15. Mémoire de Jacques Gelu

565XV.

Jacobi Gelu ministri (archiepiscopi) Ebredunensis de Puella Aureliansensi dissertatio798

Epistola directa serenissimo regi francorum compilata per reverendissimum in Christo dominum Jacobum Gelu archiepiscopum Ebredunensem super adventum Johannæ domini nostri Jesu Christi ancillæ præfato regi ab alto directæ.

Christianissimo principi domino Karolo septimo, Francorum regi serenissimo, ac dalphino Viennensi inclitissimo, magnalia ac misericordias Domini jugiter in considerationem agere.

Quia circa nuperrime in celsitudinis vestræ favorem ac gloriosæ domus Franciæ laudem et perpetuam famam, peracta ministerio 566Puellæ adolescentulæ, cujus miranda omnium aures pulsare non cessant, doctos viros varia sentire intellexi quibusdam asserentibus peculiarem altissimi, ad conservationem dominiorum propriorum 567in persona et progenie vestris, provisionem existere in ævum feliciter duraturam ; aliis opinantibus Puellam præfatam, nequissimi hostis fallaciam delusam, ipsius et satellitum suorum medio operari in confusionem et vituperium justitiæ, virtutum præclarissimæ, quam se colore adstruunt idcirco considerans quod in agro dominico, prout quisque valet, serere illius frumentum, alter pretiosum aliquid, et alius quæ habet, quanquam non multum præstantia, tenetur, nec aliorum opes alterius paupertate fœdari quatenus materia prædicta elucescat, ipsam juxta modulum talenti crediti tractatulo præsenti, annuente scientiarum datore Deo, comprehendam. Quem majestati vestræ destinare proposui pro speculo terso et admodum polito, in quo fragilitatem imbecillitatemque potentiæ humanæ et terrenæ, ac principum, populo quanquam gravi præsidentium, excellentiam, etiam omnipotentiæ Dei benedicti gratias uberes multiplicesque vobis impensas, absque tamen obligationis alicujus vinculo, sed mera libertate sua, insuper, quam nulla solvere valetis facultate ipsi domino largitori Deo, beneficentiam speculari, meditari, videre ac recognoscere, quamvis insufficienter, valeatis.

Sed nunc in ænigmate et per hoc in amorem, timorem, laudem et gloriam benefactoris Dei, parentis liberi, tota mente, tota virtute et animæ tota assurgatis, tandemque de virtute in virtutem profiscentes, ipsi facie ad faciem gratias peragatis in patria, visione beatificata dotatus. Quod, ut fiat, ex intimis pium, misericordem et omnium bonorum largitorem Deum suppliciter exoro.

Vester olim Turonensis, nunc Ebredunensis metropolis, Jacobus, minister indignus.

568Dissertatio

Doctorum fidelium scriptis facto singulari Puellæ, ad serenissimum regem Francorum dominum Karolum septimum venientis, primaria apprehensione concepto, non abs re mirari cœpimus dubiæ rei eventum, et ejusdem causam finalem efficientem et materialem inquirere, de voluntateque, pietate, misericordia et justitia Dei perscrutari. Unde plura in sacræ fidei catholicæ confirmationem et æstimationis aliquorum confusionem, nulli curam universi attribuentium, cedentia, reperimus quos sæpenumero detestati sumus, ac refellimus et damnamus per præsentem tractatulum, in Dei gloriam, fidei approbationem, catholicorum lætitiam ingentem, præcelsæ domus Franciæ excellentiam, domini regis prædicti laudem regni et fidelium incolarum ejus christianissimorum perpetuam famam, editum per me, Jacobum, olim Turonensem archiepiscopum, nunc sanctæ metropolis Ebredunensis ecclesiæ antistitem indignum anno Domini millesimo quadringintesimo vicesimo nono præsidente Romanæ Ecclesiæ domino Papa Martino quinto, et romano imperio domino Sigismundo, feliciter. In quo quidem tractatu nihil temere asserere volumus, sed melius scientium judicia sequi, annuente salvatore nostro domino Jesu Christo, cui soli debetur honor et gloria.

Nulla gens usquam est adeo aut fuit extra leges moresque projecto, quæ non aliquos deos crediderit. De Deo enim omnibus insita est opinio hinc omnis mortalium cura, quam multiplicium studiorum labor exercet, etsi diverso calle procedat, ad unum tamen nititur beatitudinis finem pervenire. Quo magis est admiranda quorumdam pravitas qui, etsi humanæ speciei exsistant anima rationali informati, quia membra magni corporis sumus omnes naturaque nos cognatos ediderit cum ex iisdem in eadem gigneret : de Deo tamen male et impie suspicantur fato aut casui, non omnipotentiæ creatoris attribuentes quæ providentia divina contingant : falso existimantes non majorem Deo esse curam de hominibus quam de vilissimis specierum singularum individuis : quo fit ut volitis suis indifferenter libere se uti posse credant, tandemque peccatorum suorum mole pressi, justitiam, omnium virtutum præclarissimam crudelitatibus etiam immersi, quæ ad omnia valet pietatem ; 569et in proximorum injurias acti, quæ propria est creatoris, in Deo misericordiam, abnegent, nec peccare se existiment, si quam avidissime suis fruantur voluptatibus, quæ non sunt hominis præstantia dignæ. Sed et miserrimi sunt qui eo pervenerunt ut talia supervacua sibi faciant necessaria tunc enim consummata est infelicitas ubi turpia non solum delectant, sed et placent, desinitque remedio esse locus quando, quæ vitia sunt, mores fiunt. Ex libidine orta, sine termino sunt ; et in immensum exit cupiditas, quæ naturalem modum transilit. Quare qui se prædictis immergunt, eisdem carere non possunt quasi in consuetudinem adductis et quia peccatum mox suo pondere ad aliud trahit et vitia nos in desperationem perducunt, in nefanda incidunt, ut, nec infernum quo malefactorum suorum pœnas luant, ponant (qui tamen descriptus est perpetua nocte oppressa regio in qua nulla est redemptio) paradisum etiam ubi, quæ nec oculus vidit, nec auris audivit, et nisi cor hominis non ascendit, præparat Deus diligentibus se, abnegantes etiam animam humanam de potentia materiæ eductam, scilicet ut bruti et ad corruptionem individui corrumpi impie existiment quum tamen speciei humanæ a brutali per hoc secernatur divinitas, tandem dicat insipiens in corde suo Non est Deus. Qui talia agunt, digni sunt morte et nedum qui agunt, sed et qui agentibus consentiunt.

Assertiones prædictæ hominem occupare possunt feliciter vitiis enutritum et damnatis versantem moribus ; sed virtus quæ beatos nos efficit, cum sua vi nos trahat et sua potestate alliciat, non contingit, nisi animo bene instituto et assidua exercitatione in bonis ad summum perducto. Non dat natura virtutem ars est enim bonum fieri, et animus malis artibus imbutus haud facile libidinibus caruit. Hinc quæ salutaria sunt, agitari sæpe et versari debent, ut nec tantum nota sint sed parata. Dogmata supra posita, nedum opinari esse falsa, sed scire fide oculata et ratione intellectiva compellitur intellectus, si singulare illud et mirandum facinus consideretur quod nunc ostendit Dominus nobis per Puellam, in adjutorium domini regis divinitus pro recuperatione dominiorum suorum transmissam quod perstringere cessit animo, ne posteræ circa prædicta hæsitent ætates.

Ut autem nihil antiquitatis ignoretur et exordium rei omnibus clareat, negotium texendum censuimus ut bonæ memoriæ regem 570Johannem pro stipite eligamus. Quatuor enim filios habuit : Karolum quintum, dalphinum primum Viennensem ; Ludovicum, ducem Andegaviæ, regem Siciliæ ; Johannem, ducem Bituriæ, et Philippum ducem Burgundiæ, qui habuit Johannem, eliam ducem Burgundia ; (de quo infra dicetur) patrem ducis Burgundiæ moderni. Karolus quintus habuit Karolum sextum, mansuetum et pium, sed infirmitate præpeditum, propter quam ad regni gubernacula minus aptus erat et Ludovicum, ducem Aurelianensem, elevati sensus virum Karolus sextus genuit Karolum dalphinum, in ætate tenera mortuum, cui successit Ludovicus dux Aquilaniæ, dalphinus perspicacis ingenii, circa adolescentiam defunctus. Huic Johannes comes Pontivi, dictus de Hannonia, qui filiam comitis Hannoniæ habuit uxorem, successor exstitit sed modico tempore vixit dalphinus. Postremo dominus rex modernus Karolus septimus ad dalphinatum, postea ad regnum venit.

Verum pro declaratione dicendorum, sciendum quod viventibus Ludovico Aurelianensi et Philippo Burgundiæ ducibus, magnæ inter eosdem, occasione regiminis regni, insurrexerunt dissentiones, quæ per Johannem prædictum, patre suo defuncto, continuatæ exstiterunt, adeoque ut ipse clam ducem Ludovicum Aurelianensem interfici fecit. Quapropter infinita mala evenerunt, quia domini domus Franciæ præcelsæ se diviserunt, aliis partem Aurelianensem foventibus, et quibusdam partem Burgundiæ. Populus etiam divisus exstitit. Hinc tirages cruentæ et seditiones ortæ sunt, medio quarum multi notabiles Parisius et alibi, per homines viles et abjecti status partem Burgundiæ tenentes, morti addicti sunt. Anglici vero divisionem regni considerantes, ipsum invaserunt et lapsu temporis plures patrias, civitates et castra sua vi et industria, partim et juvamine partis Burgundiæ ac non obedientium domino regi subjectorum, obtinuerunt, bellisque campestribus partem Aurelianensem quam dominus rex foverat ut suam, plurimum attenuaverunt. Damna multa domino regi pars Burgundiæ procuravit, quia regi Angliæ se confœderavit cujus juvamine Anglici Franciam, Briam, Campaniam, Picardiam, Normanniam et usque Ligerim regnum obtinuerunt, ac Karolum sextum reginamque ejus uxorem ceperunt ; quibus in eorum potestatem adductis, fecerunt per eos dominum regem contra jus et fas omne exhæredari ac regem Angliæ hæredem institui, postque magnam regni partem Anglici cum adjutorio partis 571Burgundiæ sibi appropriaverunt ac aliquos partem regis tenentes, principes, nobiles et alios, sic territaverunt quod multum exstitit debililata pars regia. Nam aliqui principum partis regiæ, homagium Anglicis fecerunt ; alii domanium regis exquisitis coloribus ab ipso extorquebant alii facultatibus et financiis ipsum spoliabant ; quibusdam falsa in populo, quatenus regem exosum haberet, per totum regnum seminantibus in tantumque hæ pestes invaluerunt quod, vix reperiebatur qui domino regi obediret. Item nobiles, et principum aliqui a spe ceciderant, et dominum regem relinquentes, ad propria se reducebant, rumorque invalescebat quod cuilibet licitum erat de regno sibi appropriare quæ occupare poterat. Unde depauperabatur rex patientissimus, adeo quod vix tenuem nedum pro domo sua, sed pro persona, victum habebat, et regina resque sic ducta est quod nulla erat apparentia per auxilium humanum dominum regem sua dominia recuperare posse, crescente continue inimicorum et sibi non obedientium potestate, ac remissione juvaminis illorum qui partem suam foverant. Non financias reperire de suo poterat rex, et a sibi subditis donata sine mensura dissipabantur. Absque apparatu regio relinquebatur rex, et unde sibi succurrere posset, non habebat. Omnia tamen patienter sustinebat, auxilio destitutus humano et avaritia suorum depauperatus sed spem firmam in Deo eum reposuisse audivimus ac ad Deum singulariter recurrisse, orationibus et eleemosynis, venditione jocalium etiam aliquorum quæ habebat. Quorum, ut creditur, mediis, placatus misericors Deus et tactus ardore caritatis, intrinsecus cogitavit super eum et regnum cogitationes pacis, reparationis et restaurationis inclinando per pietatem majestatem suam, ut misericordiam et justitiam eisdem faceret.

