio Patris sui sed nescit ibi esse divinas fatales Et dum frater suus diceret quod ibi cœperat fatum, ipsa negavit, asserens, quod quando venit ad regem quidam eam interrogabant de nemore, dicentes exstare prophetiam de puella ventura ab illo nemore, cui ipsa non adhibuit fidem. Et de veste muliebri dixit, Detis mihi unam et sinite me abire : alias contentor de ista, ex quo Deo placet, quod eam deferam.

Ex post dicta Ianeta quarto interrogata, respondit quod habuerat ab illis vocibus licentiam revelandi quod dictura erat. Dixit illas esse voces beatæ Katharinæ, et Margaretæ, quæ sibi apparebant coronatæ pulchris coronis et quod de hoc fuit interrogata Pictavis. Et quod bene cognoscebat unam ab altera per salutationem, quam ei faciunt et quia se nominant sibi et a septem annis elapsis eam acceperunt gubernandam. Sed quod primo habuit confortationem a sancto Michaele, et ejus vocem audivit cum esset tredecim annorum quo tempore audivit primam vocem. Et quod tunc non erat sanctus Michael solus, sed bene associatus Angelis. Et quod illos corporaliter et realiter vidit. Et quod plorabat quando recedebat ab ea et voluisset transire cum illis. Et quod erat multum luminis ab omni parte, ubi Vocem audiebat. Optabat autem ut ea apertius innotescerent quæ dicebat haberi librum sui examinis, qui erat Pictavis. Et de veste virili interrogata, respondit, quod non fecerat consilio hominis, nec cepit vestem, vel aliud fecit, nisi divino præcepto. Et interrogata, an id præceptum putaret licitum, caute respondit se existimare, quod quidquid fit per præceptum Dei putat licite fieri. Et interrogata, an esset aliquis Angelus super caput Francorum regis, quando accessit ad eum, respondit. Per Beatam Mariam ego nescio, nec eum vidi. Quod non ad salvandum ea, quæ dicta videntur in oppositum. Et quod rex suus priusquam sibi crederet habuit bona intersignia, et per clarum. Et quod bene tribus hebdomadis fuit interrogata per clerum apud villam de Chinon et Pictavis. Et Rex habuit signum de ea priusquam crederet. Dixit etiam, quod misit e Turonis quæsitum unum ensem, qui erat in ecclesia sanctæ 24Katharinæ de Fierboys, retro altare, in quo erant quinque cruces, et erat rubiginosus et fuit sibi per voces indicatum, illum ensem illic esse. Et scripsit viris ecclesiasticis loci illius, quod mitterent illum sibi. Et licet aliqui fecissent sibi fieri vaginas de serico, et panno aureo ipsa abjecit, et fecit fieri de corio forti. Sed non fecit ensem illum benedici, nec posuit super altare, ut fortunatior esset. Et quod solum diligebat illum ensem, quia repertus erat in ecclesia sanctæ Katherinæ quam bene diligit. Sed quod postea dimisit illum ensem et accepit alium ablatum ab uno Burgundo, quia melior videbatur ad bonos ictus, et dandum bonas alapas.

Et quod fecit fieri unum vexillum cujus campus erat seminatus liliis et erat mundus figuratus, et duo Angeli a lateribus et erat de bochasino albo. Et quod erant a latere inscripta hæc verba Jesus, Maria. Et quod plus quadragesies diligebat vexillum quam ensem. Et quod in aggressura hostium ipsa gestabat vexillum, ne quemquam suis manibus interimeret sicut nec unquam interemit. Deinde, de modo levandi obsidionem ab Aurelianis, quod de dixit prædixisse. Et quod prædixit regi suo se vulnerandam sed ob hoc non dimisit negotiari. Et alia plura quæ fidem non attingunt.

