12. Mémoire de Guillaume Bouillé

323XII.

Magistri Guillelmi Bouillé, decani Noviomensis381

Tenor autem certi codicis inter ipsa judicii prætoria per dictos supplicantes tunc exhibiti et traditi sequitur in hæc verba :

Ad honorem et gloriam Regis regum qui causas defendit innocentum, hunc codicillum summarie, licet rudi et indigesto sermone, ego Guillelmus Bouillé, decanus Noviomensis382, 324theologorum omnium minimus383, exhibere dignum duxi, continentem brevia quædam et generalia advisamenta ex originali processu olim facto Rothomagi contra Johannam, vulgariter Puellam nuncupatam, recollecta, ut ex eis aliqualis præbeatur occasio utriusque juris divini pariter et humani peritissimis doctoribus, latius ac peramplius inquirendi veritatem super iniquo judicio per defunctum D. Petrum Cauchon, tunc Belvacensem episcopum, taliter qualiter facto contra præfatam Johannam Puellam, pro tunc ad defensionem regni adversus violenter usurpantes militantem. Cum autem sicuti beatus testatus Hieronymus, Gallia monstris, scilicet hæreticæ pravitatis, sola caruerit, videtur ad honorem regis christianissimi 325Francorum non sub silentio præterire sententiam iniquam, scandalosam decorique regiæ coronæ derogantem, fulminatam per ipsum episcopum Belvacensem adversantem regi, et, ut prima fronte apparet, sitientem ejusdem domini nostri regis confusionem. Quod autem silentium hujus iniquæ condemnationis regium deprimat honorem, manifestum satis est ex hoc quia, sub rege militans dicta puella, tanquam hæretica ac Dæmonum invocatrix, condemnata fuit. Qualis namque macula regali solio videretur inferri, si, futuris temporibus, per adversarios in memoria reduceretur hominum, quod rex Francorum in exercitu suo fovit hæreticam mulierem et Dæmonumin vocatricem ? Ad hujus infamiæ cautionem invitat sapiens cum dicit Curam habe de bono nomine, et communis Augustini auctoritas sæpius hominum in ore versata : crudelis est qui famam negligit, præcipue quum talis famas denigratio in regni seu totius gentis infamiam cedat.

Credo equidem pie et salubriter ex serie processus, innocentiam dictæ Puellæ posse sustineri omnibus luculenter, attentis seu bene pensatis ejus modo vivendi ac vitæ progressu et fine. Laborabat enim ad restitutionem hujus regni Franciæ, quam frequenter prædixit. Nonne expulit et terruit hostes procacissimos regni, et per ejus sancta monita excitavit inertes seu pigros ad bella pro expellendo feroces regni hostes taliter quod a tempore illo adversariorum virtus seu potestas seniens, debilitari non cessavit ? Nec præterea per totum processum reperietur quod in observationibus suis dicta Puella sortilegiis usa fuerit ab Ecclesia prohibitis, nec superstitionibus reprobatis, neque cautelis hominum fraudulentis, neque ad quæstum proprium, sed tantum ad ereptionem regni ab inimicis et ad restitutionem dignissimi regii solii. Quare merito serenissima regia majestas magnificare tenetur innocentiam ejusdem Puellæ, facereque examinari processum adversus illam minus juste confectum, per doctissimos viros theologos atque juristas, quatenus, si dictus processus ab eis inveniatur vitiosus seu defectuosus in forma seu in materia, quod omnia procurentur reparari, et tandem retractetur sententia contra dictam Puellam lata, tanquam iniqua, ut obloquentium claudantur ora in posterum et regiæ domui fides perseveret inviolata ; quam Dominus solidare semper dignetur in persona victoriosissimi regis nostri moderni, ad salutem et defensionem plebis suæ.

326Quoniam vero in paucioribus via magis [ardua et difficilis], ideo dictum processum contra præfatam Johannam olim factum studendo et perfunctorie legendo, cogitavi expediens tria solum principalia puncta suarum omnium assertionum, de quibus potissime prænominatus Cauchon et sui complices nitebantur eam convincere criminosam, sub brevi declaratione colligere, sibique falso imposita crimina luce clarius, salvo peritiorum judicio, monstrare ; nihil tangendo de forma processus, sed ad dominos juristas remittendo si ordo omnis judiciarius in dicto processu rite fuerit observatus aut non. Deinde particularius subjungere curavi duodecim articulorum qui pro fundando judicium per ipsum Cauchon dominis prælatis et doctoribus fuerunt transmissi manifestam falsitatem, ex eo quod minus recte minusque sincere, imo corrupte, fuerunt recollecti de responsionibus prænominatæ Puellæ, tacendo circumstantias plurimas justiticantes, alias vero multas aggravantes addendo, prout clare patebit seriosius dictum processum legendo. Ex quo liquide constabit ipsos dominos qualificantes exemplum facti sequendo, fuisse deceptos, et per consequens totum judicium sententiamque adversus ipsam Puellam per prætensos judices latam, ac omnia inde secuta, prorsus esse nullius roboris aut vigoris, totumque processum merito debere corruere.

Primo et præcipue nitebantur adversarii ipsam Johannam ex processu et actis habitis de confessionibus ejus, convincere mendosam confictricem apparitionum sanctorum angelorum, et sanctarum Katherinæ et Margaretæ et revelationum futurorum eventuum quas dicit se ab eis et per eos habuisse superstitiosam divinatricem, ac potius hujusmodi revelationes esse a malignis spiritibus quam a bonis, retorquendo omnia facta et dicta prælibatæ Puellæ in dedecus Regis sub quo militabat sed salvo seritiorum judicio si diligenter visitetur processus per dictum episcopum factus, probabitur ex confessatis præfatæ Johannæ et modo vivendi quod verisimilius credendæ sunt hujusmodi revelationes a bonis spiritibus quam a malis.

