7. Consideratio d’Élie de Bourdeilles

99VII.

Consideratio Heliæ de Bourdeilles202

Sequitur consideratio reverendi patris domini Heliæ, episcopi Petragoricensis, super processu et sententia contra dictam Johannam prolata ; in qua consideratione ostenditur qualitates eidem Johannæ in sententia attributas, confessioni et dictis ipsius minime convenire ; imo contrarias potius ipsi applicari debere.

Scriptum est Si difficile et ambiguum apud te judicium esse perspexeris et judicum intra portas tuas videris verba variari, venies ad sacerdotes levitici generis quæresque ab eis, qui judicabunt tibi judicii veritatem. Deuteronom. XVII, 8. 100Hujus oraculi sententiam secutus, christianissimus princeps noster et dominus Francorum rex Karolus, quum difficile valde ci ambiguum apud se judicium perspexisset de quadam puella quondam, Johanna nomine, quæ a Rege Cœlorum sempiterno arbitratur illi directa, in suarum miserationum quæ a sæculo sunt immensa multitudine, ad ipsius regis Francorum consolationem et regni liberationem sed olim per gentem Anglorum capta dignoscitur et graviter inculpata nec non morti tradita ex quo multorum verba intuitus est variari utrum a bono vel nequam spiritu adducta venisset, et an, tale quale sustinuit judicium, subire ac sic tali sententia veraciter criminari et æqua judicii lance condemnari potuisset : veniens, inquam, idem Dominus noster rex, vocavit sacerdotes levitici generis, hoc est pontifices et sacerdotes Ecclesiæ quos ad hoc eligere censuit, quærens ab eis judicii veritatem. Inter quos suæ regiæ majestatis pia dignatione, me, fratrem Heliam, sacri ordinis minorum, presbyterorum minimum, Petragoricensem vocatum episcopum, licet ignorantiæ caligine creberrimæ præpeditum, jussit annumerari et per suas patentes litteras a me, suo pusillo, rei hujus veritatem sciscitari. Cujus imperiis secundum exiguitatis meæ portionculam, obnixe parere curavi, et processus summarium contra eamdem Johannam agitati seriose percucurri atque sententiam contra eam latam pernotavi et ea quæ circa hæc minus male sensi, prout denotantur inferius, disserui.

Unde illa sententia lata contra ipsam Johannam continet viginti articulos, in quibus reputatur :

101Primo, revelationum et apparitionum divinarum mendosa confictrix. Secundo, perniciosa seductrix. Tertio, præsumptuosa. Quarto, leviter credens. Quinto, superstitiosa. Sexto divinatrix. Septimo, blasphema in Deum et Sanctos et Sanctas ipsius Dei in suis sacramentis. Octavo, contemptrix legis divinæ. Nono sacræ doctrinæ et sanctionum ecclesiasticarum prævaricatrix. Decimo, seditiosa. Unidecimo, crudelis. Duodecimo, apostatrix. Tredecimo, schismatica. Quatuordecimo, in fide nostra multipliciter errans. Quintodecimo in Deum et sanctam Ecclesiam multis modis delinquens. Sextodecimo, ipsi Ecclesiæ, domino Papæ ac generali Concilio expresse, indurato animo obstinanter atque pertinaciter sumittere se recusans. Decimo septimo pertinax. Decimo octavo, obstinata. Decimo nono, excommunicata. Vigesimo, hæretica.

De quibus videndum est per ordinem utrum eadem Johanna ex toto tenore processus contra eam agitati, talis ut asseritur, fuerit censenda.

Et primo, quantum ad primum articulum, in quo inculpatur tanquam revelationum et apparitionum divinarum mendosa confictrix, causam quare talis censeri debuerit decurso processus toto summario, non invenio sufficientem ad condemnandum, nisi occasionem sic eam criminandi sumpserint ex eo quia dixit se beati Michaelis et sanctarum Katherinæ et Margaretæ visionem habuisse et voces corum audivisse et allocutos eam fuisse, quæ non sufficentia reputo. Pro cujus quidem articuli elucidatione et ipsius Puellæ pia excusatione, notandum duo esse officia beatorum angelorum, unum inquam Deo assistere, aliud vero ministrare sicut colligitur ex illo Danielis capitulo VII : Millia millium ministrabant ei et decies milles, centena millia assistebant ei. Assistere nempe est faciem Dei contemplari et ab eo revelationes per theophanias recipere ; nec non laudes divinas in plenitudine gloriæ suæ sine fine promere atque resonare. Ministrare vero est nuntiare pro temporis opportunitate vel operari secundum officium, est enim ministerium officii fit nuncii, unde sunt omnes administratores spiritus in ministerium missi propter eos qui hæreditatem capient salutis. Ad Hebræos primo et secundum hoc ipse summus et optimus universorum conditor Deus, qui superna cœlorum regna eisdem beatis spiritibus angelicis decoravit, ad laudem et gloriam atque honorem sui nominis ac majestatis etiam eorum ministeria miro ordine dispensavit ad 102orbis administrationem et bonum regimen universi. Ita ut quidam eorum præsunt Ecclesiis, sicut Michael, nunc dicitur princeps Ecclesiæ. Sicut. olim Sinagogæ, unde ipse cum diabolo de Moysis corpore altercatus est, ut dicitur in epistola beati Johannis Baptistæ ex eo quod diabolus ejus corpus prodere vellet ut ipsum pro Deo Judæorum populus adoraret, et ipse sanctorum animas recipit et in Paradisum exultationis producit. Ipse, inquam, princeps magnus tempore antichristi consurget et stabit pro electis Dei, Danielis XII, et alii aliis Ecclesiis particularibus præsunt, ut luculentius invenitur Apocalipsis 2 et 3, quasi per totum, et beatus Gregorius hoc docet 11, 24 Moralium. Quidam vero regnis et regionibus, ut dicitur Danielis X : Princeps regni Persarum restitit mihi, et ibidem : Cum enim egrederer apparuit princeps Græcorum. Quidam autem personis, ut inquit Jhesus, angeli eorum in Cœlis semper vident faciem patris mei qui in Cœlis est. Et Actorum, cap. XII Angelus ejus est. Etiam angeli angelis præsunt, ut satis elicitur ex Zachariæ cap. II, et ex dictis magni Hierarchæ Dionisii, De antica hierarchia : De hac tamen prælatione sanctorum angelorum in suis distinctis ordinibus, nunc super sedeo. Secundum autem has prælationes supernorum ac beatorum spirituum de quibus pulchre tractat Isodorus Ethicorum libro primo, cap. V et quæ maximæ sunt ad custodiam humanæ fragilitatis, secundum beatum Gregorium, sunt effectus multiplices, apparitiones variæ et allocutiones miræ.

In quantum siquidem præsunt Ecclesiis effectus est purgare, illuminare et proficere, nam, secundum magnum Hierarcham Dyonisium de angelica hierarchia, cap. X, illæ celestes primo et multiplicius sunt manifestativæ Dei in secretis, unde pro cæteris creaturis excellentes et dignes habentur angelica monitione, eo quod divina illuminatio ingignitur primo illis et manifestationes Dei in his quæ sunt super nos per ipsos ad nos defferuntur, unde dicit Scriptura, Gala. III, Quod lex est ordinata per angelos. Angeli etiam ad servorum cognitionem et amorem provocantes sanctos patres nostros et ante legem et post legem et eosdem ab errore infidelitatis et prava conversatione, reducentes ad veritatem et justitiam, revelaverunt eis aut ordines cœlestium ministeriorum, ut prima Corinth. XII Scio hominem, Danielis II Revelatum est etc. X Annunciabo tibi etc. Aut quasdam divinas prænunciationes, ut Ysaiæ VII Ecce virgo etc. et Lucæ primo legitur quod Gabriel angelus docuit Zachariam sacerdotem 103summum misterium, quod ipse a Deo didiscerat scilicet primum præter spem divina gratia nascitur in futurum prophetam qui mundo salubriter manifestaret dominicæ incarnationis misterium. Idem etiam angelus beatam Mariam docuit misterium quod ipse a Deo didiscerat, scilicet Deum assumpturum carnem de illa. Item legem in capite primo quam angelus docuit Joseph vere adimpletam esse quod promisit Deus DD de Christo. Nec dedignantur sancti angeli etiam pusillos unde alius angelus evangelizavit pastoribus per solitudinem et silentium purgatis ut apti fierent percipiendis revelationibus angelicis. Christi nativitatem et cum eodem angelo multitudo cœlestis exercitus mortalibus formam illam laudabilem ad glorificandum Deum tradidit, Gloriam in excelsis Deo etc. Lucæ II. Et alius Angelus nequaquam despexit Agar ancillam Abraham in afflictione positam, in solitudine Bersabeæ errantem blande consolans et vocans eam de Cœlo, Genesis XXI. Ad idem beatus Dionisius : Commemoro etiam præcipuas annunciationes angelorum in terra exhibitas. Si quidem cum Dominus Jhesus qui super substantiabiliter præeminet etiam cœlestibus spiritibus humanam naturam assumeret, manens tamen in perfectione naturæ divinæ non a se repulit ordinationem quam ipse cum Patre et Spiritu sancto constituerat, scilicet ut humana seu ecclesiastica hierarchia per angelicam disponatur, sed obedienter se subdidit in eo qua homo. Hæc ille. Et idem in hoc capite angeli sanctos hierarchiæ humanæ seu ecclesiasticæ hierarchiæ sed sum agunt ad splendores sapientiæ sibi cognitos. Idem sentire dignoscitur Hugo de Sancto Victore, super angelicam hierarchiam ejusdem beati Dionisii libro commentariorum, in capite tribus hierarchiis et in expositione litteræ, lib. X ; Et lux Ecclesiæ Gregorius, super Luc, cap. XXIV.

In quantum autem idem beati spiritus angelici præsunt regnis et regionibus, corum officium est curas mundi administrare et regere omnia jussa Dei, ut docet Ysidorus, De summo bono, liber primus, cap. X Civitates custodire (Ysaim VI), in adjutorium populo Dei venire, ut Michael Danielis X et XII et numero XXII De populo Israel, et primo Regum, cap. V. Recolitur quod angeli veniunt in occursum Helisei et in adjutorium et liberaverunt cum et civitatem in qua erat de manu regis Syriæ et omni exercitu suos inimicos visibiles et invisibiles arcere. De invisilibus Thomas Scotus et doctores. Unde beatus Gregorius, lib. XV Moralium : Angelicos spiritus Dei milites 104dicimus quia decertare eos contra potestates aereas non ignoramus, quæ appetum ex adjutorio cuncta regentis præstant. De visibilibus dupliciter, scilicet ab eis salvando et liberando, Exodi XIV, ac eos justo Dei judicio interdum percutiendo, primo Regum, cap. XIX De angelo qui percussit in castris Assiriorum etc., Lib. secundus Paralipomenon, cap. XXXII.

In quantum autem præsunt personis sancti angeli sunt custodes nostri, unde unicuique hominum ab exordio suo deputatur angelus ad custodiam non solum electis, verum etiam reprobis, nam et antichristus habebit deputatum suum angelum qui licet propter nimiam obstinationem suam non sit habiturus ad promotionem, habebit tamen ad accusationem et ut appareat malitia ejus esse totaliter ab eo, cuidam non subtrabit communia beneficia retrahenda a malo quæ aliis communiter impenduntur, juxta dictum domini Pe. aureoli II Sententiarum de N. IX, I. Distinctio secunda. Unde et a multis malis cessabit retractus ab angelo custode et hunc effectum ad minus semper consequitur angelus per custodiam in quantumcumque obstinato, ut dicit beatus Thomas art. III et IV, Pars prima, Quæst. 113. Et ad hoc quod sunt homines sub angelorum custodia faciunt auctoritates supra allegatæ et beatus Gregorius XXI, XXIV, Libro moralium, et sanctus Hieronimus, et beatus Augustinus super Deci Dei et Rica. libro de mistico somno, ac Chrisostomus super lib. I.

Hujus autem angelici custodis effectus est multiplex, primo peccatorum preservatio, unde angelus Domini custodivit sanctam Judith euntem et redeuntem in domo Holofernis et non permisit eam coinquinari, sed sine polutione peccati revocavit eam. Ejusdem cap. XIII, secundo. Ad bonum promotio et morum instructio ut Thobiæ V, De Thobia filio et uxore ejus Sacra, cap. XII.

Tertio divinæ voluntatis revelatio, ut Judi V et XIII de mane et uxore et quomodo docuit eam et revelavit divinæ voluntatis beneplacitum nempe Dei angelus beatissimæ virgini et martyri Christi Quiteriæ revelavit quod acceptum esset de ea divina ; voluntatis et suæ conversationis sanctissimæ modum docuit ac locum orationis a Deo sibi deputatum ostendit atque gloriosum martyrii triumphum eidem imminere prædixit.

Quarto castitatis et virginitatis conservatio, unde angelus Domini conservavit uxorem Abraham ne pollueretur in domo Pharaonis flagellando 105eum plagis maximis secundum Nicholaum de Lira, innitendo dictis Hebræorum Gen. XII, De beata Cecilia legitur quod angelum Dei habebat amatorem qui nimio zelo custodiebat corpus suum ut virginitas ejus inviolata conservaretur. Nam angelis semest cognata virginitas, ut beatus docet Hieronimus in sermone ; ac soror angelorum asseritur a Cypriano (liber Virginitate), quare et virgines angelis assimilantur, beato profitente Ambrosio (liber De viduis) et Chrisostomo, super Judith et glos. I Corinth. VII, a nuptiis enim abstinere cum sancta virginitas proposito angelorum est imitatio, ut ait Daniel lib, IV cap. XV, et licet angelicæ custodiæ sint alii effectus quam plurimi isti tamen ad præsens et ad nostrum propositum sufficiant.

De apparitionibus autem et allocutionibus sanctorum angelorum pluries factis hominibus testante sacro eloquio didicimus, et tum viris quam mulieribus non ambigimus, ut Genesis XV, XIX, XXI, XXII, XXXII Exodi IX, num. 22 Judith III, VI, XIII ; Regum III, XIX, X, I Paralipomenon XXXI ; Thobiæ III, 9 ; Isaiæ V ; Danielis II, III, IV, IX, XXX Za. I, II, Matthiæ I, XXV Lucæ II ; Joh. LI ; Actorum LI, 5 Apocalipsis quasi per totum.

