4. Opinion de Pierre l’Hermite

73IV.

Opinio domini Johannis Heremite158

Ad quæsita in facto defunctæ Johannæ Puellæ per ordinem sub correctione sic dici potest et responderi.

Ad id quod primo loco quæritur An processus et sententia, etc. Postquam dicta Johanna, ut præsupponitur, non deliquit in territorio illius episcopi neque alias ejus subdita erat, videtur quod nullam in eam potuerit exercere jurisdictionem. Solus enim transitus dicta ; Johannæ per ejus territorium vel sola ejus raptio in eodem non subjecit eam suo foro seu jurisdictioni. Ait lex : Durissimum est quotquot locis quis navigat vel iter faciens 74delatus est, tot locis se defendere debeat. L. Heres absens, § At. si quis ab eo, De judiciis159, et per consequens videtur quod quidquid perdictum episcopum in hoc facto contra ipsam Johannam actum erit, quoad effectum nullius roboris sit vel momenti, ut in Cap. At si clerici De judiciis160, et Cap. Si a non competente judice161, per totum, cum pluribus aliis.

Ad secundum articulum An ex nullitate corruant, etc. Ubi dubitatur de delegata vel subdelegata jurisdictione, tunc non præsumitur de ea nisi probetur, nec stabitur ejus delegati vel subdelegati 75processui vel sententiæ nisi probetur commissio. Ita notat Hen. in dicto cap. Cum in jure, De officio delegati162. Et ratio, secundum, eum et Innocentium ibidem, quia dubitatio est de fundamento, scilicet an habuerint jurisdictionem, ex quo ergo non constat de potestate seu de commissione ipsius assorti inquisitoris, omnino ruit processus, quia ubi fundamentum non est, superædificari non potest, can. Cum Paulus163.

Ait tertium, An sint nulli quia ex processu. In jure soli tres casus excipiuntur, in quibus, scilicet inquisitor sine episcopo, vel episcopus sine inquisitore, in causa fidei procedere non potest. Unus enim vel ejus delegatus, sine altero vel ejus delegato, accusatum de hæresi duro carcere sive arcto qui magis ad pœnam quam custodiam videatur tradere, vel tormentis exponere, aut ad sententiam contra ipsum procedere non valet ; in Clementina Multorum, post principium, De hæreticis164. Non videtur ergo quod propter expressa in articulo subjaceat processus nullitati, nisi forte ex processu verisimiliter appareret in vim interrogationum illarum de quibus in articulo et responsionum ad eas secutarum sententiatum fuisse, quia tunc, cum idem judicium de via et termino sit habendum, L. Oratio, De sponsalibus165, probabiliter dici posset sententiam fore nullam.

Ad quartum An sint nulli quia sæpe… Certum est quod causa fidei ab episcopo vel inquisitore delegari valet, ut ex pluribus locis dicta clementinæ multorum evidenter apparet, et ideo non videtur processus ex eo irritus seu irritandus, quod ipse episcopus solus non per se sed per alios dictam Johannam pluries examinare fecit, maxime cum hic casus non sit de exceptis in articulo inmediate præcedente.

Ad quintum Quia ex dictis testium… Johannes, glossator, can. Quatuor super vero timore166 quærit nunquid tenet sententia quam judex per metum tulit, et solvit quod sic. Sed elidi potest per exceptionem, can. Omne quod167. Si ergo iste subinquisitor assertus 76per metum cadentem inconstantem virum sententiam tulit una cum dicto episcopo et etiam consiliarii per dictum metum consulere juste omiserunt, non dubium quin ex iis veniat hujusmodi sententia irritanda et adnullanda, constita de metu prædicto.