Ubi primum advertandum videtur pro intellectu dicendorum quod non est humanitus regula generalis vel ars dubitis ad discernandum semper et infaillibiliter quod verse sunt et quod falsæ aut illusoriæ 327revelationes, tunc enim non habetur solum fides de nostris Prophetiis et consequenter de nostra religione, sed esset evidentiæ certitudo. Nam qui sciret evidenter aliquid esse a Deo vel ejus angelo revelatum, sciret profecto aliter quam per solam fidem, illud esse verum. Quemadmodum, si quis haberet scientiam claram de dissolutione fallaciarum et argumentationum contra veritatem fidei peccantium, eidemque repugnantium, haberet utique notitiam non tantum certam ex fide sed ex demonstratione de fidei articulis evidentem. Constat igitur non esse quærendum a catholico, ut sibi fiat elucidatio perspicua ut evidens de prænunciatione aut revelatione facta alicui qualiter probabitur aut scietur revelatio esse angelica. De hoc enim fides est non scientia et sicut non omnium est fides secundum Apostolum, sed est donum Dei, sic non omnes veram a falsa revelatione fecerant, sed aut veram spernunt et falsam amplectuntur, vel sacrilega impietate et incredulitate talia negant reprobant et contemnunt. Nunc autem est quæstio qualiter præsuppositis eis quæ fidei sunt cognoscere, nos fideles poterimus et, secundum doctrinam beati Johannis Baptistæ probare poterimus, spiritus si ex Deo sint et in hanc quæstionem incidimus propter revelationes et apparitiones quas nostro sæculo contigisse cognovimus in Johanna, vulgariter dicta Puella, quid vero dicemus ? Quo pacto exhibebimus in tali judicio, quia si credamus de facili poterimus seduci, quia angelus Sathanæ, secundum Apostolum, transfigurat se nonnunquam in angelum lucis. Si statim negemus hujusmodi apparitiones esse bonorum spirituum, vel irrideamus, vel inculpemus, videbimur infirmare auctoritatem divinæ revelationis quæ nunc, ut olim, potens est, neque enim manus Dei abbreviata est, ut revelare non possit, scandalizabimus præterea simplices dicentque quod ita de nostris revelationibus et prophetiis poterunt esse calumniæ et censendæ erunt fantaziæ vel illusiones tenendum est ergo medium, quia, sicut scriptum est apud Nasonem, medio tutissimus ibis, et, secundum beati Apostoli Johannis documentum, non est credendum omni spiritui, sed probandum spiritus si ex Deo sint et obediendo Apostolo quod bonum est tenendum. Est autem revelatio seu apparitio facta ipsi Johanni principaliter examinanda, in quinque virtutibus quas legimus Beatissimam Mariam habuisse in angelica revelatione sibi facta. Similiter in Zacharia et Elisabeth concluduntur exstitisse ex serie evangelii Lucæ primo dum beati 328Johannis nomen fuit revelatum. Sunt autem hæc virtutes per quas examinanda venit apparitio seu revelatio spiritum. Quas satis tangere videtur Hugo de Sancto Victore in quodam tractatu suo De instructibus. Scilicet humilitas, discretio, patienta, veritas, charitas sunt autem hæ virtutes ex quibus sumitur argumentum apparitionis bonæ spiritualis. Quantum ad primam conditionem clare patebit legenti processum. Ipsam Johannam seu Puellam esse valde humilem ex assertionibus suis in textu scriptis, excusabat enim se ex eo quod erat simplex puella, non apta ad hujusmodi opus, ad quod mittebatur, sicut legitur de Hieremia clamante : A. A. A. Domine esse nescio loqui quia puer ego sum. Patet insuper sua humilitas quia non quæsivit honorem mundanum, sed dumtaxat petivit a vocibus suis salutem animæ suæ. Præterea interrogationibus iteratis et difficilibus vexata, nunquam superbi respondisse videtur, merito itaque potuit a bono spiritu revelationes habere, juxta illud. super quem requiesces spiritus meus nisi super humilem et trementem verba mea. Sed ad calumniandum et refellendum prædictam humilitatem, adscribant adversarii in summam superbiam dictæ Puellæ, ex eo quod dicebat et divulgabat se a Deo missam, quod videbatur fecisse ad jactantiam, ad hoc vero salvandum, respondent sancti doctores, inter quos Chrisostomus sub hac sententia inquit : Aliud est ex quadam necessitate vel ad utilitatem audientium, secretas suas gratias aut virtutes prodere seu manifestare, aliud sine quavis sua aut aliorum utilitate talia per inanem gloriam ventilare, unde Maria Virgo quæ concernabat omnia verba, hæc conferens in corde suo. Postmodum apostolis, præsertim Luca, sacra misteria sibi soli credita ex cognita asseruit non ad jactantiam. Similiter hæc Puella revelatione habuit in ætate XIII annorum, ut confessa est in processu suo, et reseravit seu manifestavit eas tempore suo ad utilitatem regni, unde dicit idem beatus Chrisostomus quod non parum ad rem attinet, si res de qua fertur esse revelatio sit utilis ad mores, ad rempublicam, divini cultus honorem aut augmentum. Aut si sit super variis rebus seu narrationibus immixta. Addendum est etiam quod vult beatus Gregorius, in primo Dialogorum, humilitatem veram esse non pertinacem, sed obtemperantem cum timore, quemadmodum de quodam libertino refert qui rogabatur et adivrabatur venitens suscitare puerum, virtutis inquit pectus non esset, si hoc charitas non vicisset. Prædicta vero muliercula scilicet Johanna se 329missam dicebat ad regni ereptionem, ab inimicis liberationem civitatis Aurelianensis et coronationem regis, qui tam longo tempore fuerat dejectus et expulsus a suo regno, quæ omnia concernebant utilitatem publicam.

Secundum signum in revelationes spirituali est discretio per quam persona cui fit revelatio, prompta reperitur ad credendum bono consilio. Confessa est autem dicta Johanna quod credebat esse bonos spiritus ex bona et salutari exhortatione ipsarum vocum, nam nihil aliud ipsam Johannam admonebant, nisi quod se bene regeret, ecclesiam frequentaret, esset bona juvenis, sæpe confiteretur peccata sua, virginitatem corporis sui et animæ custodiret, itaque ab ipsis tantum erat commonita et exhortata de his, quæ ad sanctitatem devotionem et cultum religionis Catholicæ pertineret, hortati sunt enim tam hujusmodi spiritus ad virginitatem, quam ut fama promulgatur per totam vitam servavit. Non erant ergo spiritus immundi quia Job, XL, de Dæmone qui ibi Bohemot appelatur, dicitur quod dormit in locis hiementibus, id est luxuriosis, unde cum Dominus dæmones ejecisset, petiverunt ut mitteret in porcos, id est luxuriosos, in quibus habitare delectantur. Constat autem per processum et informationes, super vita et conversatione dictæ Puellæ factas, quod obedivit, prompte sanctis et devotis illorum spirituum consiliis, cujus modi non essent malorum spirituum hortamenta quæ sunt a religione catholica ut plurimum extranea.

Tertium signum revelationis bonæ est patientia quæ confert durabilitatem et perseverantiam in bonis operibus. Patienter cum se habuit ipsa Johanna resistendo tentationibus specialiter carnis, quia licet inter armatos conversaret tamen suam integritatem usque in finem servavit, unde Ambrosius : Ubicumque Dei virgo est, templum Dei est. (C. Tolerabilius XXXII, quæstio V). Virginitas autem humilitati conjuncta cum admiratione laudatur hæc scripsi-, raûs XXX distinctione. Hæc namque Johanna expellebat viriliter quantum poterat meretrices ab exercitu militari. Item reddebat pro malis bona, quod est signum perfectæ patientiæ, ut dicit Augustinus super Psalmo CVII : Deus laudem meam XXXIII quæst. III. Quia prohibebat procacissimos hostes occidi seu vulnerari, dum aliis commilitonibus captivabantur, summe abhorrens humani sanguinis 330effusionem injuriasque sibi ab hostibus frequenter illatas patientissime ferebat, patiendo devictis et monendo protervos adversantes quatenus ab hostili persecutione regni hujus cessare curarent et ad propria remearent, ista patent ex depositione plurium testium fide dignorum et per processum in multis passibus.

Quartum signum bonæ revelationis est veritas. Hoc signum ponitur in lege Deuteronomii XIII et IX. Si tacita cogitatione responderis quomodo possum intelligere verbum quod locutus est dominus, sequitur responsio. Hoc habebis signum quod in nomine Domini propheta ille prædixerit et non evenerit, hoc dominus non locutus est. Prima nullus Angelorum vel Prophetarum quicquam futurum esse pronuntiat, quod non veraciter futurum sit in sensu quem ipse vel spiritus sanctus intendebant. Sic non est responsum dæmonum quia fallunt et falluntur. Secunda si id ipsum quod Propheta prædixit non eo modo quo vocaliter prætendebatur eveniat, prius super hoc revelationem a spiritu sancto accipiet de prophetice aut revelatione, sic vel sic intelligenda, conditionaliter aut mistice vel litteraliter sic factum est in Jona de Ninivitis et Isaia de morte Ezechiæ, Illa autem futura quod præfata Johanna prædixit eo tempore quo alummum hominum opinione distantia et remota existebant, imo quæ nullus existimasset debere humanitus contingere, considerata magna diversitate fortunarum. Quod etiam futura erant talia quod ex liberi arbitrii mutabilitate pendebant, de quibus ipsi dæmones potius divinare quam aliquid pronuntiare certum potuissent. Ea ventura ita constanter evenire affirmabat prout et contigisse videmus quod est probatio evidens verse prophetiæ et a Deo, prout vult beatus Augustinus ( XVII et XXXIV, De civitate Dei.) Prædixit namque levationem obsidionis Aurelianensis, coronationem regis, reductionem villæ Parisiensis ab obedientiam regis ante septennium, expulsionem Anglicorum a regno et pacem futuram cum domino Duce Burgundiæ, quæ omnia sicut prædixit evenerunt. Quare unde Guillelmus Parisiensis in secunda parte libri de universo de parte nobiliori, dicit quod Angeli boni singulariter intendunt et vacant ad defensionem gentis seu communitatis regionis aut regni eripiendo ab hostibus, et hujus est causa propter abundantiam seu perfectionem charitatis quæ est in ipsis Angelis et animis sanctis unde etsi frequenter non sequatur bonum pacis quod procuravit hominibus 331non ex defectu virtutis ipsorum provenit verum contingit ex malitia hominum sicut de angelis ante destructionem Hierusalem quorum voces auditæ sunt dicentes Transeamus ab his sedibus sic ergo verisimile est bonos spiritus esse qui apparuerunt ipsi Johannæ pronuntiando bonum gentis Franciæ et ereptionem regni ab hostibus.