Ad idem sanctorum animas mortalibus se apparuisse et allocutas, fuisse in sacris codicibus et sanctorum gestis aperte legimus, sicut in transfiguratio Domini apparuerunt apostolis Moyses et Helias cum eo loquentes, Mathæi XVII et Marci IX, ac multi sancti surrexerunt cum Domino et apparuerunt multis Mathæi XXVII ; unde etiam beatus Gamaliel apparuit Christi sacerdoti Luciano et misit ad Johannem episcopum Hierosolimitarum et beatus Petrus apostolorum primicerius apparuit Agathæ sanctissimæ et eam dulcissime est allocutus cum per eum Dominus mammillam suo pectori restituere dignatus est et eadem beata Agatha apparuit. Beatæ Luciæ matrique suæ Eutheriæ et beata Agnes virgo sui transitus die cum multis virginibus suis parentibus apparuit eosque dulciter allocuta est et aliæ quasi innumeræ, quas pertranseo, apparitiones mirabiles factæ sunt tam angelorum quam sanctorum, de quibus quomodo fiant disserere expedit ad nostrum propositum consequendum.

Unde hujus apparitiones tripliciter fiunt illuminando scilicet ad spiritum ut patet quando angelus vel spiritus manifestat aliquid in assumpto corpore unde sancti angeli cum sint incorporei ut profitetur libro secundo Sententiarum, distinctio V. Assumunt aliquando 106corpora Deo præparante ad impletionem misterii a Deo injuncti, de quibus quidem corporibus assumptis tractat beatus Augustinus tertio libro de Trin. cum enim homini pro statu isto non conveniat aliquid intelligere sine fantasmate, eodem articulo, de anima quia nihil est in intellectu quin præsens fuerit in sensu et nolenti intelligere de necessitate occurunt corpuscula beato asserente Augustino IV, supra Genesim ad litteram, et beatus Dyonisius de Antica Ierarchia dicat quod non est possibile aliter nobis suportare lucis divinum radium nisi varietate sanctorum velaminum allegorice circum velatum, suple de lege communi. Patet quod ad hoc ut res distinctæ a nobis sentiantur et imaginentur necessariæ sunt species sensibiles et imaginabiles in organo sensus et imaginis subesse extenso, ut deducit egregie Ricar. I, quæst. De Angelis et ob hoc angeli sancti nos illuminaturi et nobis occulta revelaturi, assumunt sibi corpora in quibus possint nostris sensibus se representare et apparere ac docere dispositive et circa nostras imaginationes sino tamen novi fantasmatis creatione seu productione operati. Hujusmodi autem apparitiones fiunt etiam interdum non in assumpto corpore, sed tantum in voce, sicut ad Samuelem, primo Regum, cap. III, et ad Heliam Tesbitem in monte Dei ores III, Reg. 4 et ad dilectum Domini Johannem Apocalipsis primo.

Etiam loquitur angelus Domini dupliciter homini, primo modo verbo vocali, id est assumpto corpore. Sed tunc, sicut non profert donum in organis materialibus secundum naturam, ita nec circulariter immutat medium quemadmodum est in voce naturali, unde non auditur nisi ab illo ad quem ordinatur, sicut patuit de beato Severino Calosensi episcopo, qui audivit voces angelorum psallentium animam beati Martini in Cœlum defferentium quas archidiaconus ejus qui ei adhærebat, non valebat audire ; donec prostrati permitteret quod et factum est. Et est simile in apparitionibus ipsorum sanctorum angelorum quos quidem vident et alii, æque propinqui non vident, ut apparet in Heliseo et puero ejus IV, Regum 6.

Secundo modo loquitur angelus homini per impressionem rerum sensibilium nostro instrumento imaginis, et sic loquitur vigilantibus et dormientibus, et hanc potestatem etiam diabolus habet, unde sæpe apparet hominibus et loquitur in aliquo corpore non ut angeli sancti ad illuminationem, sed ad illusionem sine ludificationem, 107et hoc si permittatur a Deo et angelis sanctis, ut possit Ricadus N. S. et declarat diffuse novem ludificationis modos ad sensum, et sicut dictum est supra de angelis bonis, ita et de malis qui locuntur homini dupliciter quandocumque sensum immutando, et hoc vel imaginem alicujus rei imprimendo instrumento visus, vel objiciendo in sui similitudinem alicujus rei, ut ad plenum deducitur ibi. Secundo modo loquitur diabolus homini per impressionem rerum sensibilium instrumento imaginis et hoc facit quandoque vigilantibus, quandoque dormientibus, ut tangit Glo. XXXIV, 300 et sic immittit cogitationem mali, nam et secundum apostolum II Corinth. XI ; ipse se transfigurat in angelum lucis, Glo. I ostendit se quasi angelum Dei, S. X ; vel aliquem cœlestem angelum, ut decipiat quod et ad erumnas hujus vitæ pertinet et similiter a P. Ambrosio Augustinus De Trinitate Dei, ut colligitur ex eadem glosa. Transfigurat enim se ad tentandum eos quos ita erudiri opus est, vel ad decipiendum aliquos prout justum est ad quod magister dicitur dæmones fictos amicos eosque tanto nocentiores quanto astuciores et fallaciores patitur inimicos et eidem beatus Augustinus super Genesim, lib. XII. Discretio difficillima est cum spiritus malignus quasi tranquillus agit ac sine vexatione alia corporis assumpto humano spiritu. Dicit vera et utilia transfigurans se in angelum lucis ad hoc ut cum illi in manifestis bonis creditum fuerit, se ducat ad sua. Hoc discerni posse nullo modo arbitror nisi dono Dei de quo ait apostolus alii discretio spirituum ideo sancti qui spiritu sancto inspirati locuti sunt, Pe. II. in quibuscumque apparitionibus et visionibus et collocutionibus et vocibus factis sive in somnis, sive in vigilia minime decipi seu falli aut illudi potuerunt habentes discretionem spirituum ipsius spiritus sancti dono. Hoc amplius certa experientia probantes ex suavitate et gustu et intimo saporo dulcedinis spiritus Dei, ut tangit glosa ordinaria, Ecclesiast. XXXIV. Super illo verbo nisi ab altissimo fuerit emissa visitatio et beatus Gregorius, libro quarto Dialogorum et per quos Deus omnipotens, pius et bonus super omnia benedictus docuit Ecclesiam suam sanctam tot evidentissimis testimoniis tantis signis et prodigiis confirmatis, quod ea non nisi per eum fieri potuerunt, secundum Ricardus De trin. libro primo, et per quos est sacra scriptura præsentialiter inspirata et divinitus revelata ac sufficienter nobis tradita atque in omnibus necessaria et non superflua, ut notat doctor subtilis 108magister Johannes Scotus in prolegomenis Sen. quæstio secunda. Quorum tam præpollens et gloriosa virtus exstitit ut non solum dæmones eos illudere non præsumeret sed et eorum præsentias sustinere nequaquam valerent, ista tamen quia non sunt præsentis speculationis et prolixa egerent discussione pertranseo.

Sed ab illis quibus non est tum primus spiritus Dei datus nec in tanta plenitudine non est dæmon seu Sathanas si se transfigurat in angelum lucis et se conspectui hominis objiciat etiam si credatur angelus bonus vel Christus propter hoc statim suscipiendus nec adorandus neque sequendus simpliciter secundum doctrinam doctoris irrefragabilis magistri Alex. de Allia. sententia tertia, quæstione XLV, articulo tertio, nec secundum eum excusaretur ignorantia facti et assignatur hujus triplex ratio : Prima est quia quilibet, est præmonitus per sacram Scripturam quod angelus tenebrarum transfigurat se in angelum locis, ut II Corinth. XI et Mathæi XXIV, Multi venient in nomine meo etc. Video quilibet tenetur discutere et non statim adorare. Secunda ratio est quia quisque habet remedium orationis ad quod confugere debet, quoniam si oraret Deum toto corde ut revelaretur ei veritas Deus non permitteret eum decipi, in hoc enim casu intelligitur id Jo. XV : Si quid petieritis patrem in nomine meo dabit vobis, scilicet quod est Jhesus, quod interpretatur salus, hoc est quicquid petieritis ad salutem, secundum quod exponit beatus Augustinus. Patet ergo ex hoc quod qui errat non adhibet omnem diligentiam quam debet. Sic ornavit sanctus presbyter Lucianus post apparitionem sancti Gamalielis in inventione beati Stephani dicens : Domine si hæc visio est ex te præsta, ut et iterum ac tertio manifestetur mihi, et post in orationibus et jejuginiis sese constituit donec de visione quod ex Deo esset bene cognovit et certiorari promeruit. Tertia ratio quia facillime posset unusquisque vitare periculum scilicet apponendo conditionem hoc modo : Adoro te si tu es Christus, aut si appareat ut angelus, adoro te si tu es angelus bonus adoratione siquidem quæ debetur angelis bonis.

His igitur scilicet oratione et conditione diligenter ac omni vigilantia et sollicitudine adhibitis quæ quidem sollicitudo, secundum beatum Augustinum in Enchiridio, non est inutilis in his diebus malignis ne eum Sathanas se transfigurat fallendo ad aliqua perniciosa seducat si sensus corporis fallit mentem vero non movet a vera 109rectaque sententia qua quisque fidelem vitam gerit, nullum est in religione periculum vel cum se bonum fingens ea facit vel dicit quæ bonis angelis congruunt, etiamsi credatur bonus non est error periculosus aut morbidus, ut dicit glossa in capite præ allegato, quæ a beato Augustino sumpta est.

Concludo igitur quod apparitiones bonorum angelorum fiunt ad sensum, quod etiam malis interdum permissa est, ut supra deductum est.

Secundo fiunt illuminando intellectum et talis illuminatio ad intellectum solum perfecta est, non dicitur tamen quod angelus non illuminat intellectum efficiendo cognitionem in anima, quia non in intellectu novam speciem creare nec habitum novi luminis creare, sed nec ejus intentionem quo vult convertere potest quæ tria requiruntur ad cognitionem illuminant autem intellectum excitando et disponendo et lumen divinum in nos transfundendo, unde talia removet in anima scilicet ignorantiam et nubila fantasiarum ac fallacias Phicarum spirationum, revelationum, contrariarum et facit in fantasia transmutationem specierum componendo et dando secundum exigentiam rei quam vult revelare, item irradiat lumen intellectus sui super illas ut moneant intellectum nostrum, ut sic plura il subtiliora videri possint in lumine duplicato, item excitat intentionem animæ aliquo motu ut convertat se super illa fantasmata abstrahendo ab aliis. Ad hoc facit quod dicit Avicensis XXX mice capita quarto Quod nos imprimimur XL Disponimur ab intelligentiis, et beatus Gregorius ait, XXXV Moralium, versus principium nonnunquam vere etiam per angelum humanis cordibus ista loquitur ut ipse angelus mentis obtutibus præsentetur non tamen loquitur idem sanctus de nostra cognitione naturali, sed spirituali, quod est per lumen prohibitum, ut dictus Ricardus de media villa exponit.

Tertio fiunt apparitiones illuminendo et accendendo effectum et sic nos perficiunt secundum illos tres actus, quos eisdem sanctis angelis attribuit beatus Dyonisius De antica Hierarcha, unde ipsi affectum nostrum inflammant et incendunt ad amorem divinum excitando et adjuvando quod significari potest per hoc quod ad Ysaiam prophetam Volavit unus de seraphin cum calculo etc. Ysai. v.

Nunc superiora, quæ descripsi et taliter qualiter deduxi, applicando. Non dubium quin, in tam excelso regno ubique torrarum celebri 110atque famoso sicut hoc Francorum fore dignoscitur quod et illud christianissimum a Christo gloriosum atque colendum tota mente, totaque animi virtute usque ad mortem inclusive, amplectandum nomen accepit, derelictum fuerit quin semper habuerit Dei omnipotentis angelos sanctos ad custodiam quorum aliqui præfuerunt Ecclesiis, alii regno et regni partibus ac reliqui personis singularibus expressis, et de se satis veritas liquet. Cum igitur olim tempore præfatæ Johannæ ipsum regnum gravibus pressuris jacturis et tribulationibus foret expositum, adeo ut ei de propinquo imminerat excidium ac sic collabentes Ecclesiæ desolarentur, civitates et populus innocens duceretur in captivitatem et prædam, clamaverunt que ad Dominum, et esset cor regis fiduciam habens in Domino qui non derelinquit sperantes in se et de sua virtute gloriantes humiliat, pie credi potest ut angeli sancti Dei custodes venerunt in adjutorium et, per ministerium unius puellæ virginis Domino cooperante ac totum principaliter efficiente, liberaverunt regnum de tantis de quibus subjacebat gravaminibus. In sacris nempe codicibus sæpe legimus quod omnipotens Dominus flagella immittit interdum per bonos, interdum vero per angelos malos, non ut perdat, sed ut convertat et misericordaliter corrigat, et ab æternis suppliciis erruat, et hoc de illis est intelligendum qui præsentibus supplicii, commutantur in bonum, et sic perseverant. Qui autem inter flagella doniores et deteriores fiunt ut Pharao præsentibus æterna connectunt de mente magistri sententiarum Lib. IV, dist. 5, et beati Angustini super illud : Cantici ignis est etc. Deuteronomii XXXII, et venerabilis Bedæ super id : Et ecce offerebant ei paraliticum, Mathæi IX, et De pœnit. dist. III § amittas. De flagellis immissis per angelos bonus scribitur Genesis XIX de submertione Sodomorum, et II Regum, 4. De angelo Dei percutiente populum propter peccatum et ibi doctores. De immissis autem per angelos malos Pe. II. Misit eos in iram indignationis suæ indignationem iram et tribulationem immistiones per angelos malos et loquitur de persecutione Ægyptiorum et Job primo de persecutione animalium et pastorum et liberorum proprii corporis ipsius sancti Job et primo Regum XVI. De Saule qui exagitabat spiritus nequam et II Corinthiorum, cap. XII, de beato Paulo cui datus est stimulus carnis angelus Sathanæ utitur scilicet angelis tam bonis quam malis ad executionem justitiæ.

Nusquam tamen legimus ut malis utatur ad liberationem a malis 111et exhibitionem misericordiæ. Unde in percussione Ægyptiorum utebatur malis angelis, ut supra dictum est, sed in liberatione populi Israel de manu eorum, utebatur bonis angelis, nam eidem populo dictum est : Ecce ego mittam angelum meum qui præcedat te et custodiat in via et introducat te etc. Exode XXIII, nam præcedebat angelus in columna nubis per diem et ignis per noctem, Exode XIII et XIV. Sic patet differentia quia bonis et malis utitur angelis omnipotens Deus ad punitionem justitiæ seu etiam exercitium patientiæ, non tamen utitur angelis malis ad liberationem propriæ et exhibitionem misericordiæ, et præfertur cum hujus sacri ministerii capaces non existant, plurimis rationibus, quæ causa brevitatis omitti possunt.