Placuit itaque Altissimo in cujus femore scriptum est Rex regum et Dominus dominantium, regi succurrere per adolescentulam puellam, de post fœtantes nutritam et ereptam non stola magistrali, non conversatione prudentium, non instructione doctorum, informatam habitum virilem gestantem ; se a Deo missam asserentem, quatinus princeps esset exercitus regii ad domandum rebelles et expellendum ipsius inimicos a regno, ac eum in dominiis suis restituendum. Quæ res, etsi in se considerata mirabili exsistat, cum nec mulieri, præsertim puellæ et juveni, propter sexus fragilitatem et verecundiam congruat ut sit dux exercitus seu armis se immisceat, 572ac viros bellicosos viribus corporalibus potentes, exercitatos qui omnibus terrori erant, vincat ; attamen in Dei potentiam relata nullam admirationem inducere debent, quia in paucis veluti in multis, victoriam etiam sexus muliebris interventu æqualiter præstare potest, ut in Debbora factum exstitit. Non est qui ejus resistere possit voluntati cum omnia in sua ditione sint posita. Per hoc docemur humanitus nihil posse, nisi Domino faciente, quia omnis potestas a domino Deo est. Humana enim præsumptio damnatur adversus justitiam Dei se extollere confunduntur cervices superborum et supercilia grandia in se confidentium ; infima Deus elegit ut fortia confundat. Sed etsi in specula rem præsentem feramus, multa se offerent propter quæ merito suspicari et credere possemus clementiam divinam ad prædicta sic peragenda inclinatam.

Primo occurrit domini regis justitia. Ipse enim fuit filius, nunc unicus, bonæ memoriæ Karoli sexti, constante matrimonio genitus, naturalis et legitimus, qui nihil ingratitudinis adversus parentes egit ; et tamen decepti, inducti ac territi ipsum de facto exhæredarunt inimicum ejus capitalem, regem Angliæ, hæredem instituendo contra jus naturale, divinum et humanum.

Secundo prædecessorum suorum se offerunt merita gloriosa. Nam post fidei catholicæ susceptionem, nullo unquam errore in fide notati sunt, ut de Francia dicatur quod sola monstro caruit. Deum honoraverunt, fidem et Ecclesiam auxerunt et in reverentia semper habuerunt.

Tertio, orationes personarum devotarum et ejulatus oppressorum, insuper altera ex parte infidelitas subditorum et inhumanitas eorum. Nam per eos captis fidelibus regiis, pro cibis et alimentis fenum interdum porrigebant ut brutis ; alimenta eisdem contra jus naturæ omnimode denegantes et, post eorum interfectionem, sepulturam. Secundo eorum sævitia in omnes indifferens, absque status aut sexus delectu ; nam prælatos et viros ecclesiasticos, nobiles, consiliarios et virgines, senes cum junioribus et mulieres prægnantes, occiderunt.

Quarto, inimicorum injustitia titulum validum nullum habentium, qui, quasi fidem non professi fuerint catholicam, quæ alienum non tantum usurpare, sed rem proximi concupiscere prohibet, sibi regni diadema et sceptrum non veriti sunt velle appropriare cum tamen omne quod ex fide non est, sit peccatum.

573Quinto, insatiabilis crudelitas gentis illius quæ in actibus suis nullam admittit pietatem. Quos enim bellis subdiderunt, neci tradere non sunt veriti, similibus nequaquam indulgentes, sed contra jus naturæ eosdem necantes. Per ipsos tota christianitas turbata exstitit ; quin imo orbis universus ; inimici etiam crucis Christi nimium gloriati sunt, talia exitia inter christianos audientes, cum nulla possit esse nostrum propior quam per tales divisiones destructio. Sed nunquam rem eo duci vidimus ; quanquam propter mala gentis nostræ multum turbatam, quin in pietate, misericordia et justitia Domini speraremus ; domino regi asserentes et persuadentes quod magis erat possibile in homine vivente animam rationalem non esse, quam in Deo pietatem, misericordiam et justitiam deficere peccatis autem regis nostri et populi seu omnium simul, pestem prædictam contingere non ad excidium domus regiæ, sed ad correctionem nostram. Restabat autem quod a peccatis correcti, ad Dominum confugeremus, quia agens agit in patiente prædisposito. Hinc domino regi persuadebamus ad pietatis divinæ bonitatem confugere et se illi tota mentis devotione committere ac in eo firmiter sperare ; res enim desperatas suæ virtutis magnitudine consummare potest.

Sed rem nostram paulisper ex causa laxemus.

Assertum est nobis viros multum litteratos constanter dicere Puellam prædictam, non a Deo missam, sed magis arte diabolica deceptam et illusam, non in Dei potestate quæ facit, sed dæmonum ministerio peragere. In argumentum capiunt quia uno impetu aut momento, ut sic loquamur, Deus peragit, cum tempore aliquo non indigeat ad consummationem sive perfectionem operum suorum. Ipse dixit et facta sunt mandavit et creata sunt. Ista autem Puella jam diu incepit ; nondum complevit ; ergo, etc.

Item si divina essent prædicta, Deus angelum destinasset, non juvenculam simplicem cum ovibus nutritam, omni illusioni subjectam et de facili deceptibilem propter sexus naturam et vitæ in otio peractæ solitudinem. Talibus enim dæmon cautus plerumque illudit. Hoc maxime in his, quibus degimus, regionibus in dies experimur. Ejus enim multæ et variæ sunt artes illudendi et homines decipiendi, quibus a natura, post sui casum, invidet et inimicatur. Ergo etc.

Ex themate prædicto aliquas elicere quæstiunculas satis utile judicamus, quo materia præsens elucescat ; quia veritas agitata magis 574splendescit in lucem. Quæro ergo primo utrum divinam majestatem deceat de unius hominis actibus aut regni singulariter se intromittere.

Secundo, utrum Deus sua magis per angelos quam per homines habeat expedire.

Tertio, utrum deceat divinam sapientiam, quæ viris competunt, sexui muliebri committere.

Quarto, si et per quæ valemus cognoscere opera esse a Deo an arte diabolica facta.

Quinto, si ordinatione, voluntate aut dispositione divina aliqua sint facienda, utrum sine prudentia humana sint peragenda.

Quæstio prima.

Ad partem negativam primæ quæstionis arguitur æqualiter est cura Deo de omnibus. Item sicut Deus omnium creator est, sic omnium est et debet esse conservator qui dat formam, dat consequentia ad eam quare indifferenter se ad omnia habet ; nihil odiens facit, quare omnium miseretur, omnia enim sua sunt etc.

Respondemus cum omni correctione et submissione humili prælibata, quod Deus omnia diligit quia omnia condidit, omnia etiam disponit et conservat æqualiter ; sicque non est aliquid de quo ci cura non sit. Et hoc necessarium est quia si manum suam retraheret ab aliquo, certum est ipsum non posse subsistere cum ab eo omnia dependeant. Verum est tamen quod singulis rebus, prout uniuscujusque natura expetit, quæ convenire novit accommodat. Aliter de pomis aut piris providet et disponit, et aliter de homine. Cuilibet tamen sufficienter juxta naturæ qualitatem sive modum, Quia vero homo se multis quæ prudentiam requirunt, imo quasi infinitis habet immiscere et circa ea versari, idcirco amplior circa eum requiritur et necessaria est Dei providentia ac directio quam circa individua alterius speciei. Docemur locum in naturalibus hanc rationem habere. Aliquæ sunt herbæ quæ ubilibet cusare possunt etiam inter petras, quin imo ipsis hærent aliæ delicatam et minutam requirunt terram fimo aptatam, prignam et calore solis intenso adjutam aliter enim neque crementum neque perfectionem suæ speciei attingerent. Unde quia nobilioris et magis delicatæ naturæ 575existunt, in his specialiter Dei requiritur cura sive provisio.

Nulla enim neque præstantior sub concavo orbis lunæ creatura est homine : hinc speciatissimam de eo curam Dei bonitatem habere consequens est dicere, et tanto majorem et specialiorem quanto se magis aptat sua virtute, devotione et dispositione ut Dei gratiam mereatur et acquirat ac ea dignus fiat. Sicut enim a causa arguimus efficaciter ad effectum, sic etiam ab effectu ad causam valide ad causam arguere possumus. Utrumque enim bonum est argumentum hinc dicimus quod si homo simplex aut administrationem habens in republica ut rex, vel etiam populus aut regnum unum bene, decenter et devote Deo famuletur, suas majestati ut convenit serviat, ac ejus mandata custodiat et per bonæ vitæ conservationem. Domino Deo laudes reddat, quia majestas operis resultat in laudem creatoris sive opificis, decens est majestatem divinam de talis hominis aut regni actibus singulariter se intromittere, ipsos protegendo et ab adversis liberando. Bonitas divina cujus natura est benefacere nihil relinquit irremuneratum et dives est in omnes ut singulis ad condignum retribuere valeat et dare omnibus affluenter.