Ad sextum An attento quod dicta Johanna… Clarum est de jure quod suspecti et inimici maxime capitales judices esse non debent, ut multipliciter probatur in can. Quia suspecti168 nam et propter inimicitias capitales quis a testificando repellitur ? Cap. Cum oporteat De accusationibus169 ; cap. Per tuas. De simonia170, Fortiori ergo ratione a judicando repelli debet, quia minor causa judicem repellit quam testem, ut notat Jo. can. Consanguinei171 ; can. Quicumque172. Et sufficit, secundum eumdem Johannem, in dicto can. Quia suspecti, aliquem protestari suspicionem et quidquid post illam protestationem fit non tenet, sicut nec post appellationem interpositam, cap. Cum sicut De eo qui mittitur in possessionem causa reservandæ173, imo licet non protestetur, si tamen probet, postea suspicionem cassatur, quod fit contra eum ut extra : ut lite non contestata, accedens hæc ipse Johannes. Notorium autem est per totum Francias regnum et alibi, quod ipse definitus Petrus Cauchon tunc episcopus Belvacensis et par Franciæ, dum viveret, partes Anglicorum inimicorum capitalium dictæ Johannæ contra dominum regem Franciæ, dominum suum naturalem tam ratione originis quam beneficii, fovebat, et clare patuit quia, reducta ad ipsius domini regis Franciæ obedientiam Belvacensi civitate, obtinuit se per sedem apostolicam ad ecclesiam Lexoviensem in Normannia sitam se transferri, quas patria tunc ab Anglicis occupata detinebatur. Merito ergo memorata Johanna ipsum episcopum tunc Belvacensem ut incompetentem judicem, suspectum et inimicum capitalem seu saltem inimicorum capitalium fautorem notorium recusavit, et per consequens, præmissis attentis, liquet irritum fore et inane omne et quidquid per dictum episcopum adversus eamdem Johannam post et contra recusationem hujusmodi actum est.

77Ad septimum An quia se judicio papæ… Ubi quis se protectioni domini papæ submittit, pro appellante haberi et reputari debet, quia submissio protectioni Papæ vicem appellationis obtinet, cap. Ad audientiam nostram cum ibi notatis, De appellationibus174. Similiter itineris arreptio ad sedem apostolicam vim appellationis habet, cap. Dilecti filii eodem titulo De appellationibus175. Ex quo ergo dicta Johanna se judicio Papæ et Concilii commisit aut submissit et ad eos duci petiit, et sic sub papæ et Concilii protectione se submisit, licet per simplicitatem verbum appellationis non expresserit, utpote jurium positivorum prorsus ignara. Videntur per jura prædicta processus et sententia postea per ipsos episcopum Belvacensem et prætensum subinquisitorem contra dictam Johannam facti et habiti nulli, considerato maxime quod, ut infra dicitur, ipsa in carcere privato laicorum detinebatur et per suos capitales inimicos custodiebatur, omni penitus auxilio et solatio destituta.

Ad octavum An attenta gravitate causæ, etc. Ubi dubium est an id quod agitur seu de quo agitur sapiat hæresim vel hujusmodi causa ad Petri sedem referenda sit et nulla alia sedes de ea cognoscere potest, cap. Majores, De baptismo176 ; can. Quotiens177, cum ibi notatis. Et merito secundum Hostiensem in dicto cap. Majores, quia, etsi aliis apostolis imperatum fuit laxare rete in prædam, et etiam dictum Quodcumque ligaveris, etc. Mathei XVIII, soli tamen Petro dicitur : Duc in altum, id est in profundum disputationum Lucæ V, et eisdem cap. Etsi quæstiones178 can. Non turbatur179. Quia ergo de secretis revelationibus et occultis soli Deo notio sunt agebatur, debuit hæc causa ad Sedem apostolicam referri attento quod hoc dicta Johanna requirebat, ut præmissum est. Ex quo sequitur processum et sententiam dictorum episcopi et subinquisitoris prætensi super hoc habita ipso jure fore nulla, cum causa hæc Sedi apostolicæ reservata fuit, et sic nullus alius de ea absque ejus mandato speciali cognoscere potuit, can. Huic sedi180.

78Ad nonum An attento quod ipsa Johanna in carcere privato… Licet accusati de hæresi, cum crimen sit mere ecclesiasticum, incarcerari et detineri debeant in carceribus ecclesiasticis et non laicalibus, quos communes habere debent episcopus et inquisitor, etsi non habeant, in carceribus episcopi sunt detrudendi, ut in Clementina prima De hæreticis. Non videtur tamen quod ob specificata in articulo, si alias de legitimitate processus constaret, corruat ipso processus, cum hæc substantiam seu efficaciam processus fidei contingere non videantur, nisi forte propter præmissa mens ipsius Johannæ, adeo turbata et læsa fuerit, quod digne explicare et intimare non potuerit quod sentiebat, quo casu dici posset haberi debere, ac si cum mente capto sine curatore processum fuisset.