Cum igitur præfata puella Johanna missa fuerit ad regem Francis lune afflictum et humiliatum sub potenti manu Dei et ad regnum in toto graviter flagellatum per gentem Anglorum, Deo permittente et forte bonis vel malis angelis, hanc divinam justitiam humiliter exequentibus per visibilia opera bellica ipsorum Anglicorum, qui ut totum regnum suæ ditioni subjacerent omnes quasi regios fines debellabant et in pluribus subjugabant, citra injuriam et præjudicium quorumcumque semper loquendo sine titulo saltim approbato per Ecclesiam et noto. Missa inquam hæc puella ad liberationem et consolationem regis et regni ad quam liberationem et consolationem non concurrunt angeli mali, ut supra deductum est, et liberavit regnum de manibus dictorum Anglicorum ministerialiter Domino misericorditer cooperante, ut pie credi potest.

Sed quia ipsa Johanna in sententia condemnationis, ut supra dicitur, reputatur revelationum et apparitionum divinarum mendosa confictrix. Hoc est dictum quod ipsa confixerit illas revelationes et apparitiones de quibus supra se habuisse cum non habuerit et quoniam sæpe per contradictionum propositiones et earum decisiones veritas interdum melius elucessit, quia secundum beatum Augustinum nisi quæstio in tantum fecerit proposita non delectabat exposita. Ideo ad majorem elucidationem hujus primi articuli propono quæstionem.

Utrum ipsa Johanna ex suis assertionibus et confictionibus et alias ex tenore processus contra eam agitati potuerit condemnari tamquam revelationum et apparitionum divinarum mendosa confictrix.

112Et arguitur primo quod sic, nam secundum beatum Remigium super Mathæum, illi qui ab actibus terrenis et sæcularibus negotiis requiescunt per frui angelica visitatione merentur, sed hæc Johanna implicabat se terrenis actibus et sæcularibus negotiis, nec requiescebat ab illis ut pote guerris et armis et cum sæcularibus viris erat habitatio sua. Ergo non merebatur perfrui angelica visitatione. Sic igitur concluditur quod erat revelationum et apparitionum divinarum mendosa confictrix, cum appareret eas habere et non haberet, secundum hæc dicta et ut talis potuit condemnari.

Præterea de hujusmodi revelationibus et apparitionibus nulla unquam potuit haberi certitudo nisi ex suis assertionibus, sed illis suis assertionibus non fuit credendum per Cap. Cum ex injuncto. De hæreticis, quia non probavit per miraculi operationem nec per Scripturæ testimonium, neque se missam eo modo quo scriptura præcepit quod tamen requireretur juxta notata per innocentiam, extra et præfato capitulo, Igitur potuit reputari confictrix et si dicatur quod illud capitulum solum se extendit ad illos qui mittuntur ad prædicationem et non ad illos qui mittuntur ad alios effectus et officia patet contrarium, quia Moyses, de quo fit mentio in eodem capitulo, non mittebatur ad Pharaonem regem Ægypti ad prædiiationem sed ad liberationem populi Israel de manu Ægyptiorum, et tamen non fuisset sibi credendum quod esset missus a Deo, nisi probasset per operationem miraculi, igitur nec huic Johannæ luit credendum, dicenti se esse missam a Deo ad liberationem regni Francorum de manibus Anglicorum cum non probaverit, nec per scripturos testimonium, neque per operationem miraculi, et ad hæc benefacit quod scribitur Johannis IV Nolite omni spiritui credere, sed probate spiritus si ex Deo sint.

Confirmatur quod ipsa Johanna in cedula abjurationis confessa est se esse confictricem et revelationum est apparitionum divinarum, ergo ipsa talis debuit reputari et ut talis condemnari tenet gratiam quia confessio criminis facta contra se sufficit ad condemnandum et ut pro convicto quis habeatur, Cap. At si clerici203 ; Cap. De confessis, facit eliam ad hoc quod notavit Jo. Andreas et Innocentius in capitulo præ allegato, cum super verbo deponendum, nam in confientem nullæ sunt partes judicis, nisi ut condemnet 113Ad legem aquiliam204. Ad hoc etiam facit quod dicit beatus Thomas III quæstione quadam, de quolibet quod in foro pœnitentiali creditur homini pro se et contra se, sed in foro judiciali crediter homini contra se et non pro se. Cum igitur ista Johanna asseruit in foro judiciali se esse confictricem, patet quod fuit sibi credendum et sic juste potuit condemnari.

In oppositum arguitur per ea quæ notat venerabilis Beda et alii doctores super verbo Nolite judicare, quia de incertis et dubiis non debemus sententiam deffinitivam dare sine temere diffinire, neque de occultis judicare, ut docet beatus Augustinus de sermone Domini. Sed istæ revelationes et apparitiones sunt valde occultas, imo nullus potuit, seu debuit de eis judicare, sed Deo simpliciter judicium relinquere, cui reservantur omnia occulta. Prima Corinthiorum IV.

Pro solutione hujus prætermittenda sunt quatuor preambula.

Primum est quod de hujusmodi revelationibus et apparitionibus divinis nullus omnino mortalium aliquid judicare aut aliquid certum noscere valet, cum sint supra sensum et supra rationem nisi specialiter illi divinitus datum fuerit, sacra Scriptura testante.

Secundum præambulum, quod humanæ creaturæ in utroque sexu non repugnat ex se hujusmodi revelationibus et apparitionibus divinis illustrari, imo capax earum exstitit et se eas habere gaudent quam pluries pusilli et magni diversimode, ut multipliciter deductum est.

Tertium præambulum, quod nullus fidelium aliquam revelationem et apparitionem divinam firmiter credere et simpliciter confiteri debet præter eas quas Scriptura divina supernaturaliter inspirata amplectitur, nam dicit Ricardus de IX patriarchiis, Suspecta mihi est omnis veritas quam non confirmat Scripturæ auctoritas et sacrosancta mater Ecclesia, spiritu sancto edocta recipit et fideles suos tenendas docet, alias si secus fiat periculose agitur. Unde sententia est beati Augustini lib. LXIII, Quæst. Evangelio non crederem nisi auctoritas Ecclesiæ me ad hoc coegisset. Etiam istud præambulum aliis variis et quam plurimis aliis mediis et rationibus deduci ac sacræ Scripturæ testimoniis et sanctorum auctoritatibus 114multipliciter posset fulciri si opus esset, sed quia de se notum existit etiam gratia brevitatis potuit obmitti.

Quartum præambulum quod alias revelationes et apparitiones ab istis factas et assertas a personis timoratis potest quisque non firmiter et determinate sed pie credere, dum tamen aliquid erroris aut quod sit contra bonos mores vel Ecclesiæ auctoritatem non contineant et verisimilibus atque rationabilibus muniantur fundamentis divinis Scripturis consonantibus et cum adjecto videlicet quod creduntur salva determinatione sacrosanctæ matris Ecclesiæ, ut sic de primis habeatur firma fides de istis, vero opinio, cum hoc adjecto. Nam semper in omnibus tenendis requiritur auctoritas Ecclesiæ salva, ut sentit Aurelius Augustinus loco supra scripto, et idem De doctrina christiania, lib. III, dicit Consulere debet quis regulam fidei quam de scripturarum planioribus locis et Ecclesiæ auctoritate percepit.

His itaque sic præmissis, venio ad solutionem quæstionis propositæ et videtur mihi dicendum quod de illis revelationibus et apparitionibus ipsi Johanna factis, ut ipsa asseruit, utrum veræ sive fictæ fuerint. Nullus hominum viatorum ex puris naturalibus scrutari sufficienter aut noscere potuerit, sive aliquid de eis certum dicere vel diffinire nisi quibus hoc Deus supernaturaliter dederit, ut supra dictum est cum dicat apostolus, Prima Corinthiorum II : Quis enim scit hominum quæ sint hominis nisi spiritus hominis qui in ipso est, ita et quæ Dei sunt, nemo cognoscit nisi spiritus Dei ? Verumtamen hoc firmiter tenemus quod omnipotens Dominus, cujus natura bonitas et opus misericordiæ est humanas mentes sæpe per hujusmodi revelationes et apparitiones illustrare dignatus est quemadmodum humanæ saluti ab æterno expedire præscivit, ut ex sacræ Scripturæ testimoniis et sanctorum gestis plene didiscimus, et de plurimis supra patuit. Hoc iterum scimus quod idem Dominus Deus non alligavit potentiam suam aliquibus causis secundis aut temporibus, neque misericordiam suam minoravit, quin eadem nunc et semper facere possit et belle novit misericorditer cum nobis salubriter expedire videbit et quod non repugnat alicui humanæ creaturæ utriusque sexus his revelationibus et apparitionibus divinis irradiari, ut supra de multis patuit, ergo nulli dubium, illis potuit ipsa Johanna illustrari, et prout ipsas se habuisse eas asseruit. Sed utrum verum sit quod eas habuit certum non habemus eo quod 115de Scripturis sanctis non habent auctoritatem, neque inter eas, quas scriptura divina amplectitur et sacrosancta mater Ecclesia recipit, communiantur. Unde sine Ecclesiæ auctoritate non est eis firma fides adhibenda, nam neque quantumcumque virtutibus et sanctitate rutilantem atque signis et prodigiis coruscanter licet venerari pro sancto sine Romanæ Ecclesiæ auctoritate, ut in capitulo primo extra de reliquiis et veneratione sanctorum, propter ea quæ notantur a doctoribus juris canonici in eodem capitulo, ac juris divini super id sacri eloquii, Videte ne seducamini, multi enim venient in nomine meo, Lucæ XXI. Et ob hoc sunt semper omniæ Ecclesiæ judicio omnino subjicienda, quia juxta sententiam beati Hieronimi XXIV, quæst. I. Hæc est fides, quæ Ecclesia approbat approbandus est, et quæ reprobat reprobandus est. Sed verum quod sunt quædam media quæ Ecclesia nec approbat, nec improbat, sicut illa de quibus dubium est utrum sint vera vel ficta, vel utrum sint bona vel mala, quia possunt se habere ad utramque partem et de istis rationabilior et melior pars eligi sub pietate et totum in meliorem partem interpretari, secundum venerabilem Bedam super Lucæ, capitulo V. Quia igitur revelationes et apparitiones, quas præfata Johanna se habuisse asseruit, vertuntur in dubium, utrum verse fuerint sive fictæ et sacrosancta Romana Ecclesia de eis nihil deffiniverit nec improbaverit. Ipsæque nihil erroris manifesti quod sit contra fidem et bonos mores aut Ecclesiæ auctoritatem continent, patet quod sunt in meliorem partem interpretandæ, videlicet quod sunt veræ, pie tamen et salva determinatione sacrosanctæ matris Ecclesiæ.

Quod, si quis velit easdem revelationes et apparitiones calumniari, propter delationem habitus virilis et armorum, ad hoc dicetur inferius, et licet in his quæ pie creduntur decernere salva determinatione Ecclesiæ non sit erroneum, tamen in pejorem partem interpretari est vitium et condemnare prohibitum juxta præfati venerabilis Bedæ et aliorum doctorum expositionem super verbo Nolite condemnare, Lucæ, cap. V. Ex his igitur potest concludi quod præfata Johanna non debuit revelationum et apparitionum divinarum mendosa conflitrix condemnari salva correctione cujuscumque melius sentientis et salva pace opponentium, asserentium et facientium et eisdem in aliquo non detrahendo, quia hoc erat in pejorem partem interpretari, etsi objicietur jam dubium non erat quin confictrix 116foret propter confessionem suam. Dicetur inferius in responsione ad argumentum, quod confessio illa non valvit ad condemnandum.

Rursus alia pars, videlicet quod non erat confictrix, nec ut talis poterat condemnari, multis potest rationibus et verisimilibus judiciis roborari.

Prima ratio sumitur natura ipsarum revelationum et apparitionum cum sint proportionabiles cuicumque intellectui humano bene disposito, licet actos supernaturales sint, quia in talibus, eas naturaliter non valet attingere sed supernaturaliter inspirantur a Deo juxta notata per magistrum Johannem Scotum in prologo, seu quæst. prima. Et sic ipsa Johanna asserendo se eas habuisse nihil dixit Deo impossibile et sic incapabile cum esset rationalis creatura ad imaginem Dei et similitudinem facta quæ, secundum beatum Dyonisium, capax est ad suscipienda divina Algamata et perceptiva divinorum radiorum et luminum, quia sic per hujusmodi revelationes et apparitiones ac quibus sæpius et indubitanter utitur divina clementia in suis sanctis et electis, non solum in magnis, sed etiam in parvis, ut in Agar ancilla Abraham, de qua supra dictum est, et nedum in bonis, sed etiam interdum in malis propter bonos ut in Balaam XXII. Cum igitur dicta Johanna id asseruerit, quod erat Deo possibile et sibi proportionabile, et quod, secundum Providentiam, divinæ dispensationis creaturis rationabilibus magnis et parvulis sæpe præstatur misericorditer, quis hominum in hoc scire potuit consilium Dei, ut hanc puellam illustrare voluerit per hujus revelationes et apparitiones, ac quis ex certa scientia deffinire quivit eam illas non habuisse et tamquam confictricem condemnare ? Nec video quod accusantes eam possint neque poterint sufficienter probare, quod hujusmodi revelationes et apparitiones non habuerit, et, quod confictrix fuerit, quia non erat in potestate ipsorum scire consilium Dei, Ro. XI, Et tamen probare tenebantur probationibus luce clarioribus, secundum jura.

Secunda ratio sumitur ab ætate et fragili sexu ipsius Puellæ, unde mulier inferior est viro, quia facta est de viro, ut ait Hu. de Sac. secundo libro, Pars XI, Cap. X, et sic fragilior viro et est sexus muliebris incantus et mollis, sicut dicit Chrisostomus super Matthæum, et debilis, secundum eumdem in Epistola ad Hæbreos, articulo XXIX. Sic de se ardua facta dare, opus magnarum virium agere non valet, 117et si hæc vera sunt in ætate matura, quanto magis in tenera ! Nunc autem Puella in tali fragili sexu constituta et in ætate tenera XIII annorum, ex infimis parentibus orta, inter rudes educata, et post pecora custodienda in campis conversata et a nullo hominum edocta, vel inducta, sed in se ipsa consiliata, cum tali constantia et virtute animi regem adierit ac cum tanta verborum confluentia cum allocuta fuerit et tali prudentia, audacia et fortitudine, ac speciebus et differentiis fortitudinis, quæ apponuntur ab Aristotele in quarto Ethicorum, videlicet : civili, militari, consuetudinali, et virtuosa, quæ fit gratia boni et electione, ut videtur et fama refert viguerit et tam ardua et bellicosa opera, confisa de Domini virtute, tantum ut dicebat agere præsumpserit, qualia viri illustrissimi, nec fragiles strenuissimi, neque milites victoriosissimi, umquam intentare præsumpsissent, sed neque potuissent, ut pote ea quæ fecit in obsidione Aurelianensi et in recusatione regni ac coronatione regis, quæ plane omnia miranda et stupenda sunt videre talia fieri, per unam talem qualem simplicem puellam, cum sint supra naturam et conditionem cujuscumque mulieris, quod attamen pie censendum fore, nisi eam edoctam et confortatam fuisse ab alio quam ab homine ac sic revelationes et apparitiones habuisse videtur.