Hujus dicti quam plures habemus historias probatorias : divina bonitas Moysen rexit et usque ad mortem fovit ; Jacob acceptum habuit de quo scribitur Jacob dilexi ; David fidelem a malitia Saülis et astutia Absalonis liberavit ; Ezechiæ regi morienti quindecim annos addidit ; ad Josue precem solem sistere jussit et diem quadraginta octo horarum spatio dilatavit ; personam Job a Sathanæ potestate exclusit eam preservando ; Tobiæ juniori Zachariam misit qui eum per iter suum conduxit, negotiari juvit et ad larem paternum sanum et incolumen reduxit ac post reductionem Tobiæ senioris sanitatis restitutionis causa fuit ; ei enim hirundinum fere excœcato visum et lumen restituit apostolorum quemlibet confortavit martirum fortitudinem ampliavit, juvit et accendit ; confessores et virgines in integritate vitæ preservavit ; populum Israeliticum a servitute Pharaonis liberavit et ipsum quadraginta annorum spatio fovit, nec enim illo tempore attrita fuerunt eorum vestimenta.

Non ergo mirum est si post tot et tanta flagella patienter ac domino Rege et populo suo perpessa, miserator et misericors Dominus velit ejus misereri et populi, ac in misericordia continere iras quas peccatis exigentibus meruerant. Speramus regem et populum emendatos 576et correctos ad Dominum reversos ejus propitiationem invenisse. Si enim unius hominis simplicis Tobiæ administrationem reipublicæ non habentis Deus curam gesserit ita specialem virtute parentum hoc merente, quare non possumus sic de domino regi ministro Dei sperare et æstimare quia administrationem magnam in republica habente ? Et si populi Israelitici post varias afflictiones Deus misertus est et eum tanquam peculiarem elegit, quare credere non possumus quod regnum Franciæ semper in fide firmum, nunc satis de suis demeritis correctum, ad Deum per pœnitentiam reversum divina majestas juvare non dedignetur, præsertim quia, ut supra scriptum est, satis se offert in casu nostro materia, Dei clementiam ad justitiam et misericordiam regis et populi sui inclinandi et propitiationem suam obtinendi ? Unde considerare debemus quod de defectibus quæ circa nos proveniunt, judicem Deum non arguere habemus nec debemus, cum semper juste faciat, sed culpam nostram.

Ut enim eam puniat, creaturas parvulas fecit, ut muscas minutas, pulices et similia quibus humana retunditur superbia. Compertum est tales parvulas creaturas tale tædium atque fastidium homini dare quod nec studere nec in operationes suas exire poterit die homini fortissimo ut in loco pulicibus pleno quiescat. Ut autem correctionem commissorum recipiamus, præmissa attendere debemus. Carneades in epigrammate etiam prædictis alludens ait neminem ad sexagesimum annum pervenire absque notabili famæ, corporis aut bonorum sive facultatum detrimento, Et hoc Dii voluerunt, ut dicit, quatenus agnoscerentur. Sed ex quo talia in Deum referimus nos emendando, paratus se offerat gratiam benigne largiens, Deus pater secundam personam in trinitate benedicta ad redimendum nos misit quæ humanitatem nostram in utero virginali recepit et passionibus quibus subjecti sumus præter peccatum subditus ob nostræ salutis remedium esse voluit, altitudinem suam inclinando ut nostram gustaret miseriam, quare ergo ut regi consulat altissimus unam de suis creaturis mittere non poterit, ita ut dicamus majestatem suam de unius regis et populi decere se intromittere juvamine et a faucibus inimicorum liberare ? Profecto de Dei pietate, misericordia et justitia ut prius, cum correctione tamen debita diffinire possum et sentire. Nec est verum quod Deus omnia sua simul et uno contextu faciat : nam creationem mundi per spatium 577sex dierum peregit, et die septimo ab omni opere quod patrarat cessavit. Quamvis fateamur quod unico momento aut instanti aut si quid minus dici posset, si sibi placuisset, mundum creasset, attamen aliqui dixerunt et videtur convenientius omnium specierum materias una simul informes Deum creasse et easdem per spatium sex dierum specificasse. In principio enim creavit Deus cœlum et terram etc. Similiter cum populum Israeliticum a servitute Pharaonis liberare vellet, non omnes unico momento plagas immisit, sed sicut indurescebatur cor Pharaonis, sic plagas temporis lapsu. Dum autem Tobiam Angelus duxit, ductum servavit et sanum reduxit hæc tempore indignerunt nec momento, sed longo intervallo facta sunt, et quousque parentes de illius missione contristarentur dicentes : Utinam nunquam fuisset pecunia pro qua filium nostrum misimus baculum senectutis nostræ. Insuper et Deus interdum subito facit aliqua, ut de accysia virorum oculos per orationem Hælisei invasit. Turbatis etiam discipulis quia eo mare movebatur ut navicula operiretur fluctibus, imperavit dominus ventis et mari, et cessavit illico tempestas. Istorum igitur diversitatis causam quærere et scire velle est niti arcana Dei scrutari, quæ non licent homini. Cum sis mortalis, quæ sunt mortalia quære mitte arcana Dei cœlumque inquirere quid sit non est sapiendum plus quam oporteat. Certum est autem Deum sic aut sic agere posse rationem autem quare hoc aut illo fiat modo ejus immensitati remittere debemus, cujus respectu intellectus noster merito oculis noctuæ in radio solis existentibus comparatur qui propter splendorem luminis offuscantur ita quod nihil percipiunt aut vident, omnium operum Dei nullam invenire potest homo rationem eorum quæ fiunt sub sole, et quanto plus laboraverit ad quærendum, tanto minus inveniet.

Quæstio secunda.

Secunda quæstio erat utrum Deus sua per Angelos magis quam per homines expedire habeat ? Congruentius videtur per Angelos : agens enim perfectissimum et nobilissimum ministerio nobilioris medii ut potentia correspondeat instrumentum agere debet. Constat autem naturam angelicam esse aliis quoad multa perfectiorem et nobiliorem excellunt angeli acutie intellectus, experientia propter 578eorum longœvam durationem, agilitate etiam quare omnia pertranseunt cum loca nulla occupent ; igitur, etc.

Insuper prædidis alludendo ministerio angeli primi parentes a paradiso ejecti extitere post lapsum Ejecitque Adam et collocavit ante paradisum delitiarum Dominus cherubin flammeum et versatilem gladium tenentem ; per Angelos Sodoma et Gomorra perierunt Venerunt duo Angeli Sodomam vespere ; Angelum evaginatum gladium in manu habentem in via vidit Balaam Manne loquutus est angelus et ascendebat sursum in flamma holocausti ; sunt et spiritus quos facit angelos Deus ad vindictam creati qui in furore suo confirmat tormenta ; sed postremo missus est Gabriel archangelus ad Mariam virginem desponsatam Joseph.

Pro præmissorum solutione dicimus quod per Angelum et creaturas cæteras humanas et alias Deus sua operari potest nec enim sic per angelos determinatus sive limitatus est agere quin aliter facere possit. Verum est tamen quod angelus est nomen officii, secundumque qualitatem sibi commissorum recipit spiritus nomen angeli aut archangeli : archangelus ad majora, angelus ad minora determinatus dicitur. Pro ministerio Incarnationis Filii Dei quo non est majus Archangelus ad Mariam destinatur virginem, sed Angelus ad Manne et Zachariam patrem Johannis Baptistæ. Dicimus tamen quod pure, libere, libertate contradictionis agere potest Deus per angelos et non agere per eosdem, sed per alias creaturas sive humanas, sive brutales, sive vegetativas. De humana apparet in Moyse et Aaron fratre suo, fuit enim Moyses medium inflictionis plagarum Ægypti per Deum Josue, Judas Machabæus, David jussu divino pro paternis legibus tyrannos contra eosdem bella peragentes populi Israelitici peculiares Dei vicerunt : Samuel, Hælyas, Helisæus in spiritu Dei miranda plurima profecerunt ; mulieres etiam, ut Judith et Esther nutu divino etiam vindictam exercuerunt. Per columbam ramum viridem in archam !Næ misit Deus corvus Heliam et Antonium pavit eremitam ; Balaam loquuta est in via asina. Postremo per qualitativas dispositiones rerum entia producit prima causa quæ Deus est, plus influens in effectum quam quæcumque alia causa. Interdum sine materia Deus creator agit, sæpe cum materia, tanquam agens naturale in effectibus concurrit, prout suæ sapientiæ volitum est, singula peragens ratione justissima juxta rerum naturam intrinsecam interdum et etiam earumdem convenientiam 579omnia distribuens numero, pondere, mensura et valida ratione.

Congruentius enim in materia præsenti per muliebrem sexum et fragilem, ut per juvenem puellam egisse dici potest sua divina sapientia, quatenus inimicis regis in solis suis viribus, armatorum multitudine, astutia et armorum exercitio magis quam in Deo confidentibus et mala infinita sine justa causa facientibus impuneque hoc agere existimantibus Deus benedictus ostenderet non in prædictis, sed in Domino et ejus justitia sub timore suo esse vivendum et nihil sine justa causa esse faciendum, quasi non esset in justissimo justitia et in vindicante judice pœnarum debitarum inflictio. Deus enim zelotes est, peccata parentum in filios vindicans, cumque per minima Deus confundat fortia. Majoris enim est potestatis et excellente per sexum muliebrem fragilem exercitum ferocem fortem corporibus et viribus exercitatissimum armis vicisse quam per multitudinem bellatorum et directionem formidabilium et interritorum militum. Contemnitur in præmissis humana præsumptio quia sine causa adversus justitiam Dei se elevare nitebatur quasi in justissimo non spectaret nec crederet justitiam. Sic confundenda est eorum superbia quæ ascendit semper, eorum, inquam, qui Deum oderunt nec ipsum ut Deum glorificaverunt, sed evanuerunt in cogitationibus suis unde credentes se esse sapientes stulti facti sunt, sic stulti filii Adam a spe deciderunt, non valentes Dei pietatem orga læsum regem et populum suum ac per eam Dei misericordiam erga eum denegare, quin imo ut eorum elatæ confundantur cervices, justitiam dure et acriter eosdem punientem oculata fide noverunt. Nimis honorati exstitissent si per medium Anglici victi, expulsi, territi et punisi fuissent : quare ut eorum superbiam usque ad Cœlos se extollentem confunderet Deus et humiliaret, eis restitit et per juvenculam rusticanis parentibus infimis et humillimis in sua regione ortam, vili ministerio traditam, omni fragilitati subjectam, indoctam et ultra quod dici potest simplicem voluit supercilia illa retundere ac in humilitatem et Dei majestatisque suæ cognitionem inducere ut salvos faceret eos qui perierant.