In altera examinatione, quæ habetur, multa extra rem sed illud satis pertinens. Interrogata de summo pontifice, respondit obediendum Romano Pontifici Romæ existent ; et quod illum credebat. Et quod consuevit in litteris ponere Jesus, Maria : et aliquando ponebat in signum, quod ille, cui scribebat non impleret quod mandabat. Prædixit etiam, et denuntiavit quod ante septem annos Anglici perdent majus vadium, quam fecerunt Aurelianis quod quidam intelligunt impletum de Parisiis. Et quod perdent totum in Francia. Et quod habebunt majorem perditionem quam habuerunt in Francia. Et confirmavit de quotidianis revelationibus, et apparitionibus beatorum Katherinæ et Margaritæ ; quas dixit, nescit an haberent membra, vel non : sed quod videbat earum figuras et audiebat vocem pulchram, dulcem et humilem. Dixit etiam interrogata an Sanctæ locutæ sunt cum ea sub arbore, de qua supra, quod nesciebant quod audivit eas prope fontem, quæ est juxta arborem, et quod Sanctæ promiserunt sibi eam adducere in Paradisum. Et quod ab illis hoc requisivit. Item dixit beatam Katharinam, et Margaretam eam impellere ad confitendum. Et quod de peccato mortali non credebat fecisse opera, per quæ incurrisset peccatum mortale. 25Et precata est Deum, quod preservaret eam a talibus operibus.

In alia examinatione, de qua folio quarto, dixit et repetiit de apparitionibus, asserendo quod viderat ipsos oculis suis et quod credebat eos ita firmiter esse, sicut Deus est. Dixit dum interrogaretur, quid ei revelatum de liberatione sua respondit non pertinere ad processum non debere eam loqui contra se et se nescire diem et horam. Tandem de hoc fatigata, sicut etiam in superioribus, dixit, quod dixerant sibi revelationes, quod liberaretur ; sed nescit diem, neque horam. Item dixit quando peragrabat Franciam, recipiebat sæpe in bonis villis sacramentum in habitu virili, sed non in armis.

Et de saltu turris dixit, quod voces prohibuerunt se saltare ; sed ea non valens ferre quod Anglici illo veniebant ut caperent eam, dejecit se, commendando se Deo et beatæ Marias et fuit læsa ex illo saltu, et statim a beata Katharina confortata. Et quod non dixit quod mallet mori, quam incidere in manus Anglicorum sed quod malebat animam Deo reddere, quam in eorum manus incidere.

Hæc gesta et confessata primis deliberationibus. Ex postea Episcopus decrevit eam seorsum examinare, et non in præsentia plurium. Et die 10 martii, cœpit eam in carcere interrogare : quæ interrogata, respondit, sibi dum esset super fossata Meledum per voces illarum sanctarum fuisse prædictum de captione sua, ante festum sancti Joannis : et quod grate, patienterque perferret, quoniam Deus adjuvaret eam. Et quod non sciebat diem, neque horam quam si scivisset, non secommississet illi periculo. Et tamen si fuisset sibi præceptum, paruisset, quidquid illi contingere potuisset.

Et de vexillo interrogata, respondit se vexillum illud arripuisse præcepto sanctarum, a quibus sibi præceptum exstitit, quod faceret in eo depingi Regem Cœli, et eo libere uteretur. Sed significationem ejus rei se dixit ignorare.

Eodem loco videtur interpretata quod alias dixit, quod episcopus ponebat se in periculo, dicens : Vos dicitis vos esse meum judicem, nescio si scitis, sed cavete ne male judicetis, ne Deus vos inde castiget. Ex quo videtur jurisdictionem judicis declinasse, et admonere de Divino judicio. Et dixit quod sibi daretur duplum responsionum, ut posset ostendere Parisius : quod non propter denegatam defensionem ibidem conquesta est quod vexabatur tot petitionibus.