Tertia ratio sumitur a debita judicii rectitudine, quia cum dicta Johanna firmiter asseruerit dictas revelationes et apparitiones habuisse et hoc possibile sit, ac in ipsa assertione firmiter permanserit, usque quo diem suum clausit extremum, nullus eam æstimare et multo minus judicare et condemnare debuit suæ fuisse salutis immemorem, juxta C. Scimus De præsumptionibus. C. Litteras cum sua glossa205. Quod tamen fuisset si tales revelationes et apparitiones confinxisset et sic usque in fine asseruisset.

Quarta ratio sumitur a sufficientis probationis deffectu. Cum itaque pars adversa sæpe dictam Johannam accusaret diceret esse mendosam, confictricem, revelationum et apparitionum divinarum, ipsa hoc regnando expresse vel tacite videtur quod ipsa pars adversa tenebatur illam negativam probare per ea quas notantur in capitulo Bone, De electionibus, cum sua glossa, et in C. Qui De probationibus. Sed illi pro parte adversa hanc negativam non probaverunt sufficienter, ut patet summarium processus intuenti, nec erat eis possibile 118probare, quia non erant conscii secretorum Dei, igitur neque condemnare ; et hoc maxime refert quod non debuerint in pejorem partem interpretari et multo minus judicare, quia nihil erat ex parte hujus Puellæ quod istis revelationibus et apparitionibus repugnaret, quia non natura cum esset creatura rationalis quæ capax immiscionum supernaturalium existit, ut supra dictum est, non vita quæ virginitate ac devotione et virtutibus rutilabat, saltem humano judicio et ut tenor processus satis videtur innuere et a pluribus fertur, qui eam viderunt. Non causa quia pro liberatione regni et consolatione veniebat, ubi non utebatur incantationibus nec artibus magicis, sed invocatione sanctæ Trinitatis et Jesu Christi Domini nostri saluteferi nominis et beatæ Mariæ semper virginis, ex quibus omnibus elici potest, quod verisimile est, ipsam Johannam præfatam revelationes et apparitiones habuisse, et sic confictricem judicandam minime exstitisse.

Ad rationes in oppositum et primo ad primam dicitur quod illa auctoritas indefinite et universaliter loquitur, et ex eo potius de illis, qui ab illis terrenis actibus et sæcularibus negotiis requiescunt et contemplationi vaccant, quia illi frequentius, intimius et perfectius angelica visitatione perfrui promerentur, sed non negat universaliter de aliis, unde Judith non se substraxit a liberatione populi Israel de manu Holofernis et tamen bene perfruebatur visitatione angelica, quamvis tamen cætera non sint paria, et etiam quia ille erat infidelis vel posset dici, quod intelligitur de terrenis actibus illicitis et sæcularibus negotiis prohibitis, a quibus abstinere videbatur ipsa Johanna, quare non videtur ratio militare.

Ad illud quod objicitur, videlicet quod non fuit ipsius Johanna ; assertionibus credendum per Cap. Cum ex injuncto, extra De hæreticis, et ad illud Nolite omni spiritui credere, I, Johan. IV, et alias auctoritates consimiles, licet plures solutiones possent fieri, tamen unica ad præsens sufficiat, quod non fuit credendum suis assertionibus firmiter et simpliciter tamquam articulis fidei vel sacræ Scripturæ aut determinationi Ecclesiæ, seu doctrinæ sanctorum approbatæ. Sed bene potest et potuit credi pie salva tamen determinatione eo modo quo supra dictum est, et in hoc non videtur dictum capitulum, neque auctoritas obviare.

Ad aliud cum dicitur quod ipsa Johanna est confessa in cedula abjurationis se esse confictricem revelationum et apparitionum divinarum etc., 119respondetur quod illa confictio non valuit, neque ipsi Johannæ præjudicare debuit ad hoc ut sic sententialiter condemnaretur pro quo notandum quod ad hoc ut confessio præjudicet post titis contestationem maxime plura requiruntur primo ut confitens sit major XXV annis, quia minor posset restitui contra confessionem suam (Lex Non omnia, De minoribus206. Certum, De confessis207).

Item quod sponte et non coacte confiteatur et quod hæc confessio non sit per juramenta et dolum extorta. (Cap. Cum olim. Extra De privilegiis208, cum sua glossa.)

Item quod sit ex certa scientia, quia si errat in confitendo, et potest probare se errasse, potest revocare suam confessionem usque ad sententiam, quia non nocet ei. (Lex Error facti, C. De juris et facti ignorantia209).

Item quod fiat coram suo judice quoniam non præjudicaret alias. (Lex un. Code, De confessis.)

Quæ omnia defuisse dignoscuntur in confessione ipsius Johannæ, facta in prædicta cedula abjurationis. Unde ipsa erat minor annis, cum non esset nisi XIX annorum vel eo circa tempore processus contra eam intemptati, ut ipsa asseruit, et sic nondum plenum animi vigorem et intellectum poterat obtinere. Maxime quod non nisi de post fetantes venerat, insuper neque sponte, sed coacte confessa est metu, videlicet cruciatus et mortis, unde ipsa cruciabatur durissimo carcere et impellebatur timore ignis ad latus ejus ferventer incensi vel ei prope et hic metus in unum etiam constantem cadere. Quin imo et excusare potest extra de his quæ in metusque causa fiunt : metus iste continet in se vim, quia, qui metu aliquid facit, violenter id facere videtur (Lex secunda Quod metus causa) et omnes metus concurrisse probantur in prædicta confessione ipsius Johannæ, si processus ejus perspicue inspiciatur. Quare non potuit dici ejus confessio spontanea, sed coacta, et sic non valuit. Sed neque ipsa Johanna in illa confessione perseveravit et sic iterum non valuit (Cap. Ex litteris extra De divortiis210). Unde ipsa dixit, post abjurationem, 120quod voces fecerunt sibi maximam pietatem de illa grandi proditione abjurationis, per eam factæ, pro salvando vitam suam, et quod ipsa se damnaverat pro salvando vitam suam. Item dicebat quod ille qui prædicabat erat falsus prædicator et plure dixerat se fecisse quæ non fecerat. Item, quod, si diceret quod Deus eam non misisset, ipsa damnaret se, et quod veraciter Deus eam misit, et quod revocationem fecit præ timore ignis.

Sed dicet aliquis : Nonne ipsa Johanna, de qua loquimur, peccavit mortaliter confitendo fecisse illa et se esse talem qualis in præfata cedula abjurationis asserebatur, cum se talem non crederet et sic, contra veritatem et conscientiam faceret et videtur quod sic quia qui facit contra conscientiam ædificat ad gehennam, secundum glosam ad Rom. IX, super illud Omne quod non est ex fide peccatum est. Nemo autem ædificat ad gehennam nisi pro peccati mortali pro quo nullus metus excusat, non enim metus qui est quilibet timor excusat, sed majoris mali ut sic timor culpæ præferatur timori pœnæ. Nam certum esse debet cuicumque fideli quia pro nullo metu debet quis operari peccatum mortale sed potius quilibet debet mala tolerare quam malo consentire. Unde neque occisores corporis contra justitiam sunt timendi.

Posset dici quod licet hæc præfatæ Johannæ confessio non teneret et nulla fuerit ipso jure quantum ad subeundum tale quale sustinuit judicium et ut talis mereretur censeri et condemnari qualis in cedula præscripta asserebatur per jura sæpius allegata, tamen quantum ad peccatum non videtur simpliciter excusari a toto sed a tanto, metus enim non excusat omnino peccatum sed attenuat, nisi esset ibi coactio absoluta et hoc videtur ipsa innuere in hoc quod dicit, quod, post abjurationem, voces fecerunt sibi magnam pietatem de illa grandi proditione abjurationis per eam factæ pro salvando vitam suam, et quod ipsa se damnaverat pro salvando vitam suam, in quibus verbis ostendit se peccasse et de hoc pœnituisse et per voces reprehensas fuisse, ideo confessionem illam retractavit, viresque resumpsit et adeo constanter fortis affecta est ut nec metu cujuscumque generis tormentorum sibi illatorum flecti nec revocari potuerit a sua prima assertione, videlicet quod Deus eam veraciter misit etc., in ipsa perseveravit usque ad supplicium ignis quod subiit.

Aliter tamen potest excusari a peccato simpliciter per hoc quod 121asseruit quia non intelligebat sic facere vel dicere neque intelligebat quod continebatur in cedula abjurationis, et sic non fuit ejus confessio ex certa scientia quod requireretur ad hoc ut valeret, sicut supra deductum est, sed erat ibi ignorantia facti quæ simpliciter excusat.

Similiter non fuit ejus confessio facta coram suo judice quia non erat de foro domini episcopi Belvacensis, quoniam hoc esset aut ratione originis, aut ratione delicti, neutro istorum midorum sortiebatur ipsa Johanna, ut estimo forum dicti domini episcopi Belvacensis, quare confessio coram eo facta non valuit neque idem dominus episcopus, salva correctione, eam judicare non debuit, imo cum crimina forent valde gravia de quibus illa calumniabatur, remitti debuit punienda ad judicem ubi sicut prætendebatur deliquerat. Nam alias videbatur ponere falcem in messem alienam salva pace et honore judicantis, quod fieri jura tam divina quam humana prohibent, unde et beatus Gregorius dicit, exponens illam divinam legem Deuteronomii XXIII : Si intraveris legetem amici tui franges spicas et manu conteres, falce autem non metes. Spicas frangere et manu conterere et manducare, hoc est per affectum boni operis frumenta Dominica vitiorum paleis expoliare et in Ecclesiæ corpus amonendo convertere et persuadendo quasi manducando conterere, falcem autem judicii mittere non potes in eam rem quæ alteri videtur esse commissa. Alia item ratione, non potuit idem dominus episcopus esse judex in hac causa, nec ut ordinarius ut probatum est, neque ut delegatus, de hoc ultimo satis patet quia non constat de ejus potestate et delegatione quæ requireretur. De utroque, si quidem, quia suspectus eidem Puellæ plurimum habebatur, et causas suspicionis legitimas habere videbatur, quapropter maximam familiaritatem et amicitiam alterius adversos scilicet Anglicorum, similiter propter inimicitias graves quas dicta Johanna præfatum Dominum episcopum asserebat se habere adversus eam. Ex his voluit ipsa Johanna eumdem Dominum episcopum judicem recusare, dicens, interrogata ab eodem an vellet se submittere Ecclesiæ : Quid est Ecclesia ? Quantum est de vobis, nolo me vobis submittere, quia estis inimicus meus capitalis. Hæc verba, si intelligantur passive in ipsa Johanna et non active, non male sonant, alias secus, quia tenemur inimicos diligere et quod nihilominus illa verba non prorupit in contumeliam, sed in sui liberationem, 122cui exposito per quemdam quod celebraretur Concilium, in quo erant prælati etiam de parte sua, dixit quod illi se submittebat. Hæc habentur ex processu preparatorio, per depositionem plurium testium Ejus autem recusatio audiri et admitti debuit, nam judex debet esse benevolus, et beatus Ambrosius dicit super beati immaculati judices Ille qui ad pronuntiandum nullo odio, nulla sevitate ducitur, vel saltem et ut credo melius remitti debuit ad sedem apostolicam quod indifferens et minime suspecta cuiquam esse poterat et ad quam majores causæ debent refferri de quibus agebatur adversus hanc puellam, et hoc maxime cum ipsa sæpius, et cum instantia ad eamdem sanctam sedem apostolicam remitti petierit, ut ex tenore processus melius liquet, et sic patet responsio ad objecta. Ex quibus omnibus videtur posse concludi quod sæpe dicta Johanna ex suis assertionibus, confessionibus et alias ex tenore processus contra eam agitati non potuit condemnari tamquam revelationum et apparitionum mendosa confictrix, imo pie credi potest quod revelationes et apparitiones quas asseruit habuit. Sed adhuc restare videtur magnum dubium pro eo, quia ex sententia sacræ Scripturæ et doctorum expositione, apparitiones et revelationes fiunt interdum a Deo, interdum a dæmone, et tamen verse sunt quæ in cognitionem eorum quæ procul sunt ab humana cognitione, secundum viam naturæ nos ducunt, pro cujus clariori elucidatione sciendum. Quod quanto aliquis est subtilioris intellectus, tanto ejus cognitio se extendit ad altiora ad quæ nos potest accingere cognitio intellectus magis rudis qui non potest capere nisi sensibilia et grossa, et si hoc est verum in diversis intellectibus ejusdem speciei nullo plus est verum in intellectibus diversarum specierum cujusmodi sunt intellectus angelicus et humanus, et ideo cum angelicus sit sublimioris et altioris naturæ, ut docet beatus Dionisius de angelica hierarchia et humana. Ejus cognitio ad multa se extendit, ad quæ non potest humana cognitio attingere. Naturalia autem in dæmonibus remanserunt. integra, licet de gratuitis secus. Nam, dicit beatus Dyonisius De divinis nominibus, cap. II : Naturam angelicam nequaquam in dæmonibus viciatam esse dicimus, sed est integra hoc quantum ad naturalia, et ideo eorum cognitio naturalis ad plura se extendit quam humana. Cui sententiæ alludit beatus Augustinus, lib IX, cap. XXII De civitate Dei. Cognitio autem bonorum angelorum adhuc ad plura se extendit in quantum sunt illuminati lumine 123gratiæ et divinis revelationibus, ut idem docet ibidem. Et sic patet quod dæmones a Deo permissi possunt hominibus aliquas veritates revelare, eis incognitas. Tum quia cognitio eorum naturalis, ad plura se extendit quam humana, ut dictum est, tum quia secundum beatum Augustinum supra Genesim, plura de supernaturalibus veritatibus a sanctis angelis aliquando dæmonibus revelantur, quas possunt ulterius hominibus revelare a Deo permissi. Cum igitur revelatio fit hominibus per dæmones tales dicuntur magici et arioli seu prophetæ dæmonum, cum fit a Deo immediate vel mediantibus sanctis angelis dicuntur discipuli, seu prophetæ Dei. Considerandum est etiam quod talis revelatio differta precedenti non solum quantum ad causam revelantem, ut dictum est, sed etiam quantum ad formam revelationis, quia facta revelatio a Deo et angelis suis nullam falsitatem continet, sed illa quæ fit a dæmonibus frequenter habet admixtam falsitatem, quia, secundum quod dicit Johannes VIII : Ipse diabolus mendax est, et pater mendacii, et ideo licet aliquando revelet hominibus aliquas veritates, hoc facit ut efficacius decipiat et ut ex pluribus veritatibus ab eo prædictis postea sibi credatur in falsitate, secundum quod dicitur in collationibus Patre, collatione secunda abbatis Moysi et de hoc etiam superius facta est mentio. Rursus sciendum quod revelatio veritatis, quæ fit a Deo et angelis bonis, non solum fit hominibus bonis sed etiam aliquando malis, ut patet per verbum Salvatoris Matthæi VII. Multi dicent mihi in illa die, Domine, Domine, nonne in nomine, tuo prophetavimus et subditur, et tunc confitebor illis, quia nunquam novi vos, discedite a me. Et hoc etiam habet per illud quod habetur ut Regum XII De propheta idolorum qui seduxit prophetam Domini, et postea, facta est sibi revelatio a Deo de morte illius prophetæ Domini, eo quod non obedierat voci ejus. Patet etiam de Balaam, de quo habetur Numer. XXII, qui fuit propheta dæmonum quoniam exstitit magus et ariolus quærens revelationes a dæmonibus, et tamen aliquas veritates sibi fuerunt a Deo revelatæ. Licet ab ipso quæreret, sed virtute divina fuit dæmon prohibitus dare sibi responsum a quo quærebat et fuerunt sibi revelatæ veritates a Deo et compulsus est pronuntiare quod nolebat, videlicet sanctitatem et prosperitatem populi Israel, cum tamen contrarium desideraret et hoc factum est ad commendationem populi Israel et terrorem adversariorum et principaliter ad gloriam Dei qui erat 124ductor illius populi et ad salutem gentium quæ, ex prophetiis Balaam, notæ sunt postea ad quærendum Christum natum, ut habetur Mathæi secundo. Nec est inconveniens quod revelationes fiant a Deo et angelis bonis, hominibus malis aliquando quoniam revelatio respicit actum intelligendi charitas autem quæ fecit hominem actum bonum voluntatis qui præceditur ab actu intelligendi prius autem potest esse sine posteriori, et ideo revelatio potest esse sine charitate, et aliquando fit, ut dictum est, et hoc cedit ad commendationem veritatis revelatæ, ut talis veritas testimonium habeat, etiam ab adversariis veritatis et ad bonum aliorum ex his idcirco consurgit dubium quod licet suprano minata Johanna revelationes et apparitiones habuit cum illæ potuerint esse a Deo et angelis sanctis, vel a dæmone et angelis ejus, per ea quæ supra immediate notata sunt merito potest quæri.