Ad decimum Quia constat… Ad defendendum hæresim, id est, ad sustinendum aliquam speciem hæresis non esse hæresim, consultor seu advocatus intervenire non debet, ut innuit Hostiensis, in cap. Si adversus, De hæreticis181, in glossa cum sint ver. Sed ad defendendum hæresim, scilicet ad defendendum personam accusatam de hæresi, antequam sit legitime confessa seu convicta de hæresi ejusque innocentiam ostendendam, defensor seu consultor in processu inquisitionis intervenire potest, et si contra jura gravetur, accusatus poterit appellare secundum Henricum Bohie in dicto capitulo Si adversus182. Idem videtur sentire glossa XXIV, q. II § His auctoritatibus183, dicens quod si quis post mortem de crimine hæresis accusetur, ut fieri potest cum quæstio fidei non moriatur, eisdem causa et quæstione, can. Sane profertur. Defensor intervenire potest maxime, aut in casu præsenti intervenire debuit consultor, seu director ipsius Johannæ, ætate et sexus fragilitate ac causæ gravitate considerata, et consideratis imo judex ex officio suo eidem Johannæ, etiam si non petiisset, de consilio providere debuit. Feminis enim, pupillis, vel alias debilibus seu iis qui sanæ mentis non sunt, si nemo sit qui eis petat advocatum, ultro debet dare judex. L. Necquidquam, § advocatos, De officio proconsulis et legati184 et ubi majus periculum imminet, fortius et citius, per jura et judices subveniri, ut notat Hostiensis in cap. Cum inter, De exceptionibus185. 79Quia ergo expresse judex denegavit dictæ Johannæ dare in hac causa tam gravi et ardua, consultorem vel directorem, videtur ex hoc corruere processus, cum asserens : ne partium merita causarum pandantur. L. Cod. Si per vim vel alio modo ; cap. Ex litteris De in integrum restitutione186.

Ad undecimum An hujusmodi ætas… In delictis seu excessibus singulorum, non solum qualitas et quantitas delicti, sed ætas, scientia, sexus atque conditio delinquentis sunt attendenda : et secundum hoc, unicuique debet judici cum idem excessus magis sit in uno quam in alio puniendus, cap. Sicut dignum in principio De homicidio187. Quia ergo dicta Johanna tempore processus contra eam agitati, ut in præcedenti quæsito dicitur, juvenis erat, utpote in nono decimo ætatis suæ anno constituta, et quia dubium est, ut supra tactum est, an factum de quo accusabatur, scilicet de secretis et occultis revelationibus, hæresim saperet vel non, etiam quia ipsa Johanna in rure nata et nutrita ac fere omnibus vitæ suæ diebus inter ruricolas simplices et ignaras personas conversata est, videtur quod hæc eam ab hæresi excusent saltem ad relaxationem pœnæ ordinariæ.

Ad duodecimum dubium An quia illi… Ad hoc dubium satis patet responsio per ea quæ supra dicta sunt in decimo dubio.

Ad tertium decimum An quia petiit articulos suos… Ut supra dictum est in octavo dubio, ubi dubitatur an factum aliquod sapiat hæresim vel non, quæstio hæc ad Sedem Petri referenda est. Quia ergo etiam dubium est, ut etiam ibi dictum est, an factum de quo accusabatur dicta Johanna, scilicet de secretis et occultis revelationibus, hæresim saperet vel non. Juste requirebat ipsa Johanna articulos suos videri per Ecclesiam et discuti antequam abjuravisset, quod de romana Ecclesia quæ cunctarum Ecclesiarum et universorum Christi fidelium mater est et magistra, cap. Antiqua De privilegiis188. Etiam sentisse putandum est quod quia hoc sibi denegatum est, videntur sententia et processus nulli ob defectum jurisdictionis.

Ad quatuordecimum dubium, An quia episcopus… Statutum 80est in Concilio generali ut, lam in ordinario judicio quam extraordinario, per publicam personam aut duos viros idoneos fideliter universa judicii acta conferebantur, cap. Quoniam contra falsam, De probationibus189. Ex hoc ergo quod episcopus assertus judex prohibuit quod per notarium causæ non scriberentur excusationes et submissiones dictæ Johannæ ad ipsius justificationem seu saltem delicti, si quod est, attenuationem faciendam, in hoc manifeste suspectum esse ostendens se, videtur ejus processus invalidus, imperfectus et non veridicus. Nam excusationes et submissiones hujusmodi probabiliter movere poterant animum cujuslibet recte judicantis ad eam absolvendam, vel saltem ad mitius cum ea agendum, si in quoquam fuisset culpabilis, attentis maxime ejus sexu et ætate.