Quæstio tertia.

Tertia quæstio : Utrum deceat divinam sapientiam quæ viris competunt 580sexui muliebri committere ? Videtur quod non. Ordo rerum confunderetur nisi cuique sua dignitas servaretur. Sed plura competunt viris propter eorum dignitatem quæ mulieribus non sunt committenda propter sexus verecundiam et pudicitiam : in Deuteronomio Dominus ait : Non induetur mulier veste virili, nec vir utetur veste fœminea ; abominabilis enim est apud Deum qui facit hæc. Item quanquam aliqua sint in se considerata licita et bona, nequaquam sunt mulieribus, sed nec omnibus viris committenda, ut in prædicatione quæ non nisi doctis viris est permittenda unde quamvis beata virgo singulis apostolis esset perfectior, attamen non sibi Deus prædicationem commisit, sed ipsis apostolis eo quod sexui suo non congruebat. Igitur etc.

Confirmatur quia aliquibus viris aliqua et non aliis sunt committenda, igitur fortiori ratione hoc de mulieribus est dicendum. Presbiteris licitum est ministrare et sacrificare, non laicis : hinc Saül a Samuele etiam ex peccato correptus extitit quia sacrificium Deo obtulit, dicente sibi ipso Samuele : Stulte egisti nec custodist mandata Domini Dei tui quæ præcepit tibi. Et etiam Oza quia arcam quæ videbatur cadere velle sustentare volebat manu fuit vita privatus ; Ozias rex qui incensum cœpit ut adoleret coram Domino super altare Thimiamatis, reluctantibus et contradicentibus sibi sacerdotibus, lepra percussus est usque in diem mortis suæ.

Sed in oppositum arguamus quia sexus muliebris medio placuit altissimo arcana miranda revelare et aperire, penitus illo tunc a viris incognita quæ misterium Incarnationis Filii Dei concernunt et etiam resurrectionis generalis et adventus Christi ad judicium, et modum quo finietur mundus. Hæc sibilla Tyburtes Albimea nomine quæ Tyburi colitur ut Dea juxta ripas amnis Amonis imperatori Octaviano, ubi trium dierum spatium petiit et jejunium complevit, roganti de visione sua responsum dedit, inquiens :

Ex prædictis apparet quod occulta et miranda revelata fuerunt huic sibillæ mulieri et vati. Igitur, etc.

Vatem sibillam merito vocaverimus, quod ut clareat, parumper ripas egrediamur, in alveum tandem regressuri. Lactantius memorat quod Marcus Varro, quo nemo unquam doctior ne apud Græcos vixit, in libris rerum divinarum quod ad C. Cæsarem pontificem maximum scripsit ait sibillinos libros non fuisse unius sibillæ, sed appellari uno nomine sibillinos quod omnes fœminæ vates fuerint sibillæ a veteribus nuncupatæ. Cæterum decem fuisse sibillas reperimus : unam e regno Persarum, cujus mentionem agit Nichanor, qui Macedonis Alexandri gesta conscripsit ; aliam Libissam, cujus meminit Euripides in prologo Hamiæ ; tertiam Delphicam, de qua Crysippus libro De divinatione ; aliam Cinicam in Italia, de qua Nenius in libro De bello punico ; quintam Eritream, quam Apollodorus Eritreus civem suam fuisse affirmat, eamque vaticinatam Trojam esse perituram et Homerum mendacia scriptum ; aliam Samiam, de qua Eratosthenos in antiquis annalibus Samiorum dicit esse scriptum septimam Cumariam nomine Amelthatam cujus libri allati 582sunt Romam ; aliam Alesponciam in agro Trojano natam quam scribit Heraclides Ponticus Solonis et Tyri fuisse temporibus nonam Phrigiam quæ multa vaticinata est ; decimam illam Albimeam Tiburtem, de qua supra.

Si igitur per lias sibillas futura et miranda prædicere voluerit et viros præfata latere, quare dicere non poterimus quod Deus negotium mirandum circa quod versamur puellæ committere non valuerit magis quam alteri virorum, etc.

Dicimus pro solutione quæstionis quod divina sapientia nunquam in suis actibus fallit aut fallitur, sed quidquid agit bene facit, nec aliquid potest esse bonum nisi sit acceptum ei. Itaque quidquid vult est bonum, quidquid facit est bonum nam velle et posse in Deo et bonum esse idem sunt, sicque ipse est omnium actuum regula verissima secundum quam omnia habent dirigi idcirco nihil quod sibi placet non est bonum. Quin imo totum ordinem naturæ sua virtute mutare posset et novum mundum aut mundos creare omnipotens enim est, nec est qui sibi dicat : Cur ita facis ? De lege tamen ordinata aliqua potuit et voluit, vult et potest quæ tenere debemus et eisdem adhærere, nec a talibus recedendum est nisi ex causa. Tamen princeps et rex regum est qui solutus est legibus quas condidit et adversus eas ordinare potest quia certum est ipsum talia facere non nisi ratione justissima quamvis incognita interdum a nobis. Unde quod verisimile de Deo dicitur quod sola voluntas ejus est lex justissima quia ejus voluntas est pro ratione. Sic petierunt filii Israel ab Ægyptiis vasa argentea et aurea vestemque plurimam dedit autem Dominus gratiam eis coram Ægyptiis ut commodarent ea et expoliaverunt Ægyptios, et excusantur a furto quia Domini est terra et plenitudo ejus, nec potest dici furtum, ubi Dominus vult quod sua re aliquis utatur. Insuper princeps potest casum aliquem a lege communi excipere, maxime quando justa causa faciendi sic occurrit. A lege qua dictum erat quod omnis homo qui per concubitum viri et mulieris nascitur, iræ nascitur filius et peccato subditus excepta est virgo Maria, sed justissima ex causa quia mater Dei esse meruit quare Dominum decuit ipsam a talibus præservare. Hinc dicimus quod melius est rem publicam regi bono principe quam bona lege : lex enim in terminis universalibus datur, et causas occurrentes non potest considerare, ut secundum earum qualitatem deffiniat, quia mortua est. Princeps autem est lex animata quia, et 583tempore, personis et circumstantiis consideratis, limitat negotia et ipsa disponit aut legem secundum terminos sequendo aut ejus rationem a verbis ipsius recedendo, quia scire leges non est scire verba legis, sed intentionem legislatorum.

Insuper dici potest quod quamvis princeps legem universaliter sine causa non mutare totaliter habeat, hoc tamen habet locum in principe subjecto ut omnis homo qui minister Dei est, sed in Deo qui est Princeps principum, Rex regum et Dominus dominantium, non sic, quia totum quomodo et quoties et qualiter vult immutat. Non enim dependet voluntus sua ab aliquo, sed omnia ab eo idcirco ipse sibi regula est. Consequenter dicimus quod concesso aliquo per modum sequelæ concessa videntur alia sine quibus illud concessum debite fieri non posset. Qui dat formam dat consequentia ad eam : hinc qui concedit alimenta, concedit et vestimenta quia quis sine vestimentis bene vivere non potest.

Unde ad casum nostrum applicando prædicta. Dicimus quod Deus potuit ordinare quod Puella armatis viris præesset et etiam eos regeret, et quod fortissimos et exercitatissimos debellaret et vinceret, ac in habitu virili talia peragendo incederet. Nec in hoc fallit aut fallitur sapientia divina. Optima enim ratione omnia prædicta ultra voluntatem Dei, quæ omnium est summa ratio et quæ sufficit pro omni causa sive ratione, sunt facta, si bene consideretur casus qui se offert. Inimici domini regis (qui sunt christiani et per consequens obligantur secundum regulas, præcepta et mandata Dei in Decalogo contentas, vivere), confidentes in virtute sua et potentia, regem hæreditate paterna sine causa justa spoliare volebant, contra præcepta legis, sive etiam contempto mandato divino, ac si Deus nihil in hac re ordinasset, in contemptum Dei et injuriam plurimam proximi. Cum tamen Domino Deo servire et eidem obedire debuissent, et proximos suos sicut se ipsos diligere, regnum occupare et sibi appropriare conabantur, in Dei legem et naturæ committentes. Ad convincendum tantam superbiam et inobedientiam et ad ostendendum quod Deus est ad quem confugere possunt læsi et obtinere remedium ; et quod, sine ejus beneplacito, præsumptio humana nihil attentare debet.

Contemnendo talem superbiam se sic elevantem, numquid Deus juste potuit mulierem, nedum sagacem, parvulam puellam simplicem, status inferioris, indoctam, inexercitatam, in habitu virili destinare 584ut tantam superbiam omnino confutaret generi humano per hæc doctrinam dans quod in Deo est pietas qua movetur ad succurrendum læsis, in Deo est misericordia qua subvenit afflictis, (et sic afflictis, quod non erat humanitus pro eorum restauratione sive in statum pristinum repositione, apparentia ; sed omnes sensus humani et prudentia deficiebant : tunc enim convenit misericordiam divinam se de rebus interponere, quia desperata suæ virtutis magnitudine, consummare et complere potest) ; ad docendum etiam quod in Deo est justitia, quod unicuique quod suum est, tribuat et conservet ; per talem actum divinum increduli et qui non tenebant nedum regi omnipotentia Dei sed fato ad ipsum convertuntur firmiter scientes quod in stultitia sua damnabantur. Unde paucum fuisset Cherubin aut Seraphin aut alterum angelum ad retundendum præfatam superbiam misisse et unico ictu eos omnes contrivisse sed sapientia divina hoc agere noluit, dans superbis per casum nostrum intelligi quod non oportet pro confundendo prædicta usque ad potentiam supercœlestium devenire, sed sufficit rem fragilissimam et ineptam ipsum capere ut fortissima hominum confundat.

Quod autem juste in habitu virili prædicta peragendo incedat, per modum sequelæ hoc actus habet. Decentius enim est ut ista in habitu prædicto virili committantur, propter conversationem cum viris, quam alias ; quia qui similem cum aliis gerit vitam, necesse est ut similem sentiat in legibus disciplinam.

Unde ergo dicimus quod, etsi non appareret in casu nostro aliqua ratio sic faciendi, præterquam sola voluntas Dei (quæ sufficeret pro ratione, cum non debeamus velle cognoscere rationem factorum per sapientiam divinam quæ infinita est, et cujus non sumus capaces) attamen, etsi Deus esset princeps etiam mortalis, tot et tanta in materia nostra concurrunt, ut dictum est supra, quod a lege communi (quæ est quod actus viriles debent viris committi) recedere posset, et hunc actum virilem nedum mulieri, sed Puellæ indoctæ, committere ne unquam potestas humana quantacumque contra majestatem divinam audeat sive præsumat se elevare, sed actus suos subjiciat divinæ potentiæ, et sciat humanitus non esse potestatem validam nisi quantum a Deo concessum fuerit positive aut saltem permissum.