Utrum fuerint a Deo, vel dæmone, et iterum si a Deo verum eidem factæ sunt, tamquam bonæ et veritatis discipulæ, aut magiæ tamquam ariolæ, nec a Deo missæ.

Et arguitur primo quod non fuerunt a Deo nec eidem iactæ tamquam bonæ veritatis discipulæ et a Deo missæ, quia illæ revelationes non sunt a Deo quæ legi ipsius summi et omnipotentis Dei adversantur et contrariæ sunt, nam voce veritatis dicitur, Qui mecum non est, adversum me est, in quibus verbis ostenditur qui sunt Christi et qui Sathanæ, scilicet per opera secundum glosam, quia qui Christi sunt, opera dissimilia operibus Christi Dei non faciunt, sed potius eisdem in omnibus conveniunt. E contrario autem qui sunt Sathanæ disconveniunt ; sed opera Christi sunt adimpletio legis isto testante qui ait non veri solvere legem sed adimplere, Matthæi V. Opera autem Sathanæ sunt solutio seu prevaricatio legis quia contraria sunt, igitur adimplentes legem Christi sunt, solventes autem legem Sathanæ, judicantur, quia imitantur illum qui ex parte illius sunt, Sap. II. Sed ista Johanna quæ supra in suo exorsu et progressu jugiter solvebat Dei omni potentis legem, ergo non erat Christi sed Sathanæ igitur revelationes ejus non fuerunt a Deo sed a dæmone, nec eidem factæ tamquam bonæ puellæ veritatis discipulæ, imo videtur quod tamquam magæ et ariolæ. Minor probatur quod habitu virili jugiter induebatur et arma deferendo ad bella profiscicebatur, quod est legem Dei solvere et palam prævaricare, non dicit lex, non induetur mulier veste virili, nec vir utetur 125veste feminea, abhominabilis enim apud Deum est qui facit hæc, Deuteronom. XXII, et in hæbreo dicitur in hac littera : Non erit vas viri super mulierem, et accipitur in Scriptura sacra pro armatura. Unde I Regum, cap. 20, dicitur de Jonatha quod tradidit puero arma sua hæbreo habetur vasa sua et sic prohibetur hic mulieri portare arma et indui veste virili et abhominabilis est apud Deum mulier quæ facit hæc, et sic videtur quod ista Johanna faciens hæc non erat a Deo sed potius abhominabilis apud Deum.

liem arguitur sic illa mulier a Deo missa et bona veritatis discipula recte censeri non potest quæ ab Ecclesia præcisa et Sathanæ fore dignoscitur tradita, quia secundum beatum Gregorium ex sola Ecclesia catholica veritas conspicitur et ipsa sola est quæ intra se positos valida charitatis compare custodit, unde et aqua diluis archam quidem ad sublimiora subtulit omnes autem quos extra archam invenit extinxit, Genesis VII. Nam, per archam, Ecclesia catholica designatur. Unde extra eam nullus potest salvus fieri neque alicui quicquam prodesse potest sine ipsius societate et unitate, ut testatur beatus Augustinus De fide ad Petrum. Sed neque quisquam inter filios Dei computabitur quem mater Ecclesia non genuit et nutrivit ac foret in Christo. Cujus sponsa est beato profitente Bernardo super cantica. Nempe tanta potestate ac divina auctoritate fungitur, ut quoscumque ligaverit aut solverit in terris, ligati aut soluti sunt in Cœlis, Matthæi XVI. Spiritu sancto regitur et tanto fulgore superni luminis illustratur ut nequaquam errare possit a recta, non habet enim maculam neque rugam neque potest defficere, quia Dominus rogavit pro ea Lucæ XXII. Sed illa mulier quæ virili veste utitur ab Ecclesia est præscissa et Sathanæ tradita, probatur per canonem Si qua mulier211. Ergo non est talis mulier a Deo etc. Sed sic est quod præfata Johanna veste virili utebatur, ergo etc.

In contrarium autem arguitur pro parte affirmativa, videlicet quod [Johanna] fuerit a Deo [missa], quia, secundum beatum Augustinum in libro De fide ad Petrum, dæmones nec mala voluntate carere possunt, nec pœna. Sed ex mala voluntate numquam procedit nisi actus malus juxta sententiam salvatoris Matthæi VII, quia non potest arbor mala fructus bonos facere. Ergo videtur quod omnis eorum 126actus malus sit et quia, ut dictum est sacra Scriptura testante imitantur illum scilicet diabolum qui sunt ex parte illius, Sapientiæ III. Sequitur quod non sunt ex parte illius quorum actus boni sunt, sed istius Puellæ plures actus boni fuerunt, ut inferius apparebit, ergo etc. In hujus quæstionis solutione pro vero fundamento necessaria sunt quatuor præambula quæ supra posita sunt in decisione alterius supra positæ quæstionis, cum omnibus aliis annotatis in corpore ejusdem quæstionis repetere, sed quia ibi posita sunt, hic per transeo, verumtamen eis hic præsuppositis pro fundamento.

Sed quæritur ex notatis, ibi ostensum est pie fore credendum dictam Johannam revelationes et apparitiones habuisse et in liane partem interpredandas debuisse. Quæ quidem revelationes fieri potuerunt, ut dictum est, a Deo, mediantibus angelis bonis, vel a dæmone et angelis malis ideo hic insistandum est quod fuerint a Deo, et quod ipsa Puella bona fuerit et non maga vel ariola et licet hoc non possit in lumine naturali intellectus nostri videri, nec via rationis sine gratia elevante probari, vel clare ostendi, videlicet quod eas habuit et quod a Deo fuerunt rationibus quibus potest tamen es quam plurimis conjecturis præsumptionibus bonis et causis seu rationibus verisimilibus deduci non simpliciter determinando, sed pie suggerendo. Quia ut verbis utar beati Hieronymi in Epistolis Melius est pie dubitare, quam aliqua temere deffinire. Unde et Seneca sic præloquitur De dubiis non deffinias sed suspensam tene sententiam. Et Ysidorus De summo bono, lib. II, cap. 10, in hujusmodi verborum seriem probabuntur ea autem quæ supra hominis intelligentiam sunt, scrutanda non sunt. Quicquam supra hominis intellectum est scrutandum non est autem divino servandum est ut hoc credatur esse justitia quod divinæ placuit voluntati. Non enim poterit esse injustum quod justo complacet judici et Sæpientiæ III dicitur : Altiora te ne quæ si eris, et fortiora te ne scrutatus fueris. Sed quæ præcepit tibi Deus, illa cogita semper et in pluribus operibus ejus ne fueris curiosus, et apostolus dicit non plus sapere quam oportet facere, sed sapere ad sobrietatem ad Rom. XII . In his, igitur aliquem deffinire temerarium puto, ex superius prænotatis, sed meliorem partem videlicet quod fuerit a Deo fovere posse æstimo et melius, cum valeat, ut dictum est plurimis præsumptionibus bonis et causis seu rationibus verisimilibus adjuvari, quarum aliquæ sumuntur ex parte ipsius Puellæ, aliæ ex parte revelationum et apparitionum, 127aliæ ex parte revelantis et apparentis et aliæ ex parte regis et regum præcedentium.

Prima ratio ex parte Puellæ, sumitur ex eo quia in ætate tenera tredecim annorum, quæ puritati et simplicitati ac pueritiæ censetur proxima, atque de post fetantes assumpta est, ut supra fuit dictum, adiens regem dixit se esse missam a Deo ad regni liberationem, ostendens animi vigorem magnum, prudentiam intellectus et sapientiam, constantiam et fortitudinem, cum aliis de quibus supra facta est mentio, quod valde mirabile fuit in oculis omnium. Nam et hoc hominum natura non capit, in tam tenera ætate et fragili sexu, ac infimo statu et quod sine doctore humano sit docta et sine experientia experta, atque inter fortes merito trepidantes tanta discrimina, fuerit fortis, constans, secura, unde non dubium his extantibus oportuit illam edoctam fuisse a Deo, vel illusam et impulsam a dæmone ; sed multo verisimilius ostenditur quod a Deo quam a dæmone, quod ostendi potest ex differentia, quæ est inter sapientiam diabolicam et divinam ; nam juxta sententiam apostoli Jacobi III : Illa sapientia quæ desursum non est terrena est, animalis et diabolica terrena propter avaritiam, animalis propter luxuriam, diabolica propter superbiam. Quia ipse rex super omnes filios superbiæ, Job. XLI. E contrario sapientia divina est cœlestis, judica, humilis, de qua etiam beatus tractat Augustinus, libr. De qualitate animæ. Sed non videbatur habere sapientiam terrenam supra dicta Johanna, quia non terrena sed cœlestia sitiebat, quo ad primum de sapientia diaboli patet ex dictis suis in processu sæpius repetitis ; unde ipsa asseruit quod numquam requisivit a vocibus auditis et apparentibus aliud præmium quam salvationem animæ suæ, et secundum hoc, patet quod non sapiebat terrena, nec poterat dici sapientia ejus terrena. Item sapientia ejus non fuit animalis quæ, secundum ea quæ dicta sunt, semper in pudicitia et virginitate se mansisse dixit et, ita prudenter inter viros, tam maturos quam lascivos, conversata fuit, quod nedum aliqua infamia verum neque suspicio impudica de ea exoriri potuerit quod auditum meum propulsaverit. Licet ad impudicitiam per plures et quasi vim inferre volentes inducta fuerit, sed non prævaluerunt, ut patet ex processu præparatorio, sed immobilis in suo bono virginitatis proposito semper perstitit, sicut vocibus promiserat, ut asseruit, et quod in pudicitia permanserit, ita ab omnibus credi debet cum non possit probari contrarium.

128Secundo ubi est humilitas, ibi est sapientia, scilicet divina seu divinitus inspirata, quæ sine humilitate non acquiritur, Secundum beatum Augustinum, lib. III De natura et origine animarum, ad Vincentium, et Hieronimum ad Paulinum. Quam quidem humilitatem tria radicata nutriunt, secundum Basilium in Exameron : scilicet assiduitas subjectionis, consideratio pro priæ fragilitatis et consideratio meliora. His tribus radicatis videtur fulcita fuisse sapientia præfatæ Johannæ secundum ejus pusillitatem modum et capacitatem, ut innuitur ex tenore processus. Primo in hoc quod se et omnia facta sua semper Deo subjiciebat sicut quilibet fidelis tenetur facere, unde et dicebat quod vexillum et pictura fuerant per eam facta in honorem Dei, et quod victoria vexilli et omnia sua sunt attribuenda Deo, et spes victoriæ erat fundata in Deo et non alibi, et sic ergo quo ad illud erat ibi assiduitas subjectionis. Secundo in hoc quod se humiliter excusaverat, ut dixit vocibus sibi apparentibus dicens quod ipsa erat una pauper filia, et in hoc quod dixit, quod placuit Deo per unam simplicem puellam hoc agere ; et quantum ad hoc considerabat propriam fragilitatem. Tertio in hoc quod ex dictis suis non videtur venisse pro terrenis divitiis acquirendis, neque deliciis fruendis, neque honoribus adipiscendis, quia non quæsivit sibi, nec aliis, istam mercedem, sed meliorem, scilicet suæ animæ salvationem, ut dictum est, ac regi et regno liberationem et consolationem in hoc quod dicit quia venerat pro bono patriæ, regis et bonarum gentium et ducis Aurelianensis et sic videtur quod sua sapientia et prudentia fuerit non a dæmone, sed potius a Deo. Ita præsumi potest et intelligo semper in omnibus de sapientia large accepta, quia omnis non mala a Domino est.