Ad quindecimum An quia per elicientes… Notat Chy. in L. unica, Code De errore calculi190, quod sicut contractus ex mente contrahentium suum robur habet L. Obligationum substantia, De obligationibus et actionibus191, sic et sententia suum robur habet ex mente actorum. Et hoc satis probant L. Illicitas § Veritas De officio præsidis192, et l. III, C. De sententia quæ sine certa quantitate profertur, ibi in fine : Si parte aliqua actorum certa quantitas sit comprehensa193. Quia ergo elicientes articulos consultoribus transmissos non veridice, sed mendaciter, imperfecte et calumniose illos formarunt in magnam justitiæ elusionem falsumque in hoc committendo, L. I, § Qui in rationibus, et L. Pauli § I, ad Cod. De fal. Super quibus transmissis et non secundum veritatem gestorum cum divinare non potuissent, credendum est ipsos consultores quærenti qui fideliter omnia referre debebat, juxta cap. Cum Bertholdus, De sententia et re judicata194, responsum ac consilium dedisse liquet quod sententia et processus corruunt, præcipue sententia quæ secundum acta ferenda erat, quia judex, secundum allegata et probata debet judicare, ut in dicto § Veritas si episcopus juxta eorum consilium, ut verisimiliter præsumendum est, sententiaverunt. 81Ad quid enim articulos corrupisset, vel corrumpi fecisset, nisi secundum corruptos procedere voluisset.

Ad sextum decimum, An quia, etc. Nemini est laqueus parandus, Can. De viduis195. Interrogatio etiam seu positio captiosa reprobatur a jure, juxta notata per spi. ti. depositio § VII ver. decisio, considerandum est, ex quo ergo interrogationes factæ dictas Johannæ quæ simplex erat persona et juris penitus ignora multum, ni præsupponitur, vexabant et involvebant in difficillimis quæstionibus ; erantque captiose ac intellectus sui capacitatem, ut in eodem, quæsito innuitur, transcendebant, ut sic eam in sermone caperent, videtur ex hoc a dicto crimine excusari, maxime cum ad id quod quis non intelligit congruum dare non possit responsum, juxta L. Ut responsum, C. De transactionibus196, attentis etiam in quæsito.

Ad septimum decimum An quia per submissas vel fictas personas… Alicujus malitia alterius simplicitati damnum seu nocumentum afferre non debet, L. I in principio, De dolo malo197. Si ergo callida persuasione ut præsupponitur, ipsarum submissarum fictarumque personarum non se submiserit Ecclesiæ dicta Johanna, simplex creatura, ut supra dictum est, vel si ipsæ personæ calumniose sibi removerunt vestem muliebrem ut virilem assumeret et propter hoc, alias non factura, virilem vestem assumpsit, satis posset dici ex hoc judicium corruere, maxime si ex mente et scientia prætensorum dictorum judicum seu alterius eorum præmissa processerint, ad instar contractus bona ; fidei quem nullum reddit dolus dans causam contractui, ut in L. Eleganter, §I, eodem titulo De dolo198.

Ad ultimum etiam quia non constat de præambulo processus super infamia. Hodie est decisum quod si per viam inquisitionis super certis criminibus contra aliquem præsentem nec reclamantem aut quidquam super hoc excipientem, infamiæ inquisitione omissa, ad veritatem eorum criminum procedant processus hujusmodi, ex eo quod non fuit de infamia primitus inquisitum, ulterius impugnari nequit, ut in cap. II De accusationibus, inquisitionibus et denunciationibus199.

[Explicit] opusculum subdecani quondam sancti Martini Turonensis.

Notes

1. [158]

   Ce mémoire avait échappé aux recherches de Quicherat.

   Voici en effet ce que disait à son sujet ce savant collecteur, (t. V, p. 431, et t. II p. 215) :

   La consultation de Pierre l’Hermite, sous doyen de Saint-Martin de Tours est un mémoire en réponse à dix-sept des articles proposés par Paul Pontanus en dehors de la question de dogme. Le texte original est perdu ; il n’en reste qu’une détestable traduction française dans le manuscrit de l’Arsenal, (n° 144 Jurisprud. française), traduction qui n’était que la copie de celle contenue dans le manuscrit de Rohan Soubise. Outre que la transcription est faite avec très peu de soin, la traduction en est si fautive, elle accuse tellement l’ignorance de son auteur en matière de droit qu’on ne peut véritablement pas attribuer la valeur d’un document à un morceau si défiguré. Après avoir longtemps hésité à reproduire quoi que ce fût, qu’il nous suffise de rapporter le premier et le dernier paragraphe de cette très fautive traduction :

   Ensuite l’opinion de messire Pierre Lhermite sous doyen de l’église de Saint-Martin de Tours.