Quintum signum bonum in eo cui fit revelatio est charitas seu divinus amor. Beatus Jacobus in sua canonica, quarto capitulo, volens instruere fideles ad dignoscendum et discernendum spiritus si ex Deo sint, vel non, sic ait : In hoc, inquit, cognoscitur spiritus Dei Omnis spiritus qui confitetur Jhesum Christum in carne venisse ex Deo est. Illi vero spiritus qui Johannæ apparebant non solum agnoscebant Jhesum Christum, imo potius confitebantur ipsum Jhesum Christum in carne venisse, cum ipsam Johannam specialiter admonerent, ecclesiam catholicam frequentare, sacramenta Eucharistiæ corporis et sanguinis Domini nostri Jhesus Christi venerabiliter et devote suscipere. Hoc autem non fecissent dæmones quibus est maxima fallendi cupiditas et homines trahendi ad idolatriam non de sua salute commonendi, ut Augustinus ait. In ipsa præterea erat charitas ad proximum quia nolebat mortem cujusque, sed impediebat totis viribus effusionem sanguinis et exhortabatur ad pacem. Fuit denique finis ejus devotissimus et catholicus ac in mediis flammis benedictum nomen Jhesus acclamando religiosissime dies finivit, cum tamen illos quos Diabolus sua inspiratione deceperit faciat male finire et tandem in æternam damnationem adducat, ut dicit Augustinus, ponens exemplum de Saüle, qui diabolum in forma Samuelis a Phitonissa excitatum adoravit, canone Nec mirum. ( XXV, quæst. 51, ubi allegatur Augustinus libro De civitate Dei.)

Denique præter signa supradicta aliud signum bonæ apparitionis convincitur ex responso dictæ Johannæ in processu ad quoddam interrogatorium. Dicit enim quod suæ voces seu spiritus ei primo timorem incusserunt et in recessu seu fine lætam ipsam dimiserunt, quod et consueverunt facere boni spiritus, ut testatur sanctus Doctor tertia parte, articulo XXX, § 3. In vita, inquit, Sancti Anthonii legitur, non difficilis est bonorum spirituum malorumque discretio, 332si enim post timorem successerit gaudium a Domino venisse sciamus auxilium, quia securitas animæ præsentis majestatis est indicium si autem incussa formido permanserit, hostis est qui videtur. Ex quibus patet quod pie et juste ei crediderunt hi cum quibus tam catholice conversabatur, in iis saltem quæ spiritu prophetico prædicebat. Conversantes enim cum ea instruebantur tam in operibus virtuosis quam in cognitione fidei, et ad regimen agendorum singulariter eorum quæ spectabant ad opus suæ missionis. Homines etiam multi vitiis dediti ad virtuosam et religiosam vitam convertebantur, de guerra et odio ad pacem, de superbia ad humilitatem atque obedientiam adducuntur, ut constare poterit inspiciendi depositiones testium notabilium super ipsius vita et conversatione examinatorum. Hæc de primo breviter dicta sufficiunt.

Præterea culpabilem arguunt dictam Johannam fuisse, divinæque legis et canonicæ prævaricatricem propter gestationem virilis habitus et armorum ac suæ amputationem comæ, et hoc ideo quia lege divina hoc est prohibitum, Deuteronomii 22. Non induebatur mulier veste virili, nec vir veste muliebri. Similiter et lege canonica XX Dist. Causa Si qua mulier suo proposito. Et de amputatione comæ, eadem distinctione Ex quæcumque mulier, ubi hoc sub Anathemate prohibetur, sed pro certo si consideremus legationem ad quam divinis jussa revelationibus ipsa Johanna verisimiliter creditur et ministerium armorum, in quo inter armatos ex divino præcepto eam vacare oportebat, causa rationabilis suberat cur veste virili inter tot armatos et viros militares uteretur unde etiam non irrationabiliter existimandum est verum esse quod dixit se Dei præcepto per revelationes vocum hujusmodi virilem habitum et arma portasse, propter quod contra Dei præceptum de quo sibi constabat in hoc homini parere non debebat, quia qui privata lege ducuntur spiritu Dei aguntur et non sint sub lege communi et publica, quia Ubi spiritus ibi libertas. (ad Galatas LI). Suberat tamen de abundanti causa rationabili, supposito fundamento suæ missionis ad bella gerenda. Non enim causa lasciviæ vel ad idolatria superstitione propter quam gentiles talibus habituum mutationibus utebantur. Quæ fuit ratio propter quam Dominus hoc in lege prohibuit, ut dicit Doctor sanctus (XX, quæstio CLIX art. 2). Hujusmodi vero habitum 333gestabat ne armatos viros et alios inter quos eam versari oportebat ad concupiscentiam sui provocaret. Unde idem doctor dicit in loco allegato, quod propter necessitatem aliquam, puta causa occultandi se ab hostibus et pudicitiam suam tuendi, vel propter deffectum alterius vestimenti vel aliam similem causam licite mulier uti veste virili potest, absque prævaricatione prefatæ legis, talis autem mutationis habitum ob rationabilem causam, etiam multarum sanctarum mulierum exempla habemus quas religionis et tuendæ pudicitiæ suæ causa virili veste usque ad supremum vitæ exitum usas legimus, ut de sancta Nathalia, uxore beati Adriani, quæ in habitu virili visitabat christianos in carceribus municipalis, prout recitat Vincentius in Speculo, libro XIII, cap. 81. Item de sancta Marina, quæ mansit in habitu monachali virorum omnibus vitæ suæ diebus, habetur in Speculo, libr. XV cap. 78. Idem de Sancta Eugenia, Philippi imperatoris primi filia christiani, cujus eunuchi fuerunt iacintus et procinctus, ipsa enim fuit accusata de adulterio cum quadam muliere vocata Viclentiana ; eadem Viclentiana cum vehementi assertione hoc testante, et tamdem reperta mulier dum spoliata est ad tormentum jussu patris. (In Speculo, lib. II, cap. 1151. Similiter de Sancta Eufrasina, Paphnutii filia, quæ non dimisit habitum viri sed mansit in cella XXX annis et in fine consolata est patrem qui tamdiu doluerat de sua perditione et reperit eam in cella prædicta, (videatur ubi de Sancta Marina). Ex quibus patet responsio ad legem quæ allegabatur. Quia sex hujusmodi, nec ut judicialis est, nec ut moralis, damnat usum vestis virilis et militaris in Johanna dicta Puella, quam ex certis causis et signis elegit Deus, tamquam vexilliferam ad conterendos hostes hujus regni et sublevandos pauperes regnicolas tam depressos, ut in manu fœminæ puellaris et virginis confundat fortia iniquitatis arma auxiliantibus angelis, quibus virginitas amica est et cognata, secundum Hieronimum et ex sacris historiis frequenter apparuit ; sicut in Cecilia verisimiliter cum coronis ex rosis et liliis, per hoc etiam salvatur accusatio criminum quam Apostolus prohibere videtur in fœmina, quia ubi divina virtus operatur, media secundum finis exigentiam disponuntur. Illa autem quæ per adversantes allegabantur intelliguntur ubi mulier virili veste uteretur aut comam amputaret ad lasciviam aut superstitionem secundum ritum Gentilium non autem ubi propter rationabilem causam et honestam vel lege privata ducta propter aliquod 334magnum bonum tali habitu uteretur, ut in facto ipsius Johannæ creditur quæ hujusmodi habitum sumpsit ne virginitatem suam perderet, non ex luxu. Absit enim ut ea quæ propter bonum facimus, nobis ad culpam imputentur, cessent itaque dictus Cauchon et complices sui, cessent detrahere vel inculpare ausu temerario ea quæ in hujusmodi puella a Deo sunt ordinata ; unde glossa super illo passu LI Judicum. Cessaverunt fories in Israel et quieverunt donec surgeret Debora, dicitque ideo Nonabella elegit Dominus, per infirmia fortia destruens per fœminam superbos hostes prosternens ut ostendatur miraculum Dei quod factum est duce fæmina. Hæc de secundo.