Præterea videtur quod suam sapientiam, constantiam et fortitudinem quæ sequuntur sapientiam, secundum beatum Ambrosium in epistola ad Simplicianum et Gregorium Nazianzenum, nisi habuerit a Deo in his omnibus supradictis licet sæcularibus et transitoriis in quibus agendis dico si bona fuerint etiam in minimis divinum præsidium debet invocari, ut Platoni placet in Timæo, quia, secundum Aristotelem, V Ethicorum, nullus est sapiens a natura, igitur vel acquiritur, vel infunditur si bona fuerit acquiritur aut amore vel labore, de primo patet per Augustinum De moribus Ecclesiæ et Contra Manicheos lib. I, cap. 29. Sed ista Johanna quo amore et labore 129sapientiam acquirere potuerat, quæ non nisi inter rurales, simplices et post pecora ambulare consueverat, cum enim istam sapientiam non habuerit a natura nec ab arte. Oportuit, ut videtur, quod habuerit a gratia et sic æstimari potest quod a Deo præsupposito verumtamen ubique quod contra justitiam non certaret neque humana affectione flecteretur, sed solum zelo justitiæ ducta, unicuique reddere quod suum erat recte intenderet et bene merito pensanda sunt verba ipsius Puellæ dicentis quod placuit Deo per unam simplicem puellam sic agere. Quis enim illi tantam intelligentiam supra naturam suam fragilem æque repente donare potuit, ut in tam arduis quæ nunquam viderat bellorum actibus nequaquam exigeret qualiscumque hominis sed solius pro ut innuebat in dictis suis omnipotentis Dei et sanctorum Michaelis, Katherinæ et Margaretæ consilium et adjutorium quibus in se consiliata et roborata. Puella parvula et inexpers omnino belli tam magna et fortia bellorum opera agere præsumeret consilio manuum suarum, intelligentiam prudentium hominum bellicorum vinceret, consilia eorumdem, ut videtur, confunderet ac vires retunderet magnatorum nisi ipse qui conterit bella ab initio, cujus virtus non in multitudine est neque in equorum viribus voluntas ejus, Judith. cap. XIV. Qui præcibus regis David suppliciter exoratus infatuavit consilium Architosel. Regum II, 15. Quoniam non sapientia non est prudentia, non est consilium contra Dominum, eques paratus ad diem belli, Dominus autem salutem tribuet. (Proverbi XII). Unde ait Judas Machabeus : Facile est concludi multos in manus paucorum et non est differentia in conspectu Dei Cœli liberare in multis et in paucis, quoniam non in multitudine exercitus victoria belli sed de Cœlo fortitudo est Primo Machabæorum III. Nolo tamen os meum ponere in Cœlum adducendo istas sacra ; Scripturæ auctoritates et exempla, quasi istius Puellæ Johannæ gesta et opera bellica sint, ad instar illorum quæ in sacra Scriptura referuntur, ac si idem esset judicium de istis, sicut de illis, absit, quia non intendo quamquam facere comparationem, sed tamen per hujus sacræ Scripturæ inductiones auctoritatum et exemplorum intelligentia sana omnino salva, innuere volo quod ipsa Johanna potuit, et sic præsumi debuit fuisse potius a bono spiritu quam a malo.

Secunda ratio ex parte ipsius Puellæ sumitur a fama et opinione vitæ laudabilis ejusdem Puellæ, quæ fidelis in gestis, actis et responsis 130ejus apparuisse videtur, nam, ut ex tenore processus comprehenditur, ipsa sæpius aiebat : Certifico vos quod ego nihil vellem facere aut dicere contra fidem Christianam, et si ego fecissem aut dixissem aliquid quod esset supra me quod clerici scirent dicere esse contra fidem christianam, quam Dominus stabilivit, ego nollem sustinere sed illud expellerem et quod credit firmiter quod non defecit neque nollet deficere in fide nostra. In quibus verbis innuitur quod de fide bene sentiit et quod nihil erroris inserere studuit, pro ut filii Satanæ facere nituntur more sui patris, qui secundum Petrum Ran. super illud Mathæi II Ductus est Jhesus etc. Erroris sit atque mali auctor nequitiæ origo et sæculi corruptor existit sic et filii ejus non tantum errores diligunt sed et alios errores diligere cupiunt ut eorum error lateat sicut illorum de quibus beatus Augustinus in epistola ad Marcellum. E contrario filii Dei, nam ut ait Sen. in Proverbiis Bonus animus numquam erranti obsequium accommodat, et quia hæc Johanna omnia facta sua per scientificos examinare nolebat ad hoc ut si quis error inveniretur ibi expelleret, videtur quod bonum animum habuit et quod ex consequenti a Deo, potius quam a dæmone fuit. Sed quia fides sine operibus mortua est, Jacobi II, imo cum fide operibus fidei etiam uti voluit, nam Deum timere studuit et abstinere a peccato, ut videtur ex verbis ejus posse deprehendi, unde ex processu colligitur eam sæpe dixisse quod esset magis dolens de mundo si sciret se non esse in gratia Dei et nescint an fuerit in peccato mortali nec placeat, inquam, Deo quod fuerim aut faciam vel fecerim opera propter quæ anima mea sit onerata, quæ non faciunt qui ex patre diabolo sunt, sed desideria patris eorum volunt facere quæ semper in malum sunt, unde ille dat virtutes odio, vitia addit amori et incentur vitiorum astruitur ab Ysidoro De summo bono, lib. III, cap. V. Nempe eodem docente, ibidem Dei servum a fautoribus diaboli in hoc dicerni, quod fautoribus suis diabolus blanditur Dei vero servis mollitur temptamenta contraria eos non tenendo possidet sed temptando persequitur, nam quia non in eis intrinsecus regnat contra eos extrinsecus pugnat et qui interius amisit divinum exterius commovet bellum. Sed sancti præsago spiritu eorum insidias præcognoscunt et quamquam in semet ipsis terrenum sentiunt indesinenter operibus sanctis exhauriunt ut de intimis Christi inveniantur. Sed secus de reprobis et diaboli fautoribus, quia multis vitiorum 131præstigiis mentes reproborum diabolus per temptando deludit nunc enim promissis decipit nunc rebus transitoriis quasi necessariis illicit. Nunc etiam ipsa inferni supplicia quasi levia et transitoria suggerit, quatenus miserorum corda in cupiditatem lasciviamque secum dissolvat et ad Tartara ducat et quia ipsa Johanna vitia devitabat, præcipue cupiditatem, quia nil terrenum sed solum animæ suæ salvationem querebat, ut supra dictum est, atque lasciviam carnis quia virginitatem servabat, licet inventor nequitiæ diabolus per suos ministros sæpius eam propulsaverit ut illam ab illo sancto proposito deviaret, sicut ex processu præparatorio deprehenditur. Sed principale nequivit hinc liquido valet persuaderi quod, non de fautricibus Sathanæ, sed de ancillis Christi, fore ipsa Johanna debuit opinari, quod probat maxime timore Dei et abstinentia peccatorum, sed, quia secundum beatum Gregorium, minus est mala non agere, nisi etiam quisque studeat bonis operibus insidere. Studuit ipsa Johanna cum abstinentia peccatorum insudare bonis operibus, sicut ipse accepi, humiliter orando, missas devote audiendo, sæpe confitendo et Eucharistiam sumendo, quæ sunt opera contraria Sathanæ, unde vere confitens diabolum accusatorem non timebit, secundum beatum Ambrosium, libro De unica pœnitentia. Quia in eum nullam potestatem habebit cum ipsa confessio sit salus animarum dissipatrix vitiorum, restauratrix virtutum, oppugnatrix dæmonum, ut beatus docet Augustinus, libro De pœnitentia. Ac sic sæpe ipsa Johanna confitendo, diabolum sicut quisquam fidelis oppugnabat et non sequebatur, non imitabatur, sed ei omnino ac operibus et pompis ejus dissimilis efficiebatur, quia ipse confessionem odit ac impedire mollitur, cum illa debeat peccata quæ sunt opera ejus et per quam vere confitens consequitur indulgentiam eorum et reconciliatur omnipotenti Deo, unde et idem Sathan si veniret ad remedium confessionis impetrare posset indulgentiam remissionis, ut ait Hu. de Clan. Sed ad eam numquam veniret, sed potius fugit et ea quasi jaculo feritu, nec secundum Chrisostomum, libro De pœnitentia, Atrociores ei dolores infligimus quam cum plagas peccatorum nostrorum pœnitendo et confitendo sanamus.

Quod si dicatur quia confessio ipsius Johannæ poterat esse ficta, sive simulata et non vera, quæ est unus gradus superbiæ, secundum beatum Bernardum libro XII Gratia humilitatis, dicendum quod in 132hoc dubio semper fuit interpretandum in meliorem partem. Patet per dicta sanctorum et jura superius allegata et quod similiter vera esset confessio, facit de hoc efficax testimonium relatio sui confessoris, scilicet fratris Martini Ladvenu ordinis Prædicatorum, qui dixit quod semper et in fine dierum suorum reperit eam fidelem et devotam, ut habetur in processu præparatorio.

Commendat insuper eam valde quia tali præcedenti confessione et aliis armis opprime munita quibus spiritus nequam prosternitur fidelique et devota pariterque frequenti Eucharistiæ perceptioue fruebatur prout relatione didici in qua dubium nequaquam esse potest Cœlos aperiri, angelorum choros adesse, summis ima sociari, ut lux Ecclesiæ Gregorius plaudit, quarto libro Dialogorum, in qua etiam Domini et Salvatoris nostri Jhesu Christi recolitur memoria beatissimæ passionis ac commemoratio sanctissimæ mortis, ubi purgentur peccata, virtutes augentur et mens omnium spiritualium Karismatum abundantia impinguatur et ideo, secundum Magistrum sententiarum, dicitur excellenter Eucharistia, id est bona gratia quia in hoc sacramento non tantummodo est augmentum virtutis et gratiæ, sed ille totus sumitur qui est fons et origo totius gratiæ. Felix mens quæ talem esurit cibum ad talem æstuat potum tali vescitur alimento cum panem angelorum manducat qui descendit de Cœlo qui et se manducantem in se mutat, beato docente Augustino, et unum afficitur cum Christo et per unitatem incorporat in ipso, quia manducantes se corpus suum misticum facit, juxta sententiam beati Augustini. Cum igitur mens præfatæ Johannæ talem cibum et panem ut innuebat ferventer esuriret et eodem frequenter reficeretur, præsumendum est quod esset de corpore Christi mistico. Duo sunt modi manducandi unus sacramentalis quo boni et mali edunt, alter spiritualis quo soli boni manducant, in quibus maxima dignoscitur disparitas, quia mali ad judicium, boni vero ad præmium, malis est mors, sed vita bonis, ex quibus verbis colligitur quod non tantum boni, sed etiam mali sumunt Eucharistiæ sacramentum.

Hinc si quis vellet calumniari præfatam Johannam posset adstruere quod ex illa frequenti sumpsione Dominici Corporis non justificaretur, neque redderetur commendabilis ejus vita, cum etiam mali sumere possint, ut dictum est, ad quod dici potest uno modo, sicut supra dictum est, quod in dubiis semper interpretandum est in meliorem partem, modo digna vel indigna sumpsio est, nobis occulta 133et dubia quare etc., et si objicietur de armis et gestatione habitua virilis, respondebitur inferius. Alio modo potest dici, secundum beatum Thomam in quarta distinctione, quia quod quantumcumque aliquis sit a peccato immunis, non tamen potest per aliquam certitudinem sciri quia nescit homo an amore vel odio dignus sit, nihil mihi conscius sum, sed non in hoc justificatus sum, potest tamen haberi de hoc magna conjectura præcipue per quatuor signa : primo cum quis devote verba Dei audit secundo cum quis se promptum ad bene operandum innuit, quia probatio dilectionis exhibitio est operis, ut beatus ait Gregorius tertio cum quis a peccato, sive peccatis, in futurum abstinendi propositum habet quarto cum de præteritis dolet, quia in his secundum eumdem discussione suæ conscientiæ si devotio ferveat ad communionem accedere potest et Dominici Corporis particeps fieri.

Sed utrum frequenter accedere et sumere debeat respondendum est, juxta notata per beatum Thomam in quarta distinctione, XII, quod ea quæ in hoc sacramento geruntur, habent similitudinem cum his quæ accidunt in corporali nutrimento quia enim fit quasi continua deperditio naturalis humoris per actionem caloris naturalis et exercitium laboris, ideo oportet frequenter corporalem cibum sumere ad restaurationem deperditi, ne perditio continua mortem inducat. Similiter autem ex concupiscentia innata et occupatione circa exteriora fit deperditio devotionis et fervoris, secundum quæ homo in Deum colligitur, unde oportet quod pluries deperdita restauretur ne homo totaliter alienetur, seu distrahatur a Deo, sed tamen semel saltem in anno sumere scilicet in Paschate est de necessitate. Licet Fabianus Papa statuerit ut saltem ter in anno homines communicarent, hoc est in Pascha, Pentecostes et Natale Domini, etsi non frequentius.

Sed utrum frequentius aut qualibet die sumere sit commendabile, dicendum, secundum beatum Thomam, lib. et dist. quibus supra, quod in sumente seu recipiente hoc sacramentum duo requiruntur scilicet desiderium conjunctionis ad Christum quod facit amor, et secundo requiritur reverentia sacramenti quæ ad donum timoris pertinet. Primum incitat ad frequentationem ipsius sacramenti quotidianam, sed secundum retrahit. Ideo si quis experimentaliter cognosceret ex quotidiana sumptione fervorem amoris augeri et revelentiam non minui, talis deberet quotidie communicare ; si autem 134sentiat reverentiam minui et fervorem non multum augeri, deberet interdum abstinere, ut cum majori reverentia et devotione postmodum accederet, unde quantum ad hoc unusquisque relinquendus est judicio suo et hæc est similiter sententia beati Augusti in libro De Ecclesi dogma. Cum igitur ipsa Johanna frequenter Eucharistiam sumeret, si indigne ad hoc sacramentum accedere scienter præsumeret, censendum est quod ex tali indigna sumptione ejus fervor et devotio augeri non potuissent, quia per talem indignam sumpsionem mens ipsius Johannæ ad emundationem culparum non proficeret quoquo modo, juxta Hieremiæ prophetæ Valicinium XI, dicentis : Quid est quod dilectus meus in domo mea facit scelera multa, numquam carnes sanctæ auferent a te malitias tuas, quasi dicat quod non. Et hæc est sententia Ysidori De Summo libro lib. I, cap. XXIII. Imo magis gravaretur quam purificaretur, beato hoc asseverante Augustino in prædicto libro De Eccl. dogm., cap. XXXIII, et quanto indigne sumpsisset, tanto gravius deliquisset, nec ad vitam profecisset sed ad judicium et æternæ mortis supplicium, juxta dictum apostoli Prima Corinth. XI. Nam indigne sumentibus, eadem pœna statuitur sicut Christum occidentibus, juxta sententiam beati Ambrosii et glosa ordinaria super verbo : Quicumque manducaverit panem et biberit calicem Domini indigne, reus erit etc., et merito quoniam inter omnia peccata gravia quibus offenditur Deus hoc censetur gravissimum quod peccato Judæ et Judæorum comparatur. Quemadmodum ostendit beatus Remigius in glosa super illud Matthæi : Væ illi per quem filius hominis tradetur et quodammodo gravius reputatur, unde dicit beatus Augustinus Magis peccat qui tradit eum peccatoribus membris quam qui tradidit eum crucifixoribus Judæis. Concordat glosa super illud Psalmistæ dederunt in escam meam, quod verum est ad minus quo ad multas circumstancias quas relinquo. Et in tales ex indigna communio. ne gravissime peccantes, diabolus haud dubium accipit potestatem, sicut de Juda legimus, Johannis XV, quod, cum Dominus infraxisset panem, dedit eum Simoni Scarioti, et, post bucellam introivit tunc in eum Sathanas, tunc vero non accepit Corpus Christi, sed tantum corporis panem vero et sanguinem Christi ante cum aliis discipulis perceperat, ut dicit Magister sententiarum lib. X, distinct. XI in fine, et beatus Augustinus super Johannis Omel, introivit autem in eum Sathanas, non quia ante non introisset, sed quia amplius et ad majorem obsessionem 135introivit, sic in eum, ut impelleret eum ad laqueum et desperationis interitum. Quis ergo erit vel sit de indigne corpus Christi sumentibus, si tantum nocuit Judæ bucella panis de manu Domini indigne suscepta, nam sancta malis obsunt sicut mala bonis prosunt, bonis sunt ad salutem, malis ad judicium unde, qui manducat et bibit indigne, judicium sibi manducat, non quia res illa est mala, sed quia malus male accipit quod bonum est, prout declarat Magister sententiarum : Indigna communio hominem illaqueat, damnationem præparat, proximum scandalizat, mentem expugnat, temptationem subingerit, Deum irritat, vitam temporalem breviat, gratuitis spoliat. Hæc ibi quam plura, omnem devotionem spiritusque fervorem omnino extinguit et concupiscentiam incendit Christo claudit et diabolo aperit cujus servituti infeliciter subjicit ex quibus omnibus præmissis colligitur quanta sit inter digne et indigne communicantes disparitas quorum sunt effectus tam dispares et contrarii. Ex quibus etiam effectibus conjecturari possumus qui sint digne seu indigne communicantes.