585Quæstio quarta.

Quæritur quarto si et per quæ valemus cognoscere opera esse Deo an arte diabolica facta ?

Videtur quod nullo modo cognoscere possumus. Primo, quia notitia nostra intellectiva dependet a sensitiva. Nihil enim est in intellectu quin prius fuerit in sensu nostro. Per sensus nostros talia opera non possumus cognoscere, magis per rationem fieri oporteat quam discursu sensuum. Bene enim possum videre aliquem elemosinam dare, aliquem jejunare, sed non possum fine seu rationem quidditatis vel quare hoc agit aliquo sensuum percipere. Igitur, etc.

Secundo, illa quæ spirituum fiunt medio rationem secretam et latentem incognitamque habent, invisibilem et impalpabilem, qua re eorum naturam minime cognoscere valemus : Spiritus ubi vult spirat, et nescit quo tendit aut quo vadat ; hinc circa mirabilia seu miranda versantur. Tertio, angelus Sathanæ sæpe in angelum lucis se transformat, quatenus incantos faciliter decipiat. Prophetam decepit ac pane et aqua contra prohibitionem Domini sacravit : hinc leonis morsu illico interiit. Quarto, quia similia opera maligni spiritus bonis operibus faciunt et ingerunt hominum mentibus quatenus eos decipiant. Bona etiam pro præmio promittunt, et in alia nota quam sua specie, ne nos terreant, apparent : diabolus in specie serpentis Evæ suggessit quod si de fructu vetito comederet, bonum et malum cognosceret et sicut Deus esset. Quinto, mali spiritus complexiones hominum agnoscunt et ad quid inclinentur sciunt : quare de his in quibus placentiam recipiunt persuadent ut decipiant, ut luxurioso de mulieribus, de pulcritudine, avaro de pecunia, superbo de dominiorum donatione, et sic de similibus et talibus persuasionibus sensualitatem tangentibus, quia difficile est repugnare. Igitur, etc.

Circa quæstionis solutionem est sciendum quod titulus quæstionis potest dupliciter intelligi uno modo, ut quæratur si et per quæ aliquis possit cognoscere si illa quæ sibi suggeruntur sint Deo aut spiritu malo.

Pro quo speculandum quod multis calamitatum tentationibus 586mens justi in hac vita pulsatur sic et injusti. Sed tamen insidiæ diaboli quamvis huc et illuc diffundantur, quærit enim semper quem devoret ; a potestate ejus non egrediuntur nec extra eam sunt, et hoc ne tantum noceant quantum volunt et quantum malitiose contendunt. Igitur, dum tentationem inferre volunt, si a Deo potestatem non habeant, non valent adipisci quod appetunt. Et verum est quod omnis voluntas diaboli injusta est, quia non nisi nocere tales spiritus cupiunt attamen ejus potestas quæ permissione divina sibi conceditur est justa. Tentari enim quemlibet injuste appetit, sed eos qui tentandi sunt non nisi juste tentari Deus permisit. Irruebat spiritus Domini malus in Saul. Si Domini erat spiritus, cur erat malus ? Cur Domini dici potest ? Respondemus quod per prædicta Domini potestas justa intelligitur non sinentis aliquem tentari nisi justa ratione, quare ejus permissio justa est. Isto respectu dictus spiritus dici potest Dei ; sed mala voluntas etiam spiritus tangitur quam habet in volendo tentare ut decipiat : hinc isto respectu dicitur malus spiritus. Idem enim spiritus per acceptant justam a Deo tentandi potestatem dicit potest Domini, quia sui medio agit Dominus, aut per tentationem in viro justo faciendo proventum, aut per tentationem in malo, quatenus in peccata cadendo amplius demereatur et sic pœna majori dignus gravius puniatur. Sento enim gradu ad vindictam divina procedit ira tarditatemque supplicii gravitate compensat.

Si tamen sua mala voluntas et animus nocendi in se consideretur, certe non potest non malus aut nequam dici opera enim sua quentum ad suam voluntatem relata omnia sunt malitia involuta, cum nihil faciat ad finem bonum, sed omnia agat ad finem reprobum et damnatum. Appetit in quolibet esse quod ipse est, videlicet malus et pravus, invidus etiam sua natura : idcirco non potest videre in homine bonum. Invidia diaboli mors intravit in orbem terrarum, quare nititur nos semper pervertere. Si diceres : Si mali spiritus sint liberi arbitrii, ergo faciunt quod volunt. Si autem hoc est verum, quomodo hoc ex scientia Dei dependet, quia ex hoc Deus videtur velle malum facere itaque per hoc videtur quod Dominus non haberet bonam voluntatem, ex quo esset, conformis voluntati spiritus mali qui non vult nisi malum.

Expressius sic arguitur : si dicamus quod idcirco male faciunt spiritus mali quia Deus permittit et quia ipsi nihil aliud volunt aut 587velle possunt quam quod Deus vult cum videatur eis velle suum tradere quando tradit eis posse ; nihil enim possunt nisi quod Deus vult nec velle nec posse velle accipere possunt nisi per voluntatem Dei.

Dicimus quod in bonis spiritibus præmissa possunt intelligi et de ipsis verificantur quia boni spiritus bonum faciunt, et hoc Deus vult Deusque eis concedit. In malis prædicta locum non habent : unde dicimus sic quod licet ex permissione divina sit quod malum possunt, quia nisi Dominus permitteret non possunt, ex inspiratione tamen ejus non est quod malum volunt, quia non facit eos Deus male velle sed bene ; cum male voluerunt aut vellent, illarum malarum voluntatum ordinator et non creator est Deus.

Sed iterato dicitur : Non videtur hoc procedere quia diaboli non faciunt nisi quod Deus vult, et tamen non volunt nisi quod Deus non vult ; insuper si Deus non vult illud quod diaboli faciunt, quare et quomodo permittit quod faciunt quod ipse non vult, cum facere non possint nisi eo permittente, nec permitti possunt facere nisi eo volente.

Respondemus quod mala quæ faciunt mali spiritus non vult Deus quia mala sunt, sed eorum malam voluntatem ordinat, coartat et regit Deus secundum suam voluntatem. Diabolus sive spiritus malus vult hominem occidere aut ad fornicationem sive aliud crimen inducere : hanc malam occidendi voluntatem non vult Deus, sed eam coartat, ne videlicet faciat omnimode spiritus quod vult, sed cum moderamine quod Deus vult, et sic ordinantur ad regulandum quod indebite volunt secundum Dei limitationem et moderationem. Circa quod speculandum quod Dominus voluntatem hominis quanquam liberum arbitrium habentis et etiam spiritus mali qui habet liberum arbitrium quatuor modis cohercet, limitat et gubernat secundum suam voluntatem.

Uno modo, quia terminum eis apponit. Dixit ad Dominum Sathan : Numquid frustra timet Job Deum ? sequitur ad propositum : Numquid tu vallasti eum et domum ejus universamque substantiam ejus per circuitum, sed extende paululum manum tuam, et tange cuncta quæ possidet, nisi in facie benedixerit tibi. Et sequitur bene ad propositum : Ecce universa quæ habet in manu tua sunt, tamen in eum ne extendas manum tuam. Per hoc formaliter apparet quod artatur ad certa potestas spiritus mali voluntate 588divina : istam ordinationem vult Dominus quamvis malam spiritus voluntatem non velit formaliter.

Secundo, Deus miraculo temporaliter illatæ impossibilitatis vult et arctat malam spiritus aut hominis voluntatem : hoc contingit quando sine impedimento exteriori sed virtute subjecta et occulta divinæ præsentiæ comprimitur potestas spiritus mali. Clamaverunt dæmoniaci Domino : Quid nobis et tibi, Jesu fili Dei ? Venisti ante tempus torquere nos. Si nos ejicis, mitte nos in gregem porcorum. Ecce qualiter per Domini præsentiam impossibilitata est dæmonum potestas sive spirituum malorum subjecta virtute ejus præsentiæ, sicque sine licentia nec exire nec in gregem porcorum intrare poterant.

Tertio, obstaculo extrinsecus eis adhibito, quando videlicet sunt aliæ potestates extrinsecus obviantes et impedientes ne eorum voluntates ad effectum deducantur : ferit Dominus sonitum magnum in nubibus per quem terruit Philistæos, sicque populo Israelitico nocere non valuerunt.

Quarto, per judicium intrinsecus operantis dispositionis, hoc est dictu, quando ipsa vis divina quæ ab intus in omnibus præsidet illas voluntates quæ sunt contra voluntatem divinam tollit. Habebam voluntatem interficiendi aliquem vel necandi, et hoc suasione diabolica in me contingebat ; Deus benedicta sua gratia me prævenit et hanc malam voluntatem tollit a me, ita quod pœniteo et propter Dei timorem illud quod proposueram non facio. Sic impeditus est David non amplius Absalon non velle videre muliere Thecinthe plorante voluntate divina, insuper et ipse qui proposuerat Nabat et omnia quæ habebat destruere prohibitur a Domino exstitit, uxore ejus Abigail benedictionem cum abundantia ei afferente.

Inter tot ergo et tanta mala positi, multum cavere debemus ne nos decipi permittamus, navigantibus nobis per hoc mare magnum et spatiosum manibus ubi sunt reptilia quorum non est numerus, id est, diversa inimicorum genera. Hinc ad Dominum recurrere debemus ut nos a talibus pestibus liberare habeat, spem in ipsum reponendo, nec tardabit fragilitati nostræ succurrere benedictus Deus qui non permittit nos tentari ultra id quod possumus. Homo enim quando se promptum ad bona facienda reperit, quando se facilem ad ea quæ Dei sunt sentit, tunc debet et potest sperare in Domino, quia spiritu Dei ea quæ superveniunt agenda sibi ingeruntur, 589et hæc est voluntas Dei. Verum exemplo Samuelis non debet esse levis in credendo, sed trina vice debet petere pulsari a Domino sic Gamaliel per somnum in revelatione corporis beati protomartiris Stephani perigit. Antiqui signum a Domino petebant, ut Saul a Samuele dum unctus esset in regem de prophetis in via occurrentibus sibi et homine agniculos bajulante ; Gedeon in vellere sicco area madida et e contra in area sicca et vellere madido de voluntate divina certificatus est ; dat propheta signum quod immolari debent sacerdotes Baal quia scindetur altare et conspergetur cinis ac effundetur. Itaque in constantia bona recipienda sunt sic nobis suggesta, nec nimis creduli esse debemus in talibus, sed caute an a Deo spiritus sit exquirere.