Denique culpabilem dictam Johannam reddere nituntur quia de revelationibus, quas se habuisse referebat, de virilis habitus et armorum gestationes, recusavit se submittere determinationi militantis Ecclesiæ seu cujuscumque hominis mundi. Sed licet hoc simile sibi sit impositum non expresse requisiverit facta sua et dicta transmitti, ad Papam ad quem se referebat et ad Deum. Primo tamen excusabilis erat propter multa, nam primo illa paupercula juvenis in prima ætate fuit nutrita inter bubulcos et postea inter armigeros, cum quibus nihil peritus addiscere potuit et sic nullo modo potuit esse docta ad respondendum tam difficilibus interrogatoriis, sicut erat de submissione sua Ecclesiæ, cujus ignorabat rationem, nec habebat intellectum ad intelligendum attentis sexu et simplicitate muliebri. Tum secundo quia, ut dicit sanctus Doctor (De veritate XIV articulo II), illa quæ sunt subtillissima non sunt rudibus tradenda, sed nulla sunt subtiliora et altiora his quæ rationem excedunt, qualia sunt articuli fidei, quare non debebat interrogari dicta Puella de auctoritate sive de submissione vel judicio Ecclesiæ, quæ sunt subtilitates contentas sub illo articulo Unam sanctam. Sed debuit sufficere generalis interrogatio de credulitate illius articuli Unam sanctam Ecclesiam. Ad hoc concordat idem sanctus doctor ( XXII, quæst. II, artic. 6) in solutione secundi argumenti, dicens quod simplices non sunt examinandi de subtilitatibus fidei ; propterea judices debebant cessare in responsione dictæ Johannæ quando dicit : Ducatis me ad Papam. Cum ad ipsum spectet determinare et interpretari illa quæ sunt fidei principaliter. Imo ad solum summum 335pontificem et præcipue de judicio illarum visionum si essent a bono spiritu vel malo ( XXIV quæst. 1). Nulla perturbatio a tramite apostolicæ Sedis retrahat quæ omnes hæreses semper destruxit. Unde Innocentius ibidem. Quotiens fidei ratio ventilatur arbitror omnes fratres et episcopos vestros nonnisi ad Petrum, id est sui nominis honorem et auctoritatem referre debere. Ad ipsum etiam spectat implicita et occulta in fide pro temporum et ætatum congruentia explicare et determinare, ut quod inferiores Ecclesia filii, implicite et occulte credebant postea publice et explicite confiteantur et hoc aliquando propter ipsorummet fidem in fidei augmentationem. Non debebant ergo interrogari talis simplex Puella de Ecclesia triumphante aut militante, sed debuit sufficere fides quam habebat ad Deum. Unde ex modo respondendi et loquendi videtur quod ipsa Johanna semper intelligebat Ecclesiam et capiebat pro loco in quo percipiuntur sacramenta ecclesiastica et ubi divina audiuntur, sicut simplices accipere solent, nec amplius veniebat examinanda super hoc imo debuit sufficere quod profiteretur se bonam Christianam et credere in sanctam Ecclesiam. Item nec valet si dicatur quod de istis dubiis, videlicet utrum hujusmodi apparitiones sibi factæ sint a bonis spiritibus vel malis, debet se submittere determinationi Ecclesiæ universalis, cujus judicium est infaillibile. Quia ad salutem illius cui fiunt hujusmodi apparitiones non requiritur certitudo per Ecclesiam universalem. Alias simpliciter posset dici requiri pro aliis, ad quæ credenda explicite simplices non tenentur. Item non potest suffragari quod adducere nituntur adversarii. Dicunt enim quod dictæ Johannæ facta est Ecclesia distinctio et declaratum quid significetur per Ecclesiam militantem ut intelligeret quomodo tenetur se et dicta sua militanti Ecclesiæ submittere quia numquam fuit ni sufficiens declaratio facta, attenta simplicitate et fragilitate sexus. In simplicibus autem maxime loquendum est, et attendendum ad intentionem non ad verba præcipue in materia fidei. Illa vero mulier semper se referebat ad Deum, recusans aliud subire judicium, credens evitare judicia hominum, quæ sunt dubia, ideo debebat sic ei declarari deffinitio militantis Ecclesiæ ut posset concipere infaillibilitatem seu certitudinem judicii ipsius verisimiliter ; quod tamen non est factum quia solum dictum est de Ecclesia militante, quod est congregatio, quæ est Papa, cardinales, Episcopi et fideles Christiani, quia debuisset ei declarari ratio indeffectibilitatis, 336seu infaillibilitatis judicii. Declarando quomodo in Ecclesia militante sunt duo capita subordinata spiritualis unum quidem principale semper sanum et indeffectibilem, Christus Deus noster vera ; fidei rector, quam sibi unam desponsatam et intactam servat virginem. (Secunda ad Corinth. XI). Eo compromisit se nobiscum fore omnibus diebus usque ad consummationem sæculi. Aliud est caput Ecclesiæ secundarium, scilicet Papa, qui est vicarius primi capitis, scilicet Christi, ex quo patet quod iste terminus caput sicut et hoc nomen Ecclesia equivoce vel analogice de Christo dicitur. (Tit. De Papa.) Respectu Ecclesiæ catholicæ, nam Christus dicitur caput Ecclesiæ, in quantum gratia personæ singularis exuberans, in eo secundum fontalem plenitudinem omnis gratiæ, in eo habitantis influit sensum et motum spiritus et gratiæ in ipsam Ecclesiam. Id est in omnes qui adhærent ei per fidem vel fidei sacramentum et in quantum Deus influit talem gratiam capitis auctoritative, sed in quantum homo per modum meriti, et hæc quidem meritum quo non solum ex congruo sed etiam ex condigno meruit membris gratiam habuit ex unione verbi ratione, cujus indefectibilis influxus hujus capitis habet Ecclesia privilegium indeniabilitatis, et quod non extra sed intra eam est salus, teste Augustino in Epistola sua, episcoporum suorum de Concilio Creten ad Donatistas. Cum autem ipsa Johanna, multis interrogatoriis vexata, vellet referre dicta sua et facta, ad Deum, non autem ad Ecclesiam militantem hoc erat, propter certitudinem apud Deum, quare non debebat obmitti in declarando quid est Ecclesia militans, etiam quare judicium est indefectibile, et de influentia capitis super fideles habentes caritatem, quasi adducta fuissent in medium, non est dubium, fuisset contenta se submittere Ecclesiæ propterea, quia Deus fuisset præsens in ea, solum equidem offerebatur ei pro Ecclesia multitudo quam reputabat adversari sibi, unde licet dictæ Johannæ proponeretur distinctio triumphantis et militantis Ecclesiæ. Non tamen tenebatur explicite scire cum Ecclesia sit nomen equivocum indigens subtili declaratione quam simplicium capacitas utrumque sapere non potest, sed requiritur studium et ingenii subtilitas, propterea dicit beatus Thomas (VI, 14 art. 21 ad primum articulum). Post oppositum quod non est eadem ratio de omnibus quæ ad fidem pertinent quædam enim sunt aliis obscuriora et quædam aliis necesseriora, ad hoc quod homo dirigatur in fine et ideo quosdam articulos 337præ aliis oportet explicite credere, unde simplices non obligantur nisi ad illa de quibus Ecclesia festivitatem facit. Ideo dicit idem doctor, loco ut supra in solutione argumentum hoc rationis post oppositum, quod aliquis simplex qui accusatur de hæresi non examinatur de omnibus articulis, quia teneatur omnes explicite credere sed quia non tenetur assentire pertinaciter contrario alicujus articulorum. Sic autem quod dicta Johanna non reperietur assensisse pertinaciter contrario illius articuli unam sanctam. Nullas insuper affirmavit assertiones vel conclusiones quarum teneretur credere oppositum quia non tenebatur credere suarum vocum apparitiones esse a malis spiritibus. Poterant enim esse seu emanare a bonis Angelis quod verisimilius judicatur ex prius allegatis signis, sed quod fortius est ad hæc : si fuissent a malis spiritibus, et credidisset esse a bonis, non erat dicenda propterea hæretica, quoniam secundum quod dicit præfatus doctor sanctus in quarto scripto : Si quis errat in his ad quæ explicite credenda non tenetur, non est hæreticus, ut si quis Jacob esse patrem Abrahæ dicat, et hujusmodi, et tamen cognoscit hoc esse contra veritatem fidei et scripturæ. Similiter circa ea de quibus inter doctores sunt opiniones, donec per Ecclesiam determinatum fuerit, ut ait idem doctor, Parte III, quæst. 32 : Imo quod plus est, si Diabolus se transfiguret in Angelum lucis et credatur vel veneretur ut sanctus, dum tamen nihil mali proponat cui videns adhæreat, sic venerans, vel credens, magis patitur quam agat, nec hæreticus est censendus. XXIX quæst. 50, aliter etiam hoc probatur. Cum itaque doctores consiliarii et conjudices, qui suam dederunt opinionem, relinquant sub dubio utrum hujusmodi apparitiones, sint bonorum spirituum vel malorum aut sint confictæ. Non debet ergo pro hæretica judicari si asserit vel opinetur esse bonorum spirituum nec etiam duci aut trahi ad hoc quod alio modo credat submittendo se judicio Ecclesiæ, ubi tamen sciendum pro aliquali resolutione in materia quod licet quantum ad deffinitionem et determinationem articulorum fidei et dubiorum de ipsis et circa ipsos suborientium, similiter de ordinatione eorum quæ ad mores et rectam vitæ institutionem pertinent ; quibus viator fidelis debeat in dictis et factis suis se submittere determinationi summi Pontificis et Ecclesiæ universalis vel judicio proximi prælati, ubi quæstio suborta inveniretur jam per Ecclesiam decisa et determinata, tamen in his quæ factæ sunt et particulari homini certa 338fide cognita et quæ cæteros latent non deberet quis præcise cogi ad denegandum et diffitendum factum cujus ipse certam notitiam et indubitatam haberet. Alioquin iniquum, injustum et impossibile esset judicis præceptum et ipso jure nullas vires haberet, nam si ille qui facti quod cæteros latet certam et indubitatam habet notitiam, negaret et diffiteretur factum, mendacium incurreret, quod est divina lege prohibitum, et agendo contra conscientiam suæ (sic) ædificaret ad gehennam, et ita supposito pro vero fundamento quod ipsa Johanna habuerit divinas revelationes et a lege privata scilicet a spiritu Dei certa præcepta et mandata implenda non videtur fuisse rationabile neque discretum præceptum judicum, tunc quod ipsa abjuraret, cum Ecclesia maxime de occultis non judicet, quare excusabilis merito veniebat. Quia quæ faciebat ex revelatione a bono spiritu agebat et sic sequebatur legem privatam inspirationis divina ; per quam eximebatur ab omni lege communi, et ita concedit Ecclesiam fieri. (Can. Ex parte de conver. qui C. Gaudeamus, et aliis multis juribus) et sic in hoc dicta Johanna sequebatur judicium Ecclesiæ. Quin imo, si contrarium fecisset, contra suam conscientiam bene informatam per hujusmodi bonam inspirationem peccasset. Item stante etiam dubio an ista inspiratio sit ex bono vel malo [spiritu]. Cum hoc sit omnino occultum et soli Deo notum, et consequenter de his Ecclesia non judicet, quoniam in bis posset falli, imo hæc judicio Dei reservat, et propriæ conscientiæ relinquit. Merito ergo non erravit dicta Puella si Dei judicio se tantum submisit nihilominus tamen se, dicta sua et facta submisit Ecclesiæ implicite, explicite et explicitissime requirendo expresse quod dicta sua et facta mitterentur ad Papam, ad quem et ad Deum primo se referebat, quem modum loquendo servat Hieronimus in epistola ad Damasum Papam, dicendo Papæ : Ego primum Christum sequens beatitudini suæ consortior, ex quo satis constat quod per appellationem, legitime ut poterat requirens superioris judicis examen inferiorum judicum, qui sibi hostes erant, judicium declinabit. Igitur inique et injuste dicta Johanna schismatica vel hæretica pro eo quod se judicio præfati domini Petri Cauchon, judicis inferioris licet ordinarii, et aliorum qui secum erant ecclesiasticorum, submittere recusavit, quas propter legitimas suspicionum causas recusare debuit, sicut et fecit.