26Et notandum quod de liberatione sua videtur incerta locuta, dicens se habuisse ambiguas revelationes, quod haberet succursam quod poterat esse vel per liberationem, vel aliquam perturbationem judicii : et finaliter sibi dictum, non cures de martirio tuo tu venies finaliter in regnum Paradisi. De quo quia sibi fuerat revelatum, erat ita certa, sicut si ibi esset quod declaravit statim sequenti examinatione. Et sane multum videtur salvasse quod alias dixit de peccato, cum interrogaretur, an crederet post revelationes posse peccare, respondit se nescire ; sed ex toto se referre ad Deum. Et cum rursus diceretur sibi, illam responsionem esse magni ponderis, respondit quod habebat etiam ipsam pro magno thesauro.

Decima tertia examinatione, eodem die facta, ipsa sponte sua declaravit responsionem suam priori examinatione factam de certitudine salutis, quod illud intelligebat dummodo teneat juramentum, et promissionem, quam fecit Deo, videlicet quod ipsa servaret virginitatem suam tam corporis, quam animæ. Et de peccato dixit, quod nescit an peccaverit ; sed credit si esset in peccato mortali derelinqueretur a sanctis Virginibus : et quod tamen nemo poterat satis mundam habere conscientiam. Ibidem etiam interrogata de particularibus, et de insultu Parisiensi, quod non credit se mortaliter peccasse : et si peccaverit, id erat confitendum sacerdoti. Excusavit etiam se de æquo episcopi Silvanetensis. Et de saltu turris, quod non fecerat animo desperato, sed evadendi, et subveniendi multis bonis gentibus et quod in illo recognoscit se peccasse et fuisse confessam et veniam consecutam. Et de delatione habitus, postquam faciebat præcepto Dei et in servitio suo, non credebat se male agere : sed quando placeret Deo præcipere, statim deponeret.

Decima quarta examinatione, monita ut se submitteret in responsionibus determinationi Ecclesiæ, dixit quod responsiones suæ examinarentur primo per clericos, si quid ibi sit contra fidem Christianam et tamen si sciret aliquid esse contra fidem Christianam, nollet sustinere et nollet venire in contrarium. Dicens etiam quod erat contenta quod daretur sibi habitus muliebris unius burgensis sine causa pro audiendo Missam, petens quod liceret sibi postea reassumere habitum virilem et ibidem instantissime petiit in honorem Dei, et Beatæ Mariæ quod posset audire Missam. Et iterum interrogata an vellet se submittere Ecclesiæ, dixit, quod nil vellet facere contra fidem Christianam : et si quid esset quod judicaretur eam 27contra fidem Christianam dixisse, vel habere supra corpus suum vellet illud abjicere. Et cum iterum urgeretur de eodem, dixit se non responsuram tunc aliud, sed die sabbati. Dixit etiam ibi multa de suis apparitionibus, dicens quod firmiter credebat illas, quas videbat, esse beatas Katharinam et Margaretam, quæ erant in Cœlo, in quarum honorem offerebat aliquando in missa sacerdoti munera : et quia prædictum sibi erat a sancto Michaele. Qui sanctus Michael prima apparitione sibi incussit terrorem ; deinde cognovit eum ex doctrina, quia docebat quod esset bona, et quod Deus illam diligeret et subveniret calamitatibus Franciæ.

Decima quinta examinatio habetur, in qua dicit se apparitione sancti Michaelis, asserens, quod firmiter credebat eum esse sanctum Michaelem, sicut quod Dominus noster passus esset pro nobis. Et ad hoc credendum impellebat eam bonum consilium, bona confortatio, et bona doctrina. Et iterum interrogata de Ecclesia, dixit quod vellet sustinere eam toto posse et non deberet prohiberi ire ad Ecclesiam, et ab audiendo missam. Ex quo satis apparet eam non intellexisse quid sit Ecclesia. Dixit quod referebat se ad omnes sanctos ; et quod unum et idem sibi videbatur de Deo, et Ecclesia. Et quod erat missa ex parte Dei et beatæ Virginis, et sanctorum omnium ; et illis se submittebat. Dixit etiam quod nesciebat an Deus oderet animas Anglorum ; sed illud prædicebat quod totum perderent, in Francia : et quod Deus permiserat affligi Gallicos aliquando, forte pro peccatis ipsorum.