Cum igitur præfata Johanna ex sua frequenti sumptione sacratissimi Corporis Dominici non inciderit in illos malignos effectus, qui proveniunt ex indigna communione, saltim quod constet sufficienter aut quod videatur posse recta illatione ellici ex ipsius processus summario. Sed potius signa et effectus digne communicantium fidelium in ea apparuerunt, saltem ut in pluribus quantum humana fragilitas noscere potest, quod valet ex eo rationabiliter persuaderi, quia licet sint plures effectus, tamen principalis, secundum beatum Thomam in lib. X, dist. XII, est conversio hominis in Christum, ut dicat cum apostolo, Vivo autem jam non ego, vivit vero in me Christus, Galath. II, et secuntur alii duo effectus : scilicet argumentum virtutum et restauratio deperditorum, scilicet per peccata venialia, vel alios præcedentes deffectus, per quos minuitur devotio et hic restauratur et augetur quæ etiam semper est actualiter necessaria cum munditia conscientiæ et munditia corporali et elevatione mentis ad Deum in susceptione hujusmodi sacramenti, ut idem Thomas ponit libro supra citato. Quo modo dicta Johanna, ut superius deductum fuit, omnia facta sua Deo attribuebat et a peccato abstinere studebat gratiamque divinam ferventer sitiebat et salvationem animæ suæ solum querebat cum regis et regni consolatione, nil agere volebat nisi in Christi nomine beatæ Virginis, beati Michaelis et sanctarum 136Katherinæ et Margaretæ, prout hæc omnia asserebat et habetur ex dictis suis, in processu de quibus superius facta est mentio, Quare videbatur hoc præsupposito conversa in Christum quantum ad primum effectum de secundo effectu, de augmento virtutum, patet de virtute confectionis, de qua supra, de virtute etiam orationis et de virtute virginitatis quas præsumitur ingiter habuisse, secundum ejus capacitatem et fragilitatem de tertio effectu, scilicet restauratione, patet per hoc, quod ex frequentatione susceptionis hujus sacramenti cœlestis, augebatur ejus devotio, et fervor ad idem sacramentum et devotam auditionem missarum, sicut ex multis dictis suis collectis potest deprehendi in processu, et sicut ex effectibus dignæ communionis in ipsa Johanna verisimili præsumptione compertis possumus arguere eam non indigne communionem sanctam frequentasse quod valde ipsam commendabilem facit.

Tertia ratio ex parte ipsius Puellæ sumitur ex eo quia ipsa fuit detestata sortilegia illarum mulierum quæ dicuntur volitare per aera. De quorum consortio dixit se numquam fuisse cum eas abhorret, sicut patet ex processu, ex quo apparet ipsam cognovisso quid inter revelationes et diabolicas illusiones intersit et nedum sortilegia sed et cætera vitia odisse ibidem comprobatur, cum dilectione virtutum, quod signum est potissimum quia non a maligno sed potius a spiritu bono et benigno hæc habebat, sicut et quisque fidelium, unde dicit apostolus : Quid autem habes quod non accepisti, cur ergo gloriaris quasi non acceperis ?

Quarta ratio sumitur ex parte ipsius Puellæ ex eo quod, priusquam rex vellet eam ad se venientem et ut asserebat a Deo missam sibi, recipere, aut aliquam fidem dictis suis et revelationibus per eam assertis præbere, quovis modo seu opinionem cur adhæreret, per tres ebdomadas de mandato ipsius regis fuit examinata et interrogata diligenter a clericis et viris litteratis, qui judicarunt, post solertem inquisitionem, suo judicio in ea nil fore nisi bonum, prout ex processu colligitur et hoc rex recte egit quia sapiens omnia examinat, ut dicit extaticus Bernardus super cantica et ita etiam ammonet Jesu Christi peculiaris secretarius Johannes in ejusdem spiritu doctus in auctoritate superius allegata Nolite omni spiritui credere, sed probate spiritus si ex Deo sint quoniam multi pseudo prophetæ exierunt in mundum.

Ex parte vero revelantium et apparentium ipsi Johannæ, prima 137ratio sumitur ex eo quia dicit illas imagines sibi apparentes circum amictas lumine et claritate in earum apparitione, quod non est proprium angelis tenebrarum, neque etiam legimus angelos lucis in Veteri Testamento, patribus seu matronis sanctis cum lumine apparuisse, nisi solum in Novo, ut tangit in glosa ordinaria super Lucæ II, et super verbo Et claritas Dei circumfulsit illos, et multi alii doctores quos pertranseo.

Secunda ratio sumitur ex eo quod in prima apparitione, ut ipsa asseruit, sibi facta et auditione vocum magnum pavorem seu timorem incurrit ac sic primo et secundo pavida et territa ab eisdem apparentibus consolationem promuerit, quod est signum bonorum spirituum, nam sicut angelicæ benignitatis est paventes de aspectu suo mortales mox blandiendo consolari ita diabolica ferocitatis est quo sui præsenti aterritos senserit ampliori semper horrore concutere, ut egregie super Lucam elucidat venerabilis Beda.

Tertia ratio sumitur ex intimis atque salutaribus monitis sibi factis, ut asseruit, ab eisdem apparentibus. Primum ex eo quod dixit beatas Katherinam et Margaretam, eam exhortatas fuisse ad sæpe confitendum, item quod frequentaret ecclesiam et quod bene se regeret, item quod servaret virginitatem, quæ, secundum beatum Augustinum, lib. De vitiis et concupiscentiis, est in carne corruptibili perpetua incorruptionis meditatio. Unde per continentiam homo triumphat de domestico inimico per continentiam insuper homo perfecte conformatur Christo, secundum puritatem animæ et corporis eidem verumtamen subsistentibus operibus bonis, juxta sententiam beati Gregorii super Lucam. Ob hoc merito dixit apostolus : Mulier innupta et virgo cogitat quæ Dei sunt, ut sit sancta corpore et spiritu, Prima Corinth. VII. Hanc autem virginitatem ipsa Johanna ex monitu dictorum sibi apparentium dixit se promisisse servandam perpetuo. Quæ quidem monita salutaria quia eisdem pervenitur ad regna Cœlorum spiritui nequam et invido nimium sunt exosa et ea nunquam eidem Johannæ dedisset, aut si hoc fecisset non ob aliud facturus credendus esset nisi ut efficacius deciperet, sicut in collationibus Patrum, Collatione secunda. Abbatis Moysi legitur quod dæmon in specie boni angeli cuidam fratri frequenter apparuit et multa bona illi dixit, et quando vidit ipsum fratrem bene inclinatum ad credendum sibi, tunc ei persuasit ut circumcideretur et quod aliter non poterat salvari. Cum igitur voces 138apparentes, ut ipsa Johanna testabatur post salutaria monita, non persuaserint ei quicquam ut averterent eam a Deo, vel a fide, aut inducerent eam ad aliquod quod esset contra salutem animæ suæ, vel contra bonos mores. Videtur quod non fuerint mali spiritus, sed potius boni et si objiceretur hic quod persuaserunt ei ut defferret vestem virilem et arma, quod est contra legem Dei superius allegatam, posset responderi, ut inferius patebit.

Ex parte vero revelantium et apparentium prima ratio sumitur ex desiderio illi relicto et animi ardore ad sequendum dictas voces si possibilitas illi affuisset, dixit enim ut in processu, si bene teneo, innuitur post recessum dictarum vocum mixtum dolori gaudium habuisse et se asseruit flevisse, quia molle corporis pressa eas voces sequi non poterat, quod videtur probabile signum quod a bono spiritu fuerint, quia sicut morum regula beatus Gregorius ait, sancti viri inter illusiones atque revelationes ipsas visionum voces aut imagines quod intimo sapore discernunt ut sciant vel quid a bono spiritu percipiant vel quid ab illusore patiantur, quarto libro Dialogorum. Non tamen est asserendum quod eidem Johannæ fuerit datus tam servius spiritus sicut illis sanctis viris quibus per spiritum sanctum collata fuerat discretio spirituum, de quibus superius dictum est, sed sufficit opinari salva fide et determinatione sacro sanctæ matris Ecclesiæ, quod illud desiderium ipsius Johannæ erat bonarum revelationum signum.

Secunda ratio sumitur ex eo, quia sæpe in illis apparitionibus signabat se signo crucis, licet aliquando etiam non faceret, ut patet ex responsionibus suis, quod si illusiones fuissent non tulissent signum crucis, sed potius evanuissent, unde habetur ex gestis beatæ Justinæ virginis et martyris Christi, quod cum ad invocationem magicam Cypriani tunc magici nunc vero aphetæ Christi dæmones eidem sanctæ virgini illudere præsumpsissent, in diversis formis et speciebus se transfigurantes, et primo in speciem unius virginis, ut sub specie boni a sanctæ virginitatis proposito averteret signo sanctæ crucis per eam emisso illico evanescebant nec illud ferre poterant, nec immerito quia in illo signo sanctæ crucis salutifero ostenditur victoria Christi, perdicio diaboli et infernorum destructio, juxta dictum Cassiodori super Psalmum III, ideo illud signum ferre non potest diabolus, quia per virtutem ipsius fallitur se ipso, qui fallendo hominem ejecit de Paradiso, sicut ait Anselmus in Meditationibus. 139Idcirco nobis datum est hoc signum in fronte quemadmodum Israeli circumcisio, per ipsum enim fideles ab infidelibus cognoscuntur. Hoc galea, scutum et trophæum adversus diabolum, hoc sigillum ut appropinquet nobis universalis vastator, inquit Damasus, secundo libro, cap. III, qua propter sacra Scriptura ejusdem salutiferæ crucis signaculo fideles docuit insigniri, Can. Ecclesiarum212, et ob hoc signatur baptizandus signaculo, sanctæ crucis, ut ab eo apostata diabolus effugiat, ut in Can. Postea signatur, De consecratione213.

Ex parte nempe regis et regum præcedentium prima ratio ex superius dictis sumitur quoniam ipsa Johanna ad regis et regni liberationem, ut asserebat, mittebatur ad quam non concurrunt angeli mali, sicut supra notatum est. Hoc verumtamen præsupposito pro vero notorio quod ipsa Johanna in ejus liberatione non intenderet quovismodo alicui tyrranidi vel enormitati neque cupiditati aut injustæ cuiquam oppressioni adversariorum in hoc seu alicujus vindictæ linori, sed tantum justæ liberationi et omni debitæ consolationi cum alio præsupposito superius dicto.

Sed forte dicerent Anglici quod illa ratio non militat quia liberatio per bonos angelos præsupponit tyrranicam oppressionem et injustam occupationem, sed ipsi per ipsam tyrranicam oppressionem non occupabant regnum injuste cum habeant ut dicunt jus in regno. Quare etc.

Quod itaque verum esset si jus, ut asserunt, in regnum Francorum haberent, sed non video salva eorum pace pro jure aut quo justo alio titulo possint asserere regnum Francorum ad se pertinere et multa contra eorum assertionem possent induci, sed non est opus circa ea injuriari.

Secunda ratio sumitur a sanctitate et virtutum magnitudine regum præcedentium quibus mirifice decorati claruerunt et regi regum domino suo devote famulantes placuerunt ex quo nimirum pie credendum est regnum Francorum ex merito ipsorum regum firmatum esse. Unde sacra Scriptura narrante didicimus quam plurimos reges in regno Juda olim exstitisse, omnes tamen peccatum commiserunt, et reliquerunt regem potentes et contempserunt timorem Dei præter David et Ezechiam et Josiam. Cui soli Deo placuisse et ab eo electi 140fuisse inventi sunt et ex merito ipsorum, et præcipue David firmavit altissimus regnum Juda in æternum, licet tot alii ab ipsis mali et reprobati fuerint, unde cum propter peccata ipsorum regum et populi, omnipotens Dominus in ipsum regnum Juda, gravia flagella sæpe immiserit et in captivitatem dederit, numquam tamen delere et perdere omnino voluit, sed in multitudine miserationum suarum parcebat iræ animas suæ, propter David servum suum, ut habetur Regum XIX et in pluribus aliis ejusdem sacræ Scripturæ paginis innuitur.