Luce namque clarius apparet inordinatio animi dicti Cauchon 339Belvacensis episcopi per litteras requisitorias sive summatorias, domino duci Burgundiæ transmissas, in quibus requirit quod primo præfata Johanna tradatur regi Angliæ, sicut etiam fuit primo tradita, Ecclesiam in hoc imponens et iterum eam sibi dari et expediri, et hoc primo promittendo detinentibus eam seu capientibus solvere sex milia francorum, deinde decem milia, non curans quantum daret, dum tamen illam haberet, attento etiam quod ipsa fuit in sæcularibus et prophanis carceribus posita, ut patet in toto processu, et quod fuit tradita scutiferis et armigeris custodienda attento citiam quod fuit ferreis compedibus mancipata, diuturno carcere mancipata, multisque perplexis quæstionibus irretita, de quibus constat in processu.

Ex quibus omnibus apparere potest manifeste calumnia et injustitia judicantium patet insuper quod ipsa Johanna non debuit compelli abnegare et abjurare suas revelationes, dicta et facta sua etc. Potissime cum in omnibus dictis et factis suis et admonitionibus et præceptis, quæ nullo modo præsumi potest ab invidis et malignis spiritibus processisse. Si vero aliqua, ut pote de mutatione habitus vel de portatione armorum, extra communem regulam extranea videantur, non tamen fuerunt talia quin in divinis historiis et sanctorum legendis aliquando inspiratione divina legamus sæpius continsse, ut ostensum est ex his quæ supra dicta sunt et determinata ex verisimilibus conjecturis et argumentis in materia istarum revelationum ipsius Johannæ. Similiter de excusatione sua legitima in materia gestationis habitus virilis et armorum ac submissionis dici, orum suorum et factorum singulariter ipsarum revelationum judicio militantis Ecclesiæ, facile est cætera omnia et singula crimina dissolvere et refellere de quibus dictus Cauchon, suique complices et faventes, ipsam condemnarunt injuste. Hæc de tertio.

Quarto et ultimo considerandus venit dolus perspicuus ex hoc quod duodecim articuli, consultoribus transmissi, non veridice sed mendaciter imperfecte et calumniose formati fuerunt, ut patebit discurrendo per singulos.

Et primo circa primum articulum dicitur : Quædam fœmina dicit et affirmat etc. ubi tacetur proprium nomen et ætas in qua mulier ipsa erat, tempore intentati contra eam judicii, quia ætatis 340 XIX annorum vel eo circa, ut ipsa asseruit in prima sessione (folio processus per gamenei XIII). Nec fit mentio de qualitate ipsius personæ quia simplex et pauper filia, pro ut ipsa fatetur, fol. 2. Quando admonita per voces venire in Franciam, respondit : Ego sum una pauper filia, nec scio equitare, nec ducere quercum. Item nihil dicitur quod esset virgo sive non corrupta, et tamen visitata fuit et talis reperta, prout apparebit ex testimonio multorum. Item, in eodem articulo, cavetur quod fama est divulgata quod fatales Dominæ ibidem, scilicet circa fontem situm juxta magnam arborem, frequentant. Et tamen non constat in processu aliquid de illa fama, authenticis documentis. Obmittitur autem circa hunc articulum quod prima vice habuit voces in meridie, in horto patris sui, et habuit magnum timorem. (fol. 50). Quodque etiam non credit in fatis, imo credit quod sit sortilegium quoddam. (fol. 43 et 48). Et tamen habetur sic in articulo. Quodque prædictæ sanctæ Katherina et Margareta aliquando fuerint eam allocutæ ad fontem quemdam juxta arborem magnam communiter appellatam l’arbre des fées. Quod ideo videbatur poni, ut ingereretur suspicio quod visiones et apparitiones factæ sibi erant a malignis spiritibus. Verum est autem quod semel tantum, loco quodam multis importunis interrogationibus fatigata, videtur dicere sanctarum voces ibidem audivisse. Sed tunc non intellexisse quid dicerent, quod in articulo subdicetur. Præterea falsum est quod subditur in articulo quas ibi et alibi pluries venerata fuit. Quia nusquam in toto processu reperitur quod dictas sanctas venerata fuerit ibidem. Et ita falso fuit adjectum in articulo. Item addunt in eodem articulo quod voces illæ dixerunt eidem fœminæ de mandato Dei quod oportebat accedere ad quemdam principem sæcularem, promittendo quod ejusdem fœminæ auxilio et laboribus mediantibus dictus princeps vi armorum magnum dominium temporale et honorem mundanum recuperaret, ac victoriam de inimicis suis obtineret. Ex quo notatur dolus condentium articulum, quia tacens quod ipsa Johanna sæpe dixerit sibi expositas fuisse mandato Dei miserias et calamitates regni Franciæ, asserens quod aliquando permiserat Gallicos affligi pro peccatis ipsorum (ut dicit folio 42 processus papirei). Dicit præterea quod missa fuit ad recuperandum regnum oppressum non ad dominium temporale acquirendum nec ad honorem mundanum quod finat ad fastum, et tamen hoc additur in dicto articulo.