Sed et alio modo potest titulus quæstionis intelligi et ad propositum nostrum, si videlicet et per quid cognoscere possumus opera aliena esse a Deo an arte diabolica.

Circa quod notandum est quod humana nostra fragilitas multis defectibus subjecta est, quare credens quandoque bene judicare decipitur non enim omnimode potest esse certa de actibus occurrentibus. Quare sufficit de ipsis definire prout humana fragilitas nostra sinit hæc est juris humani provisio. Differt enim nostra in hoc a divina cognitio, quia Deus neque falli potest neque fallitur, sed nos multis deceptionibus et fallaciis subjecti existimus ; quin imo plerique sensus nostri circa sua propria objecta decipiuntur, ut patet in oculis elevatis qui unum visibile judicant duo esse visibilia et in digitis cancellatis qui unum sensibile judicant duo esse sensibilia. Non est ergo mirum si in facto alieno decipiuntur. Si ergo quæramus de cognitione operum in quantum proximum concernunt qualiter cognoscimus si a Deo sint, respondemus quod quia nihil est minus cognoscibile a nobis quam cor sive mens hominis, cum imperscrutabile per nos existat, solius enim Dei est cordium esse scrutatorem et secretorum cognitorem, attamen nobis modus adest interiora hominum cognoscendi et judicandi, de his videlicet per eorum opera exteriora.

Tales enim sunt voces qualia sunt signa passionum quæ sunt in anima ; per decentiam habitus extrinseci morum intrinseca ostenditur honestas ; qualis enim quis est sibi suos mores assumit ; mos suus cuique est prout est : hi fructus sunt nostri per quos arbor cognoscitur an bona sit sive mala. Apud Græcos antiquissimum erat 590proverbium Qualis oratio, talis vita. Utrum enim aliquis sit modestus, an alius in sua oratione percipitur. Si aliquem bene vivere secundum statum suum, bonis moribus indulgere, conversationem bonam et gratam habere perspexerimus, quomodo de tali in malum judicare possemus : pravum enim et adversum rationi esset tale judicium, quod probatur. Nisi enim sic diceremus, sequeretur absurdum, videlicet quod bonorum operum notitia sive cognitio esset impossibilis et malorum facilis, cum tamen sint plura. bona quam mala et beatius sit et delectabilius circa bona quam circa mala versari.

Item Dei habemus notitiam et invisibilium per cognitionem creaturarum visibilium ; invisibilia ipsius a creatura mundi per ea quæ facta sunt intellecta conspiciuntur, et tamen difficilior est ejus cognitio, cum sit imperscrutabilis, quam talium operum. Igitur, etc.

Et si dicatur : Aliqui fingunt se esse bonos, sicut hypocritæ, cum tamen mali sint ; quare decipi possumus de talium operationibus judicantes ; sub specie agni gerunt lupum, benedictus Dominus horum judicium nobis docuit dicens : A fructibus eorum cognoscetis eos. Cæterum ficta, diu latere non possunt. Æquiparantur ficta morbo gravi et incluso, qui aut vincatur a natura satis cito, aut ipsam vincat necesse est. Nam extreme lædentia non diu stare possunt. Cum autem ad sanitatem tales morbi veniunt, cum impetu exeunt ac violenter erumpunt, et quales erant inclusi patenter manifestant. Sic in hypocrisi accidit.

Ad casum nostrum applicando, de Puella nostra et ejus operibus quod a Deo sint, quantum humana fragilitas noscere sinit, possumus affirmative respondere, quia videlicet a Deo sint. Ipsa enim sicut bona et fidelis christiana Deum colit, ipsum adorat, sollicite sacramenta ecclesiastica veneratur, et frequentat confitendo sæpe et corpus Domini devote recipiendo ; honesta est in verbis, honesta in conversatione, multiloquium in quo non deest peccatum evitans sobria in victu in cæteris etiam gestibus suis nihil indecorum, nihil turpe, nihil quod non deceat verecundiam puellarem, ostentans, velut nobis relatum est. Nec unius diei sunt prædicta, nec ficta putentur, sed plurium mensium ; in quibus satis apparuisse potuisset, si quid sinistri de ea dicendum esset. Et quanquam circa arma versetur, nec crudelitatem tamen unquam persuasit, sed omnium miseretur ad regem dominum suum confugientium et inimicorum recedere 591volentium ; non sitit humanum sanguinem, sed offert inimicis pacificum ad propria recessum, regno in quiete et pace dimisso et rebellibus ad domum suum regressum per obedientiam bonam, recepta a rege veniæ indulgentia. Verum est tamen quod ea ad quæ missa est, nititur complere, videlicet subjugare hostes et rebelles jugo colla submittere, cum, requisiti quod debitum faciant, denegaverint : hæc enim est via juris communis omni rationi consona.

De conversatione in habitu virili, Supra satis excusata est, quia actus ad quem missa est hoc exigit, ut supra satis deductum exstitit. Conversationem etiam cum viris habeat oporteat, quia eorum est circa difficilia versari, circa quæ missa est, intendere. Nec minus tamen inter armatos vivit honeste, pudice ac decenter, nihil propter hoc quod non deceat virginem puellam, agens, ut nobis relatum est. Quod etiam pie credimus, re tota in se bene ponderata. Non enim increduli ac, ut sic loquamur, aut male suspicari de bonis operibus debemus pertinaciter, ut non rationibus, vitæ moribus conversationem loquentibus assentiamus. Impersuabiles deos nequaquam reciperemus aut inexorabiles, quare nec tales esse debemus, sed mentes nostras ad possibilia, verisimilia et alia quæ sui natura et ab accidenti sunt etiam admissibilia inclinare, nec sic nostris opinionibus adhærere debemus quod omnem rationem excludamus et persuasionem. Prudentiæ propriæ inniti multum reprobatum est Ne sis sapiens apud temetipsum : prudentiæ autem sure innititur qui proprium sensum sanctorum, proborum et honorum dictis et sententiis anteponit.

Sed restat videre ex parte operum in se qualiter cognoscemus si a Deo sint an arte diabolica. Circa quod dicimus quod duo sunt hic consideranda natura videlicet operis, secundo finis propter quem fit.

De primo, attendamus necesse est utrum res quæ agitur vel circa quam versatur sit de genere bonorum. Quod si sit, magis præsumendum est quod Dei virtute quam diabolica arte fiat, quia Dei est bene agere. Pulcherrima et optima Dei natura est semper bene facere et nulli nocere ; mali autem spiritus sive diaboli est mala velle et ad malum semper tendere.

Si vero res in se considerata sit de genere malorum, ut occidere, rem alterius capere, violentare, lædere aliquem, timorem aut livorem infligere et similia agere, causa propter quam et finis debent in considerationem adduci. Occidere interdum permissum est a lege, 592ut criminosos capitaliter punire insuper a lege concessum est non valenti aliter evadere aggressorem interficere. Etiam dicimus quod non est clementia bello et quod ibi occidere hostem licitum et meritorium est, si tamen bellum sit justum militare non est peccatum neque circa arma versari maxime pro tuitione rei publicæ. Pugna pro patria. Johannes Baptista approbando militiam non dixisset, quod milites contenti esse debent stipendiis suis, nisi militia fuisset licita. Idcirco enim bellamus ut pacem consequamur, et sic finis belli debet esse pax : pacem autem nemo rem non licitam et honestam ac summe appetibilem diceret Cujus autem finis bonus est, ipsum quoque bonum est.

Ad casum nostrum applicando, placuit Deo omnipotenti regi Domino nostro humanitus desolato juvamine suorum et aliorum etiam confederatorum potestate destituto propter rationes plures nobis incognitas succurrere ; sed ad reprimendum superbiam nimis se efferentem, ponamus quod miserit puellam simplicem ut eum in sede parentum reponeret. Ipsa monuit et monet inimicos sine titulo et causa validis regnum occupantes et læsionem maximam insontibus facientes quatenus ad patriam propriam sine damno corporis et bonorum recedant ; monet et regis subjectos, principes et alios qui factionem contra eum fecerant redire ad sui superioris obedientiam cum spe veniæ de omnibus quæ in dominum suum commiserant ista sunt facta justa, rationabilia et æqua magis quam alia, quia gravi sunt punitione digna severitate justitiæ considerata. Ponamus quod prædicti noluerint monitis tam rationabilibus acquiescere, certe subest rationabilis causa bellum indicendi quod justum ex parte regis erit et meritorium ex parte juvamen et auxilium et adjutorium regi facientium quare capere, occidere et cætera quæ sunt guerræ facere erunt licita, quia si aliquid est licitum, omnia sine quibus et quæ sequuntur ex eo necessario sunt de numero licitorum. Præsupponimus tamen quod non mala voluntate sed quamvis sic fiant, cum compassione in quantum concernit facientes, fiunt. Judex cum aliquem ad mortem condemnat, non eum injuriose neque acriter seu ferociter et acerbe, sed cum compassione et mansuetudine condemnare habet.

Unde dicendum cum correctione prædicta quod supra posita cum qualitatibus et conditionibus suis qualificatis taliter agere quanquam de sui natura nude considerata possent dici de genere malorum, non 593de genere malorum qualificationibus debite attentis sunt, imo de genere bonorum, et sic non possunt dici arte diabolica facta quia sunt bona et ad bonum et licitum finem ordinata, et sic a Deo debent dici facta : imo in dubio præsumi debet sic, nec in prædictis aliquid diabolicum seu malorum spirituum intervenire dicemus vel suspicari debemus, sed a Deo procedere qui est vera justitia malos puniens et bonos remunerans, vera misericordia quæ succurit desolatis, vera pietas quæ subvenit læsis.

Quæstio quinta.

Ultima quæstio erat : si ordinatione divina et voluntate aliqua sint facienda, utrum sine humana prudentia sint peragenda ?

Videtur quod non. Tentare Deum prohibitum est : Non tentabis Dominum Deum tuum. Hinc duella non sunt permissa indifferenter. Multos enim vidimus sub justo justitiæ clipeo perire debet enim homo quod in se est facere nec Deo totaliter negotium sine aliquo sui exercitio committere, exemplo Abrahæ qui, ut periculum evitaret mortis, dixit Sarram ejus uxorem suam esse sororem. Dei enim coadjutores sumus, quamvis Dei agricultura existamus. Adse dictum est : In sudore vultus tui vesceris pane tuo, per quod diligentia in agendis est sibi indicata. Unde quamvis immissa veniant semina, attamen nisi cultivetur terra, fructus nusquam eo uberes dabit. Dat Deus omne bonum, sed non per cornua taurum.