Decima sexta examinatio, in qua interrogata de vexillo, respondet, quod illud fecerat depingi præcepto sanctarum non quod victoria consisteret in vexillo, sed erat in Domino. Et inter multa, quæ dixit extra rem, dixit quod adduceretur ad Papam, et quod responderet totum quod deberet.

Ubi dicit etiam quod faciebat serta imaginibus sanctarum Katharinæ et Margaretæ in honorem illarum, quæ erant in Cœlo. Et interrogata de mulieribus quæ vadunt per aera, dixit quod nunquam ivit, et detestata est sortilegia ipsarum.

Factis dictis interrogationibus die 24 martii, fuerunt lectæ coram dicta Johanna, quæ addidit ad articulum de habitu muliebri : Tradatis mihi unam tunicam muliebrem pro exeundo carceres, et eundo ad domum matris, dicens se postea consulturam quid facere deberet. Cætera ratificavit credens se ita dixisse, ut in illis continebatur.

28Item die Dominica in Ramis palmarum die 25 martii, requisita ab Episcopo, utrum si ei concederetur audire missam dimitteret habitum virilem, respondit et supplicavit quod dimitteretur audire missam in illo habitu. Et tandem videtur dixisse non reciperet viaticum mutando habitum tamen instanter petiit in illo habitu sibi ministrari.

Item decretum fuit postea, et conclusum, quod post interrogationes ex officio inchoaretur processus ordinarius, et proponerentur articuli.

Juravit Promotor de calumnia. Fuerunt oblati unus vel plures consultores ipsi Johannæ ad respondendum ; et illa respondit agendo gratias, et quod nolebat recedere a consilio Dei. Juravit dicere veritatem super articulis quantum concernerent processum.

Interrogata de signo, tunc noluit indicare et manifestare. Tantum dixit, illud esse bonum et dignum et quod ostensum fuit viris ecclesiasticis regni Franciæ, episcopis, archiepiscopis et nominatim archiepiscopo Remensi ; et res data pro signo erat ditissima, ita ut nullus eam describere posset. Et quod fuit sibi revelatum a vocibus, quod audacter adiret regem et quod appareret signum, propter quod illam reciperet. Et postquam fuit impletum, scilicet, cum Angelus ex parte Dei suo regi signum attulisset, ipsa egit gratias Deo, præsertim cum redargueretur a clericis regni, qui audientes et videntes signum fuerunt bene contenti. Et quod fecit reverentiam et flexit genua et discoperuit caput : tamen non dicit cui.

Hæc omnia dicta et confessata septem examinationibus, sive sessionibus, quarum sex primæ publicæ fuerunt, ultima in carcere secretior. Ex post 12 martii post septem, ut præmittitur, examinationes, exhibita et ostensa fuit commissio specialis Inquisitoris hereticæ pravitatis data Vicario suo de adjungendo de Bellvacensi episcopo in ista causa, postquam illam ostendit Vicario, offerens illi communicare priores confessiones. De hac exhibitione oblatione et commissionis tenore patet. Ex post iterum per dictum episcopum et sine Inquisitoris Vicario in carcere interrogata et examinata ipsa Janeta ; quæ repetiit de signo dato regi, dicens quod Angelus, qui primo sibi apparuerat, cum detulit signum allocutus est regem, dicens, ut ipsi Janetæ fidem daret, et illam exerceret quoniam futurum erat, ut per eam regnum relevaretur. Et quod illæ sanctæ crebro non invocatæ veniebant ad eam ; et si quando non venissent, ipsa 29requisivisset Deum ut illas emitteret. Et quod promisit illis sanctis virginitatem tamquam missis a Deo, quod satis erat subdens, quod quum primum audivit Vocem illam vovit servare virginitatem. Et quod suas revelationes nemini indicavit, nec curato, aut alteri ecclesiastico sed solum Roberto de Baudricuria et regi suo : non ex eo quod Voces prohibuerint hoc ; sed ne ad nolitiam Burgundorum veniret vel patris qui eam impedirent a proposito. Fassa est etiam quod recesserit sine licentia parentum ; sed quod ex postea eis scripsit et habuit veniam ab illis. Dicens quod ex quo Deus præcipiebat, oportebat id fieri, etiamsi habuisset centum patres ; et si fuisset filia regis. Non tamen fuisse sibi prohibitum a Vocibus, quod parentibus non indicaret, quin potius suo commissum arbitrio sed ipsa noluit affligere parentes. Dixit etiam, quod recedente sancto Michaele, et Angelis, quos videbat, osculabatur terram per quam transierant. Et interrogata utrum Angeli essent diu cum ipsa, nil specifice respondit ad illud : sed forte mistice aliquid exprimere volens, ait multotiens Angelos venire inter Christianos, et non videri, quos illa sæpe vidit. Et quod aliquando voces alloquentes eam vocitabant filiam Dei.