341Ultra dicta ipsius Johannæ mendaciter et dolose, unde expresse habetur folio XXXV processus pergamenei, quod venerat pro bono patriæ regis et bonarum gentium et ducis Aurelianensis et quod placuit Deo per unam simplicem puellam hoc agere subjicitur præterea in dicto articulo, insuper dictes sanctæ Katherina et Margareta, preceperunt eidem fœminæ de mandato Dei quod assumeret et portaret habitum viri. Quantum ad id quod dicitur sibi a sanctis illis fuisse præceptum, nullibi in processu constat nec umquam fassa est voces sibi expresse precepisse. Quin imo, in examinatione facta in carcere die 17 martii, ubi, interrogata de habitu, asserit se sponte suscepisse et non ad requestam cujuscumque, et in admonitione facta per archidiaconum, fecisse asseruit non aliqua superstione aut causa illiciti ornatus sed ratione cujusdam convenientiæ et expedientiæ temporis, et causa conservandæ melius pudicitiæ inter viros. Item quicquid dicatur in ipso articulo quod præ elegerit non audire missam et non suscipere Eucharistiam tempore statuto per Ecclesiam, quam abjicere habitum virilem semper videtur fuisse intentio sua, quod contenta erat recipere habitum muliebrem. Pro audiendo missam, imo post omnes confessiones dum admoneretur ab ipso archidiacono (folio XCVI), declaravit ipsi intentionem dicendo quod de habitu ipsa benevoluerat assumere unam tunicam longam et capulium muliebre pro eundo ad ecclesiam et recipiendo sacramento Eucharistie, sicut alias responderat in multis passibus processus, proviso quod statim post illum habitum deponeret et reassumeret alium, item in eodem articulo.

Ponitur quod dum esset ætatis XVII annorum vel eo circa, domum paternam egressa fuit ac multitudini hominum arma sequentium sociata, die nocteque cum eis conversando, nunquam aut raro aliam mulierem secum habens, in qua parte articuli, aliqua dolo reticerentur, alia partim malitiose exprimuntur, tacentur enim quæ ad excusationes hujus egressus a domo paterna ipsa Johanna dixit, quia dixit se idcirco non indicasse parentibus ne eos mærore conficeret, de quo recessu postea scripsit eis et dederunt ei veniam (fol. XXXI et XXXII).

Asserebat etiam quod postquam Deus præcipiebat oportebat hoc fieri etiam si patrem regem habuisset. Reliqua vero particula est manifeste falsa quoniam ipsa quando erat in gestis annorum de nocte, jacebat associata cum una muliere, et quando ejus societate 342habere non poterat, dormiebat vestita vel armata (fol. LXIX). Item sequitur in articulo quod noluit se de contentis in eodem submittere determinationi cujusquam nisi solius Dei et Ecclesiæ triumphantis, militanti vero Ecclesiæ se sua facta et dicta submittere distulit et recusavit pluries requisita super hoc et monita. Et falsum est quod recusaverit (fol. c XX XXI et c XX XXII). Ut declarabitur in ultimo articulo, in quo multa ostendentur falsa, multa dolo supressa ex dictis ipsius Johannæ. Addum namque quod tantummodo dicta sua et facta vult submittere Ecclesiæ triumphanti, et tamen non negat formaliter de militante quicquid dicat de triumphante, in eo vero quod dicebat de certitudine suæ salutis salvabitur circa nonum articulum quia non ita dure nec absone protulit sicut scribitur sed recte videtur interpretata ut infra patebit.

Circa secundum articulum quoniam mentionem facit de signo dati regi, de angelo qui detulit coronam ipsi et eidem exhibuit reverentiam etc. videtur minus sincere compositus quia obmittitur protestatio expressa facta per eam in secunda sessione (fol. XXI processus papirei) similiter in tertia sessione, 24 februarii (fol. XXI) et aliis multis passibus processus. Ex quibus constat ipsam Johannam sæpe fuisse protestatam quod de his quæ tangunt regem non diceret quicquam, aut non diceret veritatem et repulit multas interrogationes tanquam non facientes ad processum suum, sicut de natura angelica, de facto regis, nec unquam simpliciter voluit jurare dicere nisi de tangentibus processum, addens etiam quod de tangentibus regem non diceret ; quæ protestationes si fuissent additæ in articulo cum importunitate judicum, qui fatigabant eam excusassent forsan, aut saltem supportassent a mendacio pernicioso et perjuria, quæ omnia sibi infligunt occasione prædicta.

Circa tertium, articulum, in quo asseritur Johannam se esse certam de apparitionibus bonis ex bona confortatione et bona doctrina etc. Advertatur quod articulus iste falsus est et subrepticius quia non solum ex illo quod exprimitur in articulo sed ex multis aliis conjecturis in processu contentis, possunt hujusmodi apparitiones verisimiliter cognosci esse a bonis spiritibus. Tacetur enim in illo articulo quod ipsa Johanna dicebat, beatas Katherinam et Margaretam eam exhortasse ad sæpe confitendum (fol. 39 processus papirei). 343Quod frequentaret ecclesiam (fol. c). Item quod servaret virginitatem suam (fol. XIII). Item notetur quod quotiescumque sanctæ Katherina et Margareta veniebant ad eam, signabat se signo crucis (fol LXXXXVI). Quod si dæmones fuissent non tulissent signum crucis. Articulus etiam in hoc quod posuit ipsam esse certam quod sunt sanctus Michael, sanctæ Katherina et Margareta et quæ sibi apparent videtur innuere illam temere credidisse. Sed tacetur una bona præsumptio, scilicet ex eo quod dicit se non illico credidisse, imo sibi apparuisse ter antequam crederet. Item alia præsumptio bona, quia dixit interrogata quod sæpe numero in illis apparitionibus signabat se prædicto signo crucis, per quod signum expulsos dæmones in suis illusionibus a Patribus sanctis pluries legimus. Item ex eo quod testatur multoties in processu habitam super illis apparitionibus inquisitionem diligentem. Pictavis per clericos et litteratos viros qui hujusmodi assertiones et facta ipsius minime reprobaverunt, non autem præsumendum est illos tota aberasse via. Ex quibus excusabilis videtur et . tolleranda sua assertio et in hoc quod comparat credulitatem illorum credulitati fidei non arguit ipsam de errore fidei aut temeritate (Quæst. LI). Sicut etiam pie et bene intellectum posset ad bonum sensum retorqueri sicut et de re modica dicere consuevimus quod ita credimus sicut et credimus quod Deus est.

Circa quartum articulum in quo fit mentio quod ipsa Johanna dixit secreta de multis contingentibus futuris etc. Iste articulus quo ad primam sui partem, præstat ut videtur nunc efficax signum missionis suæ a Deo non a maligno spiritu qui solet divinare futura tantum ex quibusdam conjecturis subtilitate naturæ suæ et experientia, non ante tanta curricula temporum sicut ipsa Johanna nec ita certitudinaliter asseruit enim ipsa Johanna sibi a vocibus revelatum quod liberaret civitatem Aurelianensem, quod et prædixit regi pro signo. Item quod coronaretur rex ipse Remis quæ civitas detinebatur ab Anglicis patet secunda examinatione (folio XXIII processus papirei). Item prædixit ipsis Anglicis pluries, maxime in quinta sessione et denuntiavit quod ante elapsum septem annorum tempus perderent majus vadium quam Aurelianis quod fuit completum in reductione Parisiensis civitatis. Sed quod amplius et certius est, nostris diebus divina voluntate impletum est quod ipsa palam prædixit quod rex 344suum regnum recuseraret. Præterea in eodem articulo impigitur sibi ad jactanciam ex eo quod dicit se habere notitiam multorum per revelationes et voces etc. Sed si sua inspiciatur responsio ad XXXIII articulum, ubi dixit quod in Domino et ex Domino est revelare futura cui placet, et quod de ense et aliis rebus venturis quas dixit de liberatione regni accepit per revelationem constabit satis quod totum refert ad divinam virtutem et non ad inanem jactantiam, quod autem allegatur ulterius in articulo de sua liberatione a carceribus non propterea debent alia vaticinia haberi suspecta, quia id ipsum reperimus sanctis Prophetis contigisse, sicut de Nathan si David construeret templum, prius consensit et postea prohibuit, non enim spiritus prophetarum mentes semper irradiat. Subdicetur in hoc articulo illud quod deberet addi, illud scilicet quod ipsa dixit. Dicit enim quod ipsa nescit quando erit a carcere liberata (fol. XXIII) quod neque voces primo dicunt ei quod liberabitur et postea quod non curet ut quod capiat gratanter suum martyrium, quod finaliter veniet ad regnum Paradisi (fol. XXX). Nec silenda videtur illa fidelis assertio juramento per eam firmata, scilicet quod nollet quod diabolus traxisset eam ex suo carcere ad liberationem (fol. LXX).