Secundo homini frustra data esset industria si eadem uti non posset in sibi commissis, quin imo videretur nedum ipsa, sed et libertas sui arbitrii esse adempta. Nihil etiam est peragendum quin modi et media ipsum ad effectum deducendi sint pensandi. Ubi intenderis, ingenium valet ; cum autem consulueris mature, facto opus est. Deliberandum est diu quod statuendum est semel neque autem votis aut suppliciis mulieribus auxilia Deorum parantur, sed egendo et consulendo, operando prospera cuncta cædunt. Commisso enim negotio esse censetur data facultas advisandi et pensandi modum, locum, tempus et circumstantias quibus levius et proprius perfici possit. Sic dati sunt exploratores terrarum quas sibi filii Israel obtinuerunt.

Tertio, quando res commissa non unico actu nec subito sive uno 594semel expleri potest, sed tractu temporis indiget, veluti est casus noster. Non enim omnia loca simul et semel totius regni visitari possunt, sed unum post aliud. Oportet quod advisentur negotia si insultas prestandus sit ; infirmiora civitatis aut castri sunt quærenda, circa victualia juxta numerum commilitonum, de machinis et aliis necessariis ubi situabuntur, et sic de quamplurimis videtur esse per modum sequelæ remissum ordinationi mandatarii.

Quarto sit : consilia quæ in bonum fiunt sunt a Deo et ejus voluntate fiunt quia Deus ipsa vult, ergo non repugnant his quæ Deus commisit. Non enim commisit nisi bonum, et si bonum non fuisset quod commisit, nusquam commisisset ; modo bonum bono non repugnat, sicut ne verum vero, imo bonum bono, sicut verum vero consonat. Quare consilium humanum non videtur Deus interdixisse, cum voluit vel commisit aliquem actum fieri. Item ubi sunt plurima consilia, ibi salus, et integrum est judicium quod plurimorum autoritatibus confirmatur. Talia autem tollere videtur rem periculo exponere. Igitur, etc.

Quæstionis hujus difficilis est materia, si bene pensetur. Pro ejus aliquali declaratione speculandum quod quanquam omnium rerum prima et præcipua causa sit voluntas creatoris, quia nulla præcedens causa movit eam, ipsa enim est æterna nec aliqua subsequens causa eam confirmavit quoniam ex semetipsa justa est, nec idcirco voluit quia futurum fuit justum quod voluit, sed quod voluit justum fuit quia ipse voluit. Proprium hujus voluntatis divinæ est justum esse quod est : ex ipsa ortum est quidquid est et ipsa orta non est quia æterna est, nec hæc voluntas est diversa, licet loquutio de eadem sit diversa. Unde capitur voluntas Dei pro ipsa voluntate quæ vere est in ipso et idem cum ipso et coæterna ipsi quæ est ipse Deus. Aliquando etiam voluntas divina secundum quamdam dicendi figuram voluntas ejus vocatur quæ secundum proprietatem non est voluntas ejus, sed signum voluntatis ejus, et ipsum signum voluntatis ejus ipsa dicitur voluntas, cum tamen voluntas non sit sed signum tantum, sicut signa iræ. Domine ne in ira tua corripias me. Quando Deus corripit, dicitur iratus quia irati corripiunt, et tamen realiter non est iratus. Dilectionis signa etiam dilectio appellantur, et secundum istos modos dilectionum quasi voluntates Deo attribuuntur, quia diversa sunt illa quæ per figuram dicuntur voluntas 595ejus, cum ea quæ secundum proprietatem dicitur sit una voluntas ipsius, ista nec multiplicitatem recipit nec mutabilitatem.

De Deo duo dicuntur quæ voluntas Dei appellantur, et hæc sunt proprie signa voluntatis, non tamen voluntates : harum una faciens dicitur, alia permittens. Operatio Dei dicitur voluntas ejus, sic permissio Dei dicitur voluntas ejus, et eo sic dicuntur quia operatio et permissio sunt secundum voluntatem ejus attamen veraciter sunt signa voluntatis ejus et sunt quasi consequentia voluntatis summæ, explicatio ejus et effectus ipsius. Quidquid enim in illa videlicet voluntate divina semper est in istis aliquando est, et quidquid in istis aliquando non est in illa nunquam est. Omne enim quod in illa est semper est, quia ab æterno Deus voluit quod nunc factum est vel permissum omne etiam quod est in istis aliquando est : Deus enim voluit aliquando, videlicet quando feci hoc vel illud quod illo tunc ipsum facerem, quia nec aliquid est præter ejus voluntatem, nec aliquid fieri potest extra ejus permissionem sive operationem, et sequuntur duo unam voluntatem et una in ambobus invenitur, quoniam nec nolens operatur Deus nec permittit nisi volens. Cum autem aliquid fit, dici potest voluntas Dei, quia voluntate Dei factum est, ut hoc fieret vel permissum voluntarie fecit quod fecit et bene fecit, et voluntarie fecit quod permisit, et bene fecit, et bene permisit, licet bonum non fuerit quod permisit. Bona facit Deus et bene facit, mala permisit et non fecit, et bene fecit permittendo, quoniam utrumque, videlicet bonum facere et malum permittere bonum fuit, bonum est enim esse bona et mala.

Insuper voluntas Dei dicitur beneplacitum ejus, quia quæcumque voluit fecit nec est qui possit resistere voluntati ejus. Per hoc satis probatur quod non potest impediri beneplacitum ipsius Dei æternum enim est ita quod esse non potest quod in eo non est nec potest non esse quidquid in illo est ; nec enim contra ipsum nec extra ipsum nec sine ipso aliquid est in omni quod est, et vult omne quod vult, et omne quod non vult non fit omne quod vult semper vult ut fiat, quod non semper est aliquando vult : et sic hæc tria reperimus quæ dicuntur voluntas Dei, videlicet beneplacitum ejus, operatio ipsius et permissio ipsius.

Etiam præceptum Dei dicitur voluntas ejus sic et prohibitio Dei dicitur voluntas ejus. Cum aliquid præcepit Deus, monstrat velle fieri quod præcepit, et cum aliquid fieri prohibet, monstrat se velle 596quod non fiat. Dicuntur enim prædicta voluntas ejus quia signa sunt, voluntatis ipsius, verumtamen non per omnia sicut beneplacitum, operatio sive permissio ejus, quia ista duo præceptum et prohibitio referuntur ad rationabilia tantum. Brutis nihil præcipitur aut prohibetur, quia talium non sunt capacia. Prædicta duo non omnino certum faciunt quid sit in beneplacito divino et æterno donec operatione vel permissione probetur quod factum fuerit, quoniam in beneplacito æterno ita fuit ut fieret quod factum est præcipitur sæpe quod fiat quod factum non est quia non fiet et prohibetur quod futurum est et fiet ; et non est in beneplacito Dei nisi solum hoc ut sit quod fiet, quia ita esse bonum est. Deus enim vult bonum et non vult malum, et omne bonum vult et omne malum non vult, voluit enim bonum quod præcepit et non voluit malum quod permisit.

Ut autem liqueat materia, argui sic potest : Deus præcepit ut honorem ipsum non facio, et sic non factum est quod Deus voluit Deus prohibet ne occidam occidi aliquem, factum est quod Deus noluit. Unde non videntur ista stare cum beneplacito Dei et voluntate divina quibus non videtur repugnari posse, ut supra dictum est. Respondemus quod in utroque casuum prædictorum est factum quod Deus voluit permisit enim me non honorare ipsum, et hoc voluit ratione nobis incognita. Potest tamen aliqua ratio assignari, ut me gravius puniret et sic ad sui cognitionem me revocaret, quia vexatio dat intellectum, et bonum fecit sic permittendo. Permisit etiam me occidere aliqua latenti causa, ad mei profectum forsan aut ad vindictam per me alias commissorum et hoc voluit. Quare in utroque casu non est factum quod Deus non voluit, sed quod ipse vult, et qualiter et quomodo sibi beneplacitum fuit et utrumque bonum fuit. Non enim aliquid permittit sine bona et valida ratione, nec voluit Deus malum cum voluit quod malum esset. Nam velle bonum et malum esse non est malum.

Pro evidentiori prædictorum declaratione, est sciendum quod triplex est bonum. Primum est summum quod est vere bonum eo quod in se bonum est et est universaliter bonum quia ad omnia bonum est et est omni bonum nec extra ipsum bonum est : sine Deo nemo vix bonus est. Aliud est medium bonum quod videlicet ad aliquid bonum est, ut divitiæ sunt bonæ ad aliquid, faciunt enim ad quod quid est. Nam omnino egens sive pauper non potest ita bene virtuti, scientiæ aut sapientiæ vacare sicut aliqualiter dives. Paupertas arcta retrahit 597a multis bonis faciendis. Esse formosum, esse nobilem, habere liberos, ista sunt bona ad aliquid, quia non omnino fœlix est qui specie turpissimus, innobilis et sine prole : species Priami digna erat imperio. Etiam miseri animi est non posse pati divitias : unde quamvis non sint colendæ divitiæ, quia auro ut fittilibus utendum est, non tamen omnino abjiciendæ sunt. Non possidetur a divitiis prudens dives, sed eas possidet. Quare talia sunt ad aliquid bonum et secundum aliquas circonstantias considerata bonum faciunt et rationem boni habent. Aliud est bonum infimum denominative dictum bonum unde quamvis in se simpliciter consideratum non sit bonum, per modum sequelæ bonum est, quia ad ipsum sequitur bonum quod non fieret nisi ipsium esset : quare ab intrinsece bonum est et bonum dici potest.