Fuit eadem die nona examinatio in carcere facta, et sine vicario Inquisitoris per episcopum. Et interrogata de certo somnio, quod pater dicebatur habuisse, dixit quod audivit patrem somniasse Janetam filiam ituram cum gentibus armorum ; ex quo patrem contristatum aliquando dixisse fratibus, quod si id crederet futurum voluisset eam a seipso potius submergi et parentes suos de recessu consternatos quasi amentes affectos. Et de habitu interrogata, dixit se sponte cepisse, non ad requestam cujusquam. Et interrogata an præcepto Vocum, dixit quidquid boni fecerat, præcepto Vocum fecisse et de habitu alias responsuram. Et alia plura, quomodo sperabat redimere dominum ducem Aurelianensen vel ex anglicis captivis, vel transfretando in Angliam, et manu forti eum arripiendo.

Die 13 martiis, post omnes examinationes et interrogationes supra scriptas novem Vicarius Inquisitoris dixit simul velle et ipsi episcopo assistere et eosdem constituit officiarios promotorem scilicet, executorem et custodem, quos episcopus antea constituerat, ut patet.

Decima examinatio. Tunc cœpta est simul interrogari. Et primo de signo respondit : Velletis me incurrere perjurium. Vos non debetis id velle quoniam ego juravi non dicere, ne nimis honerarer ab 30hominibus. Deinde in continenti dicit quod illud signum fuit quoniam Angelus portavit coronam regi suo, certificans ei quod recuperaret totum regnum suum auxilio Dei et opera ipsius Joannæ subdens quod dicta corona fuit tradita in præsentia regis sui et recondita in thesauro regis et corona erat aurea. Adjiciens quod Angelus fecit reverentiam regi suo, et inclinavit se sibi, et protulit illa verba quæ supra dixit. Et dictus Angelus gradiebatur super terram associatus aliis pluribus Angelis et ascendit gradus cum ipsa Johanna. Et quod angelo recedente cœpit flere, quod non posset illum sequi. Et interrogata quare id sibi magis quam alteri contigisset, respondit quod placuit Deo ita facere per unam simplicem puellam. Potest intelligi etiam aliquid de corona forsan mistice sensisse per ea, quæ infra eadem examinatione videtur innuere, coronan illam non fuisse opere et manu factam quoniam nullus aurifaber scivisset facere talem. Et quod erat corona missa a Deo et quod erat boni odoris si bene custodiatur, et quod erat in modum coronæ.