   Il me semble sous correction qu’aux questions et demandes faites au procès de defuncte Jeanne la Pucelle, on peut dire et respondre en cette manière à ce qu’est demandé à un article, c’est ascavoir si le procès et la sentence estoient valables et raisonnables.

   Puisque la dicte defuncte n’offensa point au territoire de l’evesque de Beauvais etc.

   Au XVII^e article et dernier je prouve qu’elle est incoulpable 1° à cause qu’un vray et juste juge doit toujours avoir devant les yeux de sa conscience la vérité et équité, sans tendre rets, corde ny filets à quelqu’un pour le décevoir et tromper, par le chapitre De viduis ; 2° à cause qu’il doit toujours tendre à sauver et délivrer de mort un pauvre prisonnier on prisonnière. Mais pour ce que cet evesque a fait tout à l’opposite, c’est à scavoir qu’à la simple, rustique et innocente Pucelle, laquelle ne cognoissoit rien en procès, il a proposé et demandé questions difficiles, subtiles et captieuses pour la prendre et condemner par ses paroles, mettre à confusion et fraudulente diception je dis et conclus que faussement et iniquement.

   M. de L’Averdy dans sa Notice des manuscrits de la bibliothèque du roi (t. III, p. 518) analyse en quelques lignes ce mémoire qu’il ne connaissait non plus que par la mauvaise traduction du manuscrit Soubise.

   Toutefois le texte original n’était pas perdu, il n’avait qu’échappé aux investigations de ces érudits. Nous le donnons d’après le manuscrit 13837 f. latin à la Bibliothèque nationale, du XV^e siècle, f^os 38 recto à 40 verso.

   Comme l’avait soupçonné Quicherat et ainsi qu’on va le voir, la traduction française du manuscrit de l’Arsenal est aussi inexacte qu’incomplète, l’article qu’elle nous donne comme le XVII^e et dernier, n’est dans le texte que le XVI^e.

2. [159]

   Digeste, V, 1, 19.

3. [160]

   D. Greg. II, 1, 4.

4. [161]

   Codex, VII, 48.

5. [162]

   D. Greg. I, 29, 31.

6. [163]

   D. Grat. C. I, 1, 26.

7. [164]

   Clementina, V, 3, 1.

8. [165]

   Digeste, XXIII, 1, 16.

9. [166]

   D. Grat. C. XI, 3, 78.

10. [167]

    D. Grat. C. XXV, 1, 8.

11. [168]

    D. Grat. C. III, 5, 13.

12. [169]

    D. Greg. V, 1, 19.

13. [170]

    D. Greg. V, 3, 32.

14. [171]

    D. Grat. C. III, 5, 1.

15. [172]

    D. Grat. C. XI, 1.

16. [173]

    D. Greg. II, 15, 2.

17. [174]

    D. Greg. II. 28, 34.

18. [175]

    D. Greg. II, 23, 52.

19. [176]

    D. Greg. III, 42, 3.

20. [177]

    D. Grat. C. XXIV, 1, 12.

21. [178]

    D. Greg. V, 3, 18.

22. [179]

    D. Greg. C. XXIV, 1, 7.

23. [180]

    D. Grat. D. XVII.

24. [181]

    D. Greg. V, 7, 11.

25. [182]

    D. Greg. V, 7, 11.

26. [183]

    D. Grat. C. XXIV, 2, 5.

27. [184]

    Digeste, I, 16, 9.

28. [185]

    D. Greg. II, 25, 5.

29. [186]

    D. Greg. I, 41, 4.

30. [187]

    D. Greg. V, 12, 6.

31. [188]

    D. Greg. V, 33, 23.

32. [189]

    D. Greg. II, 19, 11.

33. [190]

    Code, II, 6.

34. [191]

    Digeste, XLIV, 7, 3.

35. [192]

    Digeste, I, 17, 6 § 1.

36. [193]

    Code, VII, 46, 3.

37. [194]

    D. Greg. II, 27, 18.

38. [195]

    D. Grat. G. XXVII, 1, 7.

39. [196]

    Code, II, 4, 15.

40. [197]

    Digeste IV, 3, 1.

41. [198]

    Digeste IV, 3, 7.

42. [199]

    D. Bonifacii, V, 1, 2.