Circa quintum articulum in quo asseritur ipsam Johannam dixisse se præcepto Dei assumpsisse habitum virilem, et in illo habitu sacramentum Eucharistiæ etc., obmissum est illud quod facit ad ejus excusationem et justificationem. Dixit namque, folio XXXII, quod non credebat male facere de habitu virili quem portabat pro bono patriæ suæ et ita non ex luxu id faciebat. Dixit præterea quod Quando fecero illud ad quod ego sum missa ex parte Dei, ego accipiam habitum muliebrem (fol. LXXXXVI). Item dixit quod erat sibi magis licitum habere habitum virilem dum erat inter viros quam habere muliebrem (fol. CXIII). Si autem hujusmodi habitum assumpsit inter armatorum consortia ad reprimandum concupiscentiamillorum, ad liberius exercendum officium ad quod missa erat et non aliqua superstitione et indecente ornatu, seu causa luxus, non debet eidem ad vitium imputari, seu judicari. Nec reperitur ex suis responsionibus quod dixerit oportere gipponem cum braghis et aguilletis accipere. Item non debet hæreticum seu vitiosum judicari si in eo habitu sacramenta sumpsit quo necessitate officii et ministerii suscepti et pro communi utilitate inducebatur. Item additur in articulo 345pro aggravatione quod ipsa pluries recepit Eucharistiam in habitu virili, et reticetur quod licet reciperet, tempore quo sequebatur armorum castra, in illo habitu, corpus Dominicum, non tamen in armis, ut fatetur ipsa sexta sessione, ex quo apparet ipsius ad sacramentum religio seu reverentia quod videtur dolo suppressum.

Quo ad sextum articulum, in quo fit mentio de nominibus Jhesus et Maria in suis litteris appositis etc. Tacetur sua responsio cum interrogaretur de illis signis Jhesus et Maria. Dixit enim quod hoc faciebat quia clerici, scribentes litteras suas, hoc ibi ponebant, et quod quidem dicebant esse bene decens et congruum (fol. XLII et XXII). De eo vero quod subditur in dicto articulo quod scribi fecit ut faceret interfici non obedientes, et quod ad ictus scietur quis habebit potius jus etc. per quod ingerere conantur crudelitatem fuisse et sævitiam in ipsa Johanna. Sed reticetur quod ipsa Johanna prædixit in quarta sessione XXVII februarii, videlicet quod neminem unquam interfecit. Quin imo, quando ingrediebatur adversarios, ipsa propriis manibus gestabat vexillum suum, ut aiebat, ne aliquem interficeret, et quicquid dicatur in articulo aliter, et emendate loquuntur litteræ quas direxit exercitui obsidente Aurelianense, per quas suadet pacem et admonet hostes ut discedant ne sequatur clades. Similiter hoc idem patet per litteras et ambassiatores missos domino duci Burgundiæ, quarum litterarum copia ambarum scribitur in processu originali (fol. LXXXXVIII), per quæ omnia sic debite comparata, eluditur penitus crudelitatis suspicio in ipsa Johanna.

Circa septimum articulum, tacetur primo quod ipsa Johanna asserit in processu, in examinatione facta XXII februarii (fol. 22), videlicet quod sæpe admonita per voces veniret in Franciam, primum accessit ad avunculum suum et sibi exposuit propositum suum et quod eam oportebat ire ad oppidum de Valecoloris, et quod avunculus suus eam deduxit illuc, ubi reperit quemdam militem, scilicet dominum Robertum de Baudricourt ista autem silebant condentes articulum ut innuerent eam esse oblitam fœminei pudoris, qui referunt ipsam in ætate XVII annorum adisse solam ad unum scutiferum quem nunquam agnoverat. Præterea dicitur in articulo quod recessit insciis et inconsultis parentibus et non recitant neque notaverunt quemadmodum ipsa Johanna sede hoc eleganter excusat (fol. LXIII et LXIV processus papirei). Item subditur in eodem articulo 346quod ab ipso armigero accepit habitum virilem, et tamen falsum est. Quin imo ipsa plurimis in locis interrogata an id ad illius Roberti instantiam vel ex ejus consilio fecisset, respondit quod de hoc non inculpabat hominem viventem. (Secunda sessione, fol. III). Deinde quod additur in fine ejusdem articuli dolose quod dixit principi quod nolebat ducere guerram et ponere eam in magno dominio temporali quod tamen falsum, quia ipsa Johanna, in plurimis locis processus, testata est de venisse præcepto Dei ad deuunciandum regi quod Dei opere recuperaret regnum suum et eriperetur de manu eorum qui injuste possidebant.

In octavo articulo, ponuntur circumstantiæ de dejectione sive de saltu turris, ut ostendat in ea crimen desperationis, a quo crimine prorsus immunis judicabitur, si attendatur illud quod dixit (fol. XXXVII), videlicet quod, quando saltavit, credebat evadere nec mori et quod commendavit se Deo. Item quod ipsa saltando non fecit ex desperatione sed animo salvandi corpus suum et succurrendi pluribus bonis gentibus existentibus in necessitate, et quod post saltum confessa fuit et petiit veniam a Domino, (fol. XXXVIII), et ita ad hoc si peccasset in saltando non esset desperatio, postquam agnovit errorem et petiit veniam. Et circa istum articulum bone notetur quod de illa precipitatione solum aggravantia malitiose ponuntur et rationabiliter excusantia omnino prætermittuntur, ut patet intuenti responsa ejusdem Johannæ, scilicet foliis LXVI processus papirei.

Circa nonum articulum facientem mentionem de promissione et certitudine salutis ipsius Johannæ notetur quod si ejus dicta congrue referantur, nihil absonam dixit ipsa, namque sponte sua religiose interpretata est illud quod dixerat de certitudine suæ salutis. Dixit enim (fol. XXXVIII), quod credit firmiter se salvari si ipsa servaverit quod promisit Deo, scilicet virginitatem tam animæ quam corporis. Illud autem quod subditur de peccato in eodem articulo, si omnia illius dicta conferantur in unum satis convenienter videtur esse loquuta, quamquam in puella juris ignara difficile sit discretionem ponere inter peccatum mortale et veniale. Obmittuntur autem multa circa ipsum articulum quæ manifeste faciunt ad suam excusationem super hoc, neque unquam gloriata fuit se non esse in peccato, imo dixit expresse (fol. LXII) quod nescit an sit in peccato 347mortali, et an fuerit, et quod non placeat Deo quod fecerit aut faciat unquam aliquid propter quod anima sua sit onerata. Ipsa etiam, quodam alio loco, ait, eodem folio, ut supra dixit, quod ipsa esset valde dolens si sciret se non esse in gratia Dei. Et subdit : Si sum, Deus me conservet, si non sum, Deus me ponat. Præterea alibi interrogata ex quo habet revelationes utrum putaret expedire sibi conteri, respondit quod nescit si peccaverit mortaliter, sed, si ipsa esset in peccato mortali, existimat quod sanctæ Katherina et Margareta illico dimitterent eam. Subjecit tamen sapienter quod nemo potest nimis mundare conscientiam suam, ut patet secunda examinatione, facta XIV martii, fol. XV, processus papirei. Quæ omnes circonstantiæ sunt obmissæ in articulo, per quas circonstantias patet satis clare quod non temere asserit se non peccasse aut non peccare posse.

Circa decimum articulum, in quo cavetur quod ipsa Johanna temere asserit Deum quosdam diligere viatores etc., tacetur illud quod ipsa respondit interrogata an scit quod sanctæ Katharina et Margareta odiant Anglicos, dixit quod de odio et amore quem Deus habet ad Anglicos, vel quid faciat animabus ipsorum ipsa nescit, sed bene scit quod expellentur Francia. (Patet examinatione facta XVII martii, fol. LXXI). Præterea videtur ostendisse charitatis indicium in Burgundos quando testatur requisivisse per litteras et ambassiatores dominum ducem Burgundiæ ad pacem inter regem et ipsum, ut patet ex responsione ipsius Johannæ ad XVIII articulum, (fol. XCIV processus papirei). Ex quibus satis constat quod non peccabat contra charitatem proximi sicut pretendunt compositores articuli.