Duodecima examinatio facta etiam fuit præsente vicario Inquisitoris, in qua iterum interrogata de saltu, dixit expresse quod duabus de causis voluit saltare, quia audiverat crudelitatem exercendam in illos de Compendio, qui ferro, et igne, usque ad ætatem septem annorum erant interimendi et post excidium bonorum virorum nolebat supervivere. Altera quia sciebat se venditam Anglicis et malebat mori quam in illorum manus incidere. Et quod prohibita fuit a sanctis Virginibus et contaminata ex casu, sed confortata et ei venia ab illis repromissa. Et quod oravit Deum, ne sineret bonos viros ita fideles Domino suo crudeliter interire. Et quod non credebat se interficere, sed saltans commendavit se Deo, sperans evadere. Et visa est dicere, quod turbabatur in intelligendo responsa sanctarum ; propter turbationem carcerum et tumultus custodum. Et quod Voces sunt circumamictæ lumine et claritate.

Capitula incipiunt cum responsionibus.

Ad primum articulum fassa est quod Papa et viri Ecclesiastici habent conservare fidem catholicam ; sed quod se non submittet nisi Ecclesiæ Cœlesti : et quod nollet tamen in fide deficere.

Ad secundum quod permittebat se adorari, respondit negando et quod si qui sibi osculati sunt sibi manus, fuit ea invita et contra ejus voluntatem : sed quod pauperes veniebant ad eam quos libenter videbat.

31Ad tertium quod tenuit hæreticum dogma, negat dicens, quod sustinuit Ecclesiam pro posse.

Ad quartum in eo quod tangit damnas fatales, professa est se nescire quid sit.

In aliis articulis et omnibus ferme ad priora responsa.

Ad quintum decimum tamen articulum, in quo dicebatur quod maluerat non participare in Divinis quam dimittere habitum, respondit quod non fecit ex irreverentia.

Ad octavum decimum quod dissuasit pacem, negat dicens quod sollicitavit litteris ad pacem dominum ducem Burgundiæ, et cum Anglicis pax fieri poterat si dimitterent quæ temere usurparunt.

Ad quinquagesimum articulum est notanda responsio nam incuba de invocatione respondit se invocare Deum et beatam Mariam, quod mittant sibi consilium et confortationem his verbis : Piissime Deus, in memoriam tuæ sanctæ passionis, obsecro digneris mihi revelare quomodo debeo respondere his viris ecclesiasticis. Ego bene scio quantum ad habitum, scio præceptum per quod cepi sed nescio modum per quem debeam dimittere quare velis mihi indicare : et tunc sanctæ apparent.

Ad articulum quinquagesimum quartum specialiter de eo quod impingebatur, quod volebat habere obsequia virorum in camera, et dormiebat inter viros, respondit quod non verum ; quin sæpe in cubiculo habebat unam, vel duas mulieres quas quando non poterat habere jacebat armata.

In responsione etiam ad quinquagesimum sextum articulum, respondit quod nollet liberari auxilio diaboli a carceribus.

Ad sexagesimum primum articulum de submissione Ecclesiæ utrum velit se referre ad judicium Ecclesiæ de omnibus, quæ fecit. Respondit quod erat contenta dum modo non præciperet sibi aliquid impossibile : et appellat impossibile quod revocet revelationes sibi factas a Deo. Et quando Ecclesia vellet facere aliud contra præceptum sibi factum a Deo, quod non faceret pro re quacumque. Et interrogata utrum ci-edat se subjectam Ecclesiæ militanti, proprie respondit quod sic Deo primo servito non tamen habebat præceptum quod se non submitteret. Et de reliquis dixit se responsuram die sabbati ventura.

Die sabbati sequenti interrogata, respondit per omnia ut supra proxime.

Ex post statuerunt judices omnes confessiones redigendas ad duodecim 32articulos et illos transmittere consulendos variis doctoribus et magistris, quod et fecerunt.

Ex post delatis deliberationibus Universitatis super articulis, monita fuit ipsa Johanna, et declarata omnia quæ super singulis articulis sentiebat Universitas multis exhortationibus requisita, ut in processu, quod se submitteret judicio Ecclesiæ. Ipsa vero respondit, quod volebat sustinere quæ dixerat in processu, etiamsi videret tormenta sibi parata, et ignis cruciatum sibi inferi. Quo audito judex in causa conclusit pronuntians se tunc demum judicem competentem, et citans eam in crastinum ad audiendum sententiam et ad faciendum et procedendum ulterius prout de jure.