Applicando ad casum nostrum, occidere aliquem bonum non est, cum occidere absolute in se consideratur, sic lædere bonum non est, violentare aliquem non est bonum nam ista sunt extra officia pietatis et humanitatis. Humanum est enim cuilibet succurere et lapsis manus præbere, omnibus benefacere et nulli nocere, et tamen prædicta facere dato casu bonum est, quia ex hoc magnum bonum sequi potest. Ponamus quod subditus est rebellis domino suo sine causa nisi quia non voluit obedire ; dominus requisivit eum, eum etiam admonuit subditus velut pertinax non curat obedire. Etiam inimici invaserunt regnum sine causa : offertur eis quod recedant absque læsione personarum et absque perditione bonorum. Omnes prædicti sunt inexorabiles, sicut fertur, dominum regem et puellam subditis et inimicis regis facere. Numquid, si eis ingeratur bellum poterunt occidi licite, captivari et detineri, aut civitates sive castra in quibus habitant per insultus et facta guerræ capi ? Certe sic, quia justum est bellum ex parte regis, et hoc vult Deus quia bonum est sic agere. Itaque operatio ex parte regis est licita et indicativa sive signum voluntatis Dei. Quod autem subditi tales et inimici capiantur et detineantur violenter, ex parte talium subditorum et inimicorum permissio est ; et si Deus permittat illos vinci aut occidi bonum est, quia permissio illa ex justa causa facta est : quare bonum est et indicativa voluntatis divinæ sive signum ipsius voluntatis divinæ. Et etiam prædicta propter sequelam sunt sive bona bonum : referuntur enim talia ad bonum justitiæ quæ debet reddere cuique quod suum est. Referuntur ad bonum pacis : per talia pax in regno procuratur 599et inter incolas ipsius concordia, per talia res reddit ad debitum naturæ et morum ordinem. Quare quamvis in se considerata non sint de genere bonorum, tamen per modum sequelæ sunt bonum et habent rationem agibilitatis.

Sed veniendo ad rationem formalem quæsiti, quærebatur si voluntate divina aut ordinatione, aliqua sint facienda, utrum sine prudentia humana sint conducenda sive peragenda ?

Dicimus cum correctione quod, ex quo beneplacitum fuit Deo alicui creaturæ committere dispositionem aut regimen alicujus negotii sive facti : voluntas ejus cum magna devotione suscipienda est et amplectenda et cum gratiarum actione sequenda, quantum fieri potest ; quatenus Deo qui magis sua pietate, bonitate, misericordia et justitia prædicta facere voluit, quam debito aut alias, nullomodo resistatur. Unde consequenter consulerimus quod voluntati commissarii vei nuntii divini nullomodo resisteretur, sed eidem totaliter obediretur, potissime in his quæ essentialia suæ commissionis vel sui facti contingunt.

Verum est tamen quod, antequam talis creatura ab initio negotii recipiatur veluti a Deo missa, probandus primo est spiritus an a Deo vel parte adversa sit missus, veluti fecit Josue. Non enim leviter et sine magno pondere et advisamento in talibus ab initio negotii fides fuit adhibenda ; sed ex quo, re examinata et scita, quantum humana fragilitas noscere sinit, susceptum est negotium tanquam a Deo ordinatum et commissum ; alicui, tunc dicendum esse judicaremus, ut superius est scriptum. Persuadetur sic melior est obedientia quam victima. Unde, quia Saül non obedivit voluntati divina ? per Samuelem prophetam sibi dictæ, perdidit regnum, quamvis tamen non crederet male agere. Reservaverat ipse et populus pinguiora armentorum ut ea Domino adolerent et misertus fuerat Agag regis Amaleth, quorum omnium interitionem commiserat Saüli Deus. Unde de prædictis per Samuelem certificatus reservationem prædictorum fecit quamvis non incolorate tamen regno privatus fuit proprio, quia voci Domini et voluntati ejus non obedivit. Sic debet rex timere ne, si omittat facere quæ Puella consulit, credens tamen bene facere, aut etiam sperans in prudentia humana, a Domino relinqueretur nec optatum obtineret, sed intentione sua frustraretur.

Secundo sic : si dubitetur de aliquo concernente factum Puellæ commissum, quam angelum Domini Dei exercituum pie credimus 599esse, (angelus enim nomen officii est, non naturæ), missum ad faciendum redemptionem plebis suæ et restaurationem regni, etc. magis sapientiæ divinæ quam humanæ prudentiæ statuendum est, quia ipsius, videlicet humanæ, ad divinam nulla est comparatio, cum finiti ad infinitum non sit proportio. Attingit enim divina sapientia a fine usque ad finem fortiter et disponit omnia suaviter. Quare credendum quod ille qui commisit, inspirabit creaturæ suæ quam misit, ea quæ sunt agenda, melius et expedientius quam prudentia humana exquirere posset.

Tertio diversæ sunt passiones hominum. Aliqui metu personæ, alii metu status, alii metu bonorum, alii volentes ad altiora provehi, alii diversis considerationibus, prout cuique fantasma est, possunt a vero diverti. Divina autem voluntas, nec falli potest nec fallere, nec decipi nec decipere, quia ejus est semper bonum facere et benefacere.

Quare consuleremus quod in talibus, primo et principaliter exquireretur votum Puellæ, et quamvis esset dubium nobis, vel non magnam apparentiam quoad non habens, quod tamen, si fixe aliquid diceret, illud dominus rex sequeretur et tanquam a Deo Puellæ propter manutenentiam negotii sibi commissi, inspiratum servaretur. Quoad præparationem negotiorum, ut de machinis, de pontibus, de scalis et similibus faciendis de victualibus pro numero commilitonum et de similibus ; de modo financias habendi et talibus extrinsecus, sine quibus tamen res diu durare sine miraculo non posset : satis diceremus per prudentiam humanam providendum, per rationes in principio quæstionis adductas. Sed ubi per divinam sapientiam aliquid est magis quam alias faciendum, succumbere debet et humiliare se prudentia humana et nihil debet attentare, proponere aut sequi quod divinam majestatem offendat. Et in hoc consilium Puellæ primum et præcipuum dicimus esse debere, et ab ea ante omnes assistentes, quærendum, investigatum et petendum. Qui dat formam, dat consequentia ad eam, et qui committit unum, committit et omnia sine quibus. Quare sperare in Domino debemus, qui causam regis suam fecit, quod talia inspirabit per quæ res finem suum debitum et effectum sortietur quia Dominus opus imperfectionis non novit.

Insuper regi consuleremus quod omni die certum aliquid Deo, beneplacitum ac ejus voluntati gratum faceret quodque super hoc cum Puella conferret, et, post ejus advisamentum, in esse deduceret quam humiliter et devote ne Dominus manum suam retrahendi causam habeat, sed gratiam suam continuet. Proprie enim ejus proprium est misereri semper et parcere, nisi nos indignos gratiæ suas effecerimus. Æternæ igitur majestati cervices et colla submittat ac poplites curvet grata mortalis regis humilitas promptitudinem voluntatis humilitas divinis dispositionibus obsecundando. Per hoc debitum fecerit ac eum, per quem, reges regnant meritorie placaverit ; cui sit honor et gloria in sempiterna sæcula. Amen.

Notes

1. [798]

   Jacques Gélu natif d’Ivoy dans le duché de Luxembourg s’adonna d’abord à l’étude du droit, licencié ès lois il fut chancelier du duc d’Orléans, conseiller au parlement de Paris, puis président du conseil delphinal de Grenoble, général des finances. Il se tourna alors vers la religion, en 1412 il était nommé chanoine à Embrun, et en 1414 archevêque de Tours. En 1415 le roi le délégua au concile de Constance, et la même année Gélu fut mis à la tête des quatorze prélats qui accompagnèrent l’empereur Sigismond auprès de Pierre de Lune, dit Benoît XIII, pour l’engager à ce démettre de la papauté ; dans la plupart des conférences avec l’antipape il fut l’organe de la députation. En 1417 Gélu fit partie du conclave qui nomma Martin V, mais peu s’en fallut qu’il ne fut élevé lui-même au pontificat. Revenu en France comme légat apostolique il s’occupa de négocier la paix entre le dauphin et le duc de Bourgogne, et faillit même périr dans un massacre d’Armagnacs.

   Gélu fut un diplomate habile, il fut envoyé à deux reprises à Madrid pour conclure un traité d’alliance entre le roi de France et celui de Castille le pape l’envoya dans le royaume de Naples pour essayer de pacifier ce malheureux pays.

   De retour en France ; Jacques Gélu s’employa de toutes ses forces pour empêcher les effets de l’infâme traité de Troyes que la reine Isabeau de Bavière venait de conclure avec Henri V roi d’Angleterre et le duc de Bourgogne, et par lequel, comme l’on sait, le dauphin Charles devait être exclu de la couronne de France dont il était l’héritier légitime. Jacques Gélu alla trouver le duc de Bretagne qui avait souscrit à ce déshonneur de la patrie ; il chercha à le ramener, lui et les seigneurs bretons, à leurs devoirs envers le dauphin. Il leur écrivit aussi de Tours, et s’adressa même plusieurs fois directement au roi d’Angleterre dans des lettres où l’éloquence, le patriotisme et la plus sainte indignation protestaient en faveur des droits sacrés du dauphin et appelaient la colère de Dieu et des hommes sur ceux qui continueraient à les violer.

   Voulant quitter la France, après avoir vu ses remontrances inutiles, il partit pour Rome où on lui offrit l’archevêché de Lyon, il préféra celui d’Embrun (1427) les papes et les rois ne dédaignèrent pas de l’y consulter, et c’est dans cette retraite modeste qu’il mourut en 1432.

   On a de Gélu un écrit intitulé Apologie pour l’empereur Sigismond, le roi d’Aragon et les ambassadeurs du concile contre l’anti-pape Benoît XIII ; Gélu lit aussi une histoire des archevêques d’Embrun Rerum ab antecessoribus in Ecclesia Ebredunensi gestorum breve compendium. Enfin les archives de l’Église de Tours possèdent un ms. des Décrets de Gratien où se trouvent une Vita Jacobi Gelu ad annum 1421, ab ipso conscripta.

   Charles VII voulut avoir en 1429 son avis sur Jeanne d’Arc et lui fit relativement à la mission divine de l’héroïne cinq questions auxquelles Gélu répondit par ce mémoire.

   Le sage prélat pensait qu’il fallait beaucoup examiner avant de reconnaître un miracle dans les hauts faits de cette merveilleuse fille, mais il partageait l’admiration et l’enthousiasme commun. Ce fut la plus grande et la dernière douleur de sa vie, quand il apprit que la vierge de Domrémy était tombée au pouvoir des Anglais, et qu’ils l’avaient fait brûler. (Gallia Christiana t. III col. 1090 ; H. Fisquet, La France pontificale, Aix, Arles, Embrun, p. 913.)

   La Bibliothèque nationale possède deux mss. de ce mémoire, l’un fonds Cangé 6199, l’autre du Puy 639, ce dernier porte in fine, fol. 128 verso : Extraict des registres de la Chambre des comptes et Cour des finances du Dauphiné du livré cotté Processus super insultu et guerra Anthonii de anno MCCCCXXX.