Circa undecimum articulum, in quo notatur ipsa Johanna de idolatria, propterea quia exhibebat reverentiam imaginibus sive apparitionibus etc., malitiose tacuit formans articulum, illud quod ipsa Johanna dixit fol. XL, videlicet quod ipsa veneratur ipsas sanctas Katharinam et Margaretam, credens esse illas quæ sunt in Paradiso, et quod hoc facit in honorem Dei, beatæ Mariæ et sanctarum Katharinæ et Margaretæ quæ sunt in cœlo. Item subticetur dolose consilium quod petit a suis vocibus quia nunquam voci suas requisivit aliam mercedem quam salvationem animæ suæ (fol. LXIII). Item de 348invocatione sanctarum, propter quam, arguunt eam tamquam invocatricem dæmonum, tacent responsionem suam, ad articulum L, fol. CXV, quæ elidit omnem suspicionem hujus criminis, videlicet interrogata per quem modum quibus verbis voces requireret, respondit quod reclamabat Deum et beatam Dei genitricem quod mitterent sibi consilium et confortacionem, ex quo patet quod magis est invocatrix Dei per sanctos quam per dæmones. Item falsum dicitur in articulo quod illis imaginibus devoverit virginitatem quia non novit illis nisi tanquam missis a Deo, sic referens votum principaliter ad Deum. De eo autem quod dicitur in articulo quod celavit voces suas curato et parentibus, ipsa se excusat sessione habita XII Martii, nec voces eam compulerunt ad celandum, sed hoc fecit ne impediretur a suo viagio quam tamen excusationem tacent articuli conditores.

De ultimo articulo scilicet de submissione Ecclesiæ. Quod sit nimis dure et dolose iste articulus compositus et multa falsa continens planum et manifestum fiet intuenti processum, quia frequenter protestata est velle se obedire pontifici romano et quod duceretur ad ipsum cum suo processu. Tacent namque primo conditores articuli præfati submissionem Ecclesiæ factam implicite peripsam Johannam, prout habetur folio XXIX in examinatione diei mercurii XIV Martii, dum dixit cum nihil vellet facere contra fidem christianam quam Dominus stabilivit, et si aliquid dixisset, vel fecisset, vel esset supra corpus suum quod clerici scirent dicere esse contra fidem Christianam, ipsa nollet sustinere sed expelleret : ex quo constat quod se submisit judicio Ecclesiæ in his in quibus fideo Christiana et catholica vult eam submitti. Præterea subticetur alia explicitissima submissio, quando cum prima sententia ferretur, coram toto populo respondit per hunc modum : Quantum est de submissione Ecclesiæ, ego respondi eis, de isto puncto, de omnibus quæ ego feci et dixi ; ipsa transmittantur ad Romam penes dominum nostrum summum pontificem, ad quem et ad Deum primo me refero. Et, interrogata an velit revocare omnia dicta et facta sua, dixit : Me refero Deo et Domino nostro Papæ. (fol. C. acta die XXIV maii). Ex quibus verbis patet quod ipsius finalis intentio fuit non subterfugere veri et summi judicis romani Pontificis judicium sed tantum illorum clericorum quos videbat in unum convenisse ad damnationem ejus, quos non immerito expanescebat. Aliunde etiam dictorum articulorum falsitas et totius judicii inde sequentis iniquitas apparet 349ex eo quod per consiliarios et assessores ordinatum exstitit quod præfati articuli in multis passibus corrigerentur quod minime factum est, ut luculenter constat inspicienti primam minutam seu notulam processus adversariorum.

Ex his omnibus apparet manifestus error in sententia qua damnatur ipsa Johanna sub viginti duabus qualitatibus mendose sibi applicatis et quarum aliquæ nullo modo possunt assumi ex quibuscumque verbis confessionis ipsius, aliæ vero etsi ex verbis sinistre interpretatis viderentur posse colligi debita tamen et moderata interpretatione nullomodo possent juste eidem imputari seu applicari, sicut facile potest deduci de singulis prædicatis applicatis præfatæ Johannæ comparando ad suas confessiones supra allegatas et ex processu veridice extractus.

Ex quibus finaliter potest concludi quod, etsi dicta Johanna post scedula abjurationis cujus contenta abjuravit ad eadem vel aliqua ex ipsis redierit, non debet censeri relapsa, propter multa. Tum primo, quia se excusavit quod nunquam intellexit dictam scedulam abjurationis. Tum secundo, quod non fuit servatum illud quod major pars contulentium noluit observari, videlicet quod iterato scedula legeretur et admoneretur, quod tamen factum non reperitur. Imo illico fuit properatum ad supplicium. Præterea dixit ipsa Johanna quod reassumpsit habitum virilem quia convenientior erat inter viros et quia non fuerat sibi observatum promissum scilicet quod iret ad missam et relaxeretur a compedibus ferreis. Offerebatque se uti habitu muliebri si daretur ei carcer gratiosus. Ista satis patent in processu. Item quod digne relapsa judicari non debuit, satis constat quia non fuit per ante in hæresim lapsa neque de hæresi suspecta, neque juste abjurasse censeri debuit contenta in scedula sibi lecta, quam, ut dictum est, minime intelligebat, de quorum etiam majori parte neque confessa neque convicta nec habita est mentio per totum processum nemo enim in hæresim relapsus dici potest nisi ille qui rite et canonice abjuravit hæresim in quam constabat eum lapsum vel de ea vehementer suspectum, et postmodum in ipsam rediisse invenitur.

Notes

1. [381]

   Guillaume Bouillé, docteur en théologie, fut procureur de la nation de France, puis recteur de l’Université, doyen de la cathédrale de Noyon.

   Désireux de la réhabilitation de la Pucelle, dès le 15 février 1450 il obtint de Charles VII, du Grand-conseil duquel il était membre, une commission à cet effet.

   Charles par la grâce de Dieu roy de France, à notre ami et féal conseiller maître Guillaume Bouillé, docteur en théologie.

   Comme Jeanne la Pucelle eût été prise par nos anciens ennemis et adversaires et amenée en cette ville, ils lui firent faire tel quel procès, la firent mourir iniquement, contre raison et très cruellement… voulons avoir la vérité sur ce procès et la manière dont il a été déduit… pour ce vous mandons et commandons que vous vous enquererrez sur ce bien diligentement… et l’information faite, l’apporterez close et cachetée, par devers nous et les gens de notre Grand Conseil, pour pour voir sur ce, ainsi que nous verrons à faire. — (Quicherat t. II, p. 1).

   Un commencement d’information eût lieu, quelques témoins furent entendus, Bouillé rédigea même ce mémoire, le premier qui fut jamais écrit contre la validité du jugement de Pierre Cauchon, puis tout resta en suspens. Lors de la reprise de l’enquête par l’autorité ecclésiastique, ce mémoire se trouvera être la base de cette série de consultations.

   Ce mémoire, en effet, selon la remarque de Quicherat, fut remis aux juges dès la première journée du procès, comme on le voit par le ms. de d’Urfé (fol. 113 v°) où il est consigné après le procès verbal du 17 novembre 1455.

   Cette consultation avait pour but d’attirer l’attention des canonistes sur les irrégularités du procès de condamnation ; elle fut faite postérieurement à l’enquête de 1449, car en maints endroits elle fait allusion aux témoins déjà entendus.

   Ce mémoire avait échappé à M. de L’Averdy quoiqu’il fût dans le ms. de d’Urfé et dans le n° 5970 à la Bibliothèque nationale. Nous le donnons d’après ce dernier texte, fol. 160 recto à 164 recto.

   Nous voyons Bouillé paraître bien des fois comme témoin au procès de réhabilitation, qu’il suivit avec autant d’intérêt que d’assiduité.

2. [382]

   Le ms. de d’Urfé, qui est comme l’on sait, une rédaction d’essai du procès, ajoute : Nec non ad exaltationem regis Francorum seu domus Franciæ, quæ nunquam legitur hæreticis favorem præbuisse aut quovismodo adhæsisse. Dans ce protocole, Bouillé disait donc avoir écrit son mémoire en l’honneur de Dieu et du roi de France. L’hommage au roi en a été effacé dans la rédaction définitive. On voit la préoccupation constante qu’avait Bouillé de démontrer à tout propos que le roi était résolu à provoquer la révision du procès de 1431. Il semble en résulter, dit Quicherat, que le mémoire de Bouillé précéda tous les autres, même ceux des jurisconsultes romains.

3. [383]

   Le ms. de d’Urfé ajoute : regiæ celsitudini.