Deinde die judicii, quæ fuit 24 maii, habita concione vel predicatione facta a quodam Doctore, dum admoneretur ab eo ipsa respondit : Quantum est de submissione Ecclesiæ ego respondi, quod omnia dicta et facta mea transmittantur Romam ad Dominum nostrum Papam, cui me et Deo primo me refero. Et nota quod dixit, se alias respondisse propter quod satis potest suspicari, cum id nulla parte processus caveatur, dolo tacitum, vel prætermissum. Et iterum interrogata an vellet revocare, dixit quod remittebat se Deo et Papæ. Et licet hoc diceret, captiose fortassis illi dixerunt non sufficere, dicentes alios esse etiam judices ordinarios in suo diocesi et alia per quæ videntur etiam auctoritati Apostolicæ contrariæ.

Ex postea cum cœpisset sententia ferri, illa dixit se velle quod vellebat se omnino referre Ecclesiæ propter quod fecerunt eam palam abjurare in forma.

Qua abjuratione non obstante, illico per sententiam fuit dicta Johanna ad perpetuos carceres et panem doloris et aquam angustiæ perpetuo condemnata.

Cui sententiæ dicta Johanna dixit ad commonitionem Inquisitoris eadem die in carcere velle parere, et oblatum muliebrem habitum sponte suscepit.

Post triduum judices reversi referunt eam deprehendisse in habitu virili et respondisse objurgatam, se sponte suscepisse, primo quia habitus ille erat decentior inter viros. Item quia non observata promissa de relaxando compedes ferreos. Et quod mallet mori, quam in illis diutius permanere petens quod daretur sibi gratiosus carcer, et quod volebat omnino facere quod Ecclesia imperabat.

Ex postea etiam dixit, se fuisse objurgatam a sanctis Virginibus 33de proditione veritatis pro salvando animam, et quod abjuraverat timore ignis non intelligens et quod malebat semel agere pœnitentiam, quam cruciari perenni carcere.

Judices his auditis die 29 martii convocato consilio, retulerunt in medium quid agendum, scrutantes vota singulorum et major pars et omnes ferme venerunt in sententiam cujusdam domini Egidii Abbatis Fiscampnensis judicantis eam relapsam consulentis tamen, quod cedula abjurationis, quam supra asserit Johanna se non intellexisse, iterum legeretur eidem et exponeretur illi verbum Dei quo facto ipsa remante in pertinacia, traderetur judici sæculari. Quod tamen miror fuisse prætermissum nec enim apparet fuisse servatum quod nota ad impugnationem processus.

Nulla ergo alia lectione cedulæ, nec instrucione præmissa, contra vola, ea ipsa die, et quasi ipsa hora properatum est ad condemnationem et traditionem curiæ sæcularis, per quam flammis tradita crudeliter interiit.

Post condemnationem et executiomem sententiæ, aliquos dies post, videlicet VII junii, judices fecerunt examinari aliquos testes de dictis et confessis per eam quando adducenda erat ad judicium, quæ in effectu continent ipsam Johannam fuisse deceptam et delusam ab illis vocibus quæ promiserunt eidem liberationem suam.

Dicebat tamen se realiter illa vidisse quæ de apparitionibus dixit et de Angelis quos minutis quibusdam corporibus apparuisse dicebat : excepto eo quod dixerat de corona delata regi suo per Angelum, asserens semet fuisse angelum delatorem et coronationem in promissione coronæ attulisse. Ex quo videtur satis congrue interpretata sermonem suum primum. An tamen esset boni spiritus vel mali dicebat se refere ad judicium ecclesiasticorum. Fertur eam etiam devote confessam et magna contritione Dominici Corporis sacramentum assumpsisse5.

Notes

1. [3]

   Le Théodore dont il s’agit, que les manuscrits appellent à tort Theodoricus, est Théodore de Leliis, l’un des plus grands canonistes du XV^e siècle. À vingt-cinq ans il tenait les assises de la Rote, en 1462 était évêque de Feltre, et peu après de Trévise ; il fut sous trois papes la lumière du tribunal romain, il publia de nombreux ouvrages de controverse religieuse et mourut à trente-huit ans, au moment ou il allait être nommé cardinal par le pape Pie II.

   Théodore de Leliis s’occupa activement du procès de réhabilitation de Jeanne d’Arc. Il fit deux ouvrages en faveur de celle-ci :

   Une consultatio, réfutation des douze articles allégués contre Jeanne, elle a été publiée in-extenso par Quicherat t. II, p. 22 à 58, parmi les pièces préliminaires du procès de réhabilitation.

   L’opinion de Th. de Leliis sur le procès de condamnation est complètement favorable à la Pucelle. Voici comment il s’exprime dans sa Consultation :

   An videatur manifesta ex actis calumnia et iniquitas apparere, attento quod Johanna fuit per episcopum, judicem, illicitis pactionibus et pretio nummario ad supplicium comparata, et ipsi regi Angliæ tradita ut patet ex requisitione ipsius episcopi lacta. Attento etiam quod ipsa Johanna per regem Angliæ non fuit libere tradita, sed cum retentione et protestatione, de qua in litteris regis. Attento ulterius quod fuit in sæcularibus et profanis carceribus posita, ut apparet toto processu, et quod fuerit tradita scutiferis et armigeris custodienda. Item attento quod fuit ferreis compedibus mancipata, diuturno carcere macerata, defensionis copia denegata, multis perplexis quæstionibus irretita, de quibus habetur in Summario processus, an evidens appareat calumnia et injustitia judicantium.

   On le voit, l’auditeur de Rote juge avec une juste sévérité les procédés employés par Cauchon.

   Mais il parle d’un Sommaire du procès. Ce sommaire est un abrégé fait par Théodore de Leliis lui-même pour l’usage des consultants. Le manuscrit original existe à la suite de celui de la consultation dans le ms. 3878, fonds Ottobonien, à la Bibliothèque Vaticane, et, comme lui, autographe.

   Trois copies s’en trouvent à la Bibliothèque nationale la première sous le n° 13837 du fonds latin (97 ff. du XV^e s.) provenant de la Bibliothèque de Saint-Germain des Prés n° 1421, intitulé : Extractum a processu contra Johannam Puellam per Anglicos facto, cum processus annullatorem, in quo continentur opiniones plurimorum doctorum et opiniones advocatorum consistorialium. fol. 1 à 9 verso. L’autre dans le ms. de Saint-Germain de Harlay, n° 51, fol. 47 la troisième dans le n° 9790 f. lat. (ancien 5970 bis, autrefois 1033 du supplém. latin) intitulé Varia de Joanna d’Arc, copie faite en 1787 par les ordres du baron de Breteuil ministre et secrétaire d’État, par les soins du cardinal de Bernis de l’Académie des belles-lettres, alors ambassadeur de France auprès du Saint-Siège.

   Ce Summarium est resté inédit. Quicherat, t. V, p. 426, s’est borné à en donner les premières et dernières lignes, regrettant de n’avoir pu lui donner place, de n’avoir pu le publier dans son entier.

2. [4]

   Théodore de Leliis, à la suite de chaque article, renvoie aux folios de la grosse du procès qu’il avait entre les mains. Comme, en l’absence de la dite grosse, ces renvois ne présentent plus d’intérêt, nous les avons supprimés.

3. [5]

   Ce dernier paragraphe est important en ce qu’il prouve qu’en 1452, on ne songeait pas à contester l’authenticité de l’information posthume rejetée à la fin du procès.