Quid ergo dicemus legitime et pie ut supra in prima ratione, secundæ quæstionis in fine suggerendo et innuendo de hoc almo Francorum regno, in quo tot incliti et sanctæ memoriæ reges processerunt qui Deo summo placuisse non dubitantur. Quia omni genere virtutum regibus necessariarum et condecentium gloriose floruerunt, nam reges super omnes suos flores condecet et oportet : primo, veritate et clementia ; secundo, humilitate et obedientia tertio, magnanimitate et sapientia quarto, devotione et sanctimonia quinto, zelo fidei pro Ecclesia ; sexto, regni sui bono regimine septimo, potentia virtutis et fortitudine. De primo Proverbi XX. Misericordia et veritas custodiunt regem et roboratur clementia tronus ejus. Ad quod bene faciunt exempla Valerii et beati Augustini, lib. XIII De civitate Dei, cap. X, et Confessionum, lib. v, cap. II. Et quod beatus Ambrosius injunxit imperatori Theodosio, et Virgilius docet Æneam parcere prostratis et alibi : Sis piger ad pœnas, o princeps, ad præmia velox ! Et Ovidius, libro De tristibus, docet principem debere misereri et ad pœnas infligendas non cito nec leviter moveri et hoc est quod beatus Ambrosius docet præfatum imperatorem Theodosium ut ante tricesimum diem nullum condemnari morti, quia non ex libito sed ad libitum procedendum est ; nam et de Domino, Genesis XV, dictum est qualiter clamor Sodomorum venit coram eo, non tamen statim condemnaret : sed ait :Descendam et videbo etc. Scilicet quia cum magna deliberatione judicandum est ira et furore penitus exclusis quod etiam docet Isidorus De summo bono ; unde Solinus de Cæsare dicit quod clementia potius quam armis vicit et veteres clementes extiterunt, nam et in historia Troianorum a quibus præcelsum regnum Francorum ortum habere dignoscitur legitur quod Titus tantæ erat clementiæ, quod omnibus prodesse cupiebat, nullique nocere studebat ; et in historia beati 141Silvestri Papæ legitur Constantinum imperatorem hæc verba dixisse : Dignitas Romani imperii de fonte nascitur pietatis ; quid juvat Barbaros superasse si a crudelitate vincamur. Nam vicisse extraneas nationes virium est bellicantium populorum, vincere autem vitia et peccata virtus est morum. In illis ergo pugnis fortiores nos extitimus, illis in his enim fortiores nobis ipsis sumus ; qui enim fuerit in hoc certamine superatus victoriam obtinet victus, victor enim post triumphum vincitur si pietas ab impietate superatur, bene enim omnium adversantium possumus esse victores si sola pietate vincamur, omnium etenim se esse dominum comprobat qui servum pietatis se monstraverit, ideo semper clementiam principes habere decet super omnia, ut docet Seneca, lib. I De clementia, dicens : Libet, inquit, ut clemens flat qui vult Deos sibi esse clementes, ut talis sit unus quisque quales vult sibi esse Deos. Judicium enim sine misericordia erit illi qui non fecerit misericordiam. Jaco. II.

De humilitate si quidem et obedientia principum scribitur Ecclesiast. III, filii sapientiæ Ecclesia justorum et natio illorum obedientia et dilectio et sequitur. Quanto magnus es humilia te in omnibus, et coram Deo invenies gratiam. Quantum itaque reges et principes obedire teneantur Christo regi regum Domino et sacrosanctæ Ecclesiæ, sponsæ ejus, ac humiliari sub potenti manu Dei luculenter ostenditur in Historia tripertita, lib. I et in Historia Ecclesiastica, lib. IX, cap. XIX, ad quod valde facit quod in prædicta Historia tripertita, lib. II, narratur de Theodosio imperatore, qui per omnia humiliter obedivit beato Ambrosio Mediolanensi episcopo, quod similiter facere omnes principes episcopis obedire, videlicet beatus Petrus præcipiebat ut extra de majoritate et obedientia Ca. Omnes, et hoc videlicet humiliari et obedite tenentur, quia secundum beatum Gregorium, cum augentur dona rationes etiam crescunt, tanto ergo esse humilior animo atque ad serviendum Deo promptior quisque debet ex munere, quanto se esse obligatiorem conspicit in reddenda ratione et quia his virtutibus a Deo electus David sanctissime claruit et cor ejus coram eo rectum fuit ei et prophetis ejus obediens et in omnibus fidelis et clemens et suis injuriis et inimicis misericorditer parcens, injurias solum Dei ferventer ulciscens et in veritate judicium ejus stetit ideo in Æternum altissimus tronum ejus firmavit, ut ex primo et secundo Regum diffusius colligi potest.

142Sed numquid in felice Domo Francorum inventus est alter David electus a Domino. Audeo dicere quod sic commemoremus enini illum dignæ ac sanctæ recordationis electum ex mulieribus primum ejusdem inclitæ domus christianum regem Clodovense, de quo celebris mentio habetur in Historia ecclesiastica nova, qui meritis inclitæ ac miræ sanctitatis christianissimæ Clotildis reginæ, consortis suæ, ac illius luminaris mundi beati Remigii, Remensi Archiepiscopi, precibus et doctrina ad fidem Christi conversus ab eodem sancto, miraculose sacrum baptisma suscepit et cum ad fontem baptismatis advenisset nec ibi sanctum Chrisma haberent mira res et inestimabilis dignatio miserentis Dei, ecce columba quamdam cum Chrismate ampullam in rostro detulit, de quo regem pontifex lenivit. Quæ quidem ampulla in Remensi ecclesia pro suis successoribus regibus inungendis conservata fuit ut sit memoriale perenne Domui Francorum quod tam humili quam devota et indelabili memoria sæpius debet resolvere ne peccet in Dominum Deum suum qui tali eam decoravit insigni fœdere et peculiari dono, et ut magis sit semper omnipotenti Deo subjecta, et ad illi serviendum ejusque Ecclesiam et ministros venerandos et fovendos promptior effecta. Qui quidem Clodoveus fuit verat in sermone, in judicio justus, in consilio providus, in charitate conspicuus, Æterno Deo et ministris ejus valde humilis, obediens et devotus et quicquid egit Dei virtute egit, quia regem Gothorum expugnavit et devicit, hoc enim proprium semper habuit postquam baptismum suscepit, ad Domini misericordiam in omnibus se conferre offensas ejus omnino cavere legemque ejus prætermissis omnibus devote servare, propter quod semper in prœliis victoriosus est factus et Deum cœli in omnibus propitium habere promeruit. Nam cum iret, zelo succensus fidei, adversus Alaricum regem Wandalorum, hæresi Arriana infectum, et quemdam fluvium transire nesciret, subito apparuit una cerva, quæ præcedens ipsum, direxit et statim disparuit, officio suo peracto, recteque illa visa est facula egredi ab Ecclesia sancti Hilarii ac super tabernaculum regis Clodovei videbatur extendi et in crastinum Alaricus subcubuit. Hic etiam Clodoveus non ingratus ad beati Petri limina hortatu beati Remigii, auream coronam gemmis pretiosissimis insignatam direxit sciens se a Christo solio regni esse donatum. Hæc omnia in Historia ecclesiastica nova.

Nec prætereundum est de piissimo rege Childeberto cui cum 143beato Germano Parisiensi episcopo pugna erat de misericordia, videlicet quibus thesaurum spargerent et de talentis suis egeni ditescere possent. Nam bonis princeps, sine de fraudatione alicujus es pauperibus divites facit et quod justa potestate a populis extorquere poterat sæpe misericordi clementia donat verba sunt beati Ysidori De summo bono, lib. III, cap. XLIX. Sic et iste piissimus Childebertus Francorum rex, quodque et fidelissimus dominus rex Dagobertus qui cunctos Judaicæ stirpis christianos fieri præcepit et qui nollent exilio vel morte damnari. Hic ædificavit Ecclesiam beati Dyoiiisii, et ipsam dotavit. Hæc in Historia prædicta ecclesiastica.

Consequenter dixi quod principes vigere debent magnanimitate et scientia quam quidem sapientiam nemo potest dare nisi Deus, Proverb. II, et Jac. I. Cujus necessitatis ostenditur Sapientiæ VI, ubi sic dicitur : Audite reges et intelligite, quoniam data est vobis a Domino potestas et virtus ab altissimo qui interrogabit opera vestra et cogitationes scrutabitur et sequitur. Ad vos ergo, o reges, sunt sermones mei, ut discatis sapientiam et in perpetuum regnetis et in fine rex sapiens populi stabilimentum est, per hanc magnificatus est Salomon, libro Regum III, et Pacificus dictus est. Hæc autem magnanimitas se debet extendere ad virtutes, secundum beatum Bernardum et beatum Augustinum, libro IX De civitate Dei, capite XIII ad mores, teste Cassiodoro, Epistola IX ; etiam et ad liberalitates, unde Titus dicebat Nemo a facie principis debet recedere tristis ; ad victorias et ad opera pia, magnifica et laudabilia, secundum mentem Valerii, lib. V, cap. I.

Sed in his omnibus, alterum considero Salomonem in regia Domo Francorum, electum a Domino, et magnificatum super omnes reges terræ : Karolum magnum qui magnus a magnitudine virtutum est appellatus, ut habetur in Ecclesiastica historia nova, lib. XIV. Nempe magnus et a magnitudine morum, quibus omnibus placuit et se cunctis amabilem reddidit et a magnificentia liberalitatum et gratiarum quibus postulata concessit et quam plures egregie ditavit et se invocantibus ubique auxilium præbuit pauperibus et destitutis pius condescendens et benignus subvenit et a magnanimitatæ sapientiæ qua ita illuxit ut non solum regnum, quin imo totum imperium quod Dei miseratione obtinuit feliciter regeret et gubernaret ac usque ad septimam ejus generationem pacifice possideret et ubique 144terrarum famosus et metuendus fieret qui et a beato Leone Papa coronari meruit et tunc a populo Romano acclamatum extitit : Karolo augusto, a Deo coronato Magno et Pacifico imperatori, vita et victoria ! Si quidem etiam magnus per opera pia magnifica ei laudabilia quibus dilatatus fuit. Nam quot in alphabeto sunt litteræ, tot ad Dei summi cultum monasteria construxit et alias ecclesias quarum numerus ignoratur, ædificavit egregieque dotavit et cultum Dei quam plurimum ampliavit. Quem omnipotens ut suum verum cultorem et fidelem servum quem super familiam suam insignem constituerat adeo victoriosum effecit, ut nequaquam similis inveniretur in orbe, cujus laus et memoria ubique terrarum permanet, per illum enim altissimus ad nichilum redegit inimicos suos adversantes Ecclesiæ fideique christianæ. Nam, ut de multis aliqua pauca succincte repetantur. Hic tempore beati Adriani Papæ, regni sui anno septimo ad petitionem ejusdem summi Pontificis cum honora legato remisso cum exercitu valido terræ marisque in Italiam abiit contra desiderium regem Longobardorum Ecclesiam Dei vexantem, juraque aufferentem, quo subacto Romam veniens omnia jura Ecclesiæ patrimoniique summo Pontifici restituit, inde rediens gloriosus princeps in Franciam, ab Adriano Papa sumpta benedictione, Saxones qui terram suam invaserant et quamdam ecclesiam cum paganis comburere satagebant cum non possent et ipsorum vires retudit et subjecit cum barbaris nationibus sæpius pugnam habuit et ipsos ultimo ad nichilum redegit et vi gladii, quasi omnes ad fidem convertit. Quid plura beatum Leonem summum Pontificem quem aliqui filii Belial et in se ipsis sceleratiores homicidæ Romani mutilaverant et ab urbe expulerant, sancti sibi personaliter conquerenti condoluit Romamque festinans in sede sua reposuit ac injuriam Dei excelsi ac Ecclesiæ Dei succensus est ultus. Insuper ipso Romæ existente nuncii patriarchæ Hierosolimitani ad eum venerunt pro ejus adjutorio postulando, qui cum exercitu magno ultra mare transfretavit, totamque terram sanctam in Christi nomine recuperavit. Quanta autem devotione afficiebatur ad Deum et ad sanctam sedem apostolicam ad Dominum apostolicum quem maximo honore venerabatur et frequenter in majoribus festis personaliter visitabat eique colla ut verus obedientiæ filius humiliter submittebat, nam et dicebat in memoriam beati Petri apostoli Honeremus sanctam Romanam Ecclesiam et apostolicam sedem, ut quæ nobis sacerdotalis 145est mater dignitatis esse debeat ecclesiasticæ magistra rationis, quare servanda est cum mansuetudine humilitas et licet vix ferendum ab illa sancta sede imponatur jugum tamen feramus et pia devotione toleremus, quod dictum sacris canonibus est insertum, Can. In memoriam214. Quantos summos Pontifices ab ipsa sancta sede expulsos reposuit in eadem, quantus in adjutorium venit, quanta benignitate gubernabat imperium, quanta liberalitate suscipiebat pauperes et peregrinos ut non solum palatio verum etiam regno videtur onerosa, qua ipse pius et misericors minime gravabatur. Quante cibi, potus parcimonia temperatus erat, quanta nihilominus eloquentia, doctrina, disciplina et diligentia ad christianum cultum et sollicitudinem circa ministros Ecclesiæ zelo Dei ignitus exuberabat et quam meritorium condiderat testimonium, quamque devoto transitu transierit ab hac luce et quam sint magna et permaxima quæ de ipso referuntur sicut de singulari principe mundi reserare vel scribere onus magnum foret, quæ etiam causa brevitalis omittuntur, qui filiam suum illustrissimum Ludovicum non solum regni et imperii sed et morum virtutumque hæredem habere promeruit quorum vestigia strenuissime subsequutus est rex et imperator Lotharius, ut in prædicta historia latius continetur.

Nihilominus dixeram quod reges et principes debent fulgere devotione et sanctimonia, atque zelo fidei pro Ecclesia, nam omnem regem oportet Dei legem scire et illum super omnia calore, unde scribitur Deuter. XVII. Postquam autem sederit rex in solio regni sui, describet sibi Deuteronomium hujus legis in volumine accipiens exemplar a sacerdotibus Leviticæ tribus et habebit secum, legetque illud omnibus diebus vitæ suas, ut discat timere Dominum Deum suum et custodire verba et ceremonias ejus, quæ in lege præcepta sunt. Nec elevetur cor ejus in superbiam super fratres suos, neque declinet in partem dexteram vel sinistram, ut longo tempore regnet ipse et filii ejus, hæc ibi, ipsi enim debent prius bene regere se ipsos, quia, ut ait gloriosus Ysidorus De summo bono, lib. III, cap. LI, quantoquisque in superiori loco constitutus est, tanto in majori versatur periculo, et quanto splendoris honore celsior est quisquis, tanto si delinquens peccato major est, unde dicit Socrates quod qui multarum rerum potestatem habet primum purgare conscientiam debet, 146stultum est enim ut imperare quis velit cum ipse sibi imperare non posset ; et maxime quia, secundum Boetium, tertio libro De consolatione, imperante nequitia virtus non solum præmio caret, verum etiam sceleratorum pedibus subjecta calcatur et Ovidius, De fastis, sic agitur censura et sic exempla parantur, ut judex alios non monet ipse facit, et libro secundo sine titulo, quod decuit reges cur mihi turpe putem eorum enim exempla in malum innumerabilium subditorum sunt casus et ruina ; quorum rei judicabantur ante solium regis cœlorum et tribunal æterni Judicis, quoniam teste sacro eloquio judicium durissimum in his qui præsunt fiet, exiguo enim conceditur misericordia potentes autem potenter tormenta patientur non enim subtrahet personam cujuslibet Dominus, qui est dominator omnium, nec verebitur magnitudinem cujusquam, quoniam pusillum et magnum ipse fecit, et æqualiter cura est illi de omnibus fortioribus autem fortior instat cruciato, Sapientiæ V. Si autem attendant reges et principes qualis eorum vocatio fuerit peccare verebuntur cum sint dati populo non tantum in dominium sed etiam in exemplum. Ideo dicit Seneca in Troade : Principem peccare non decet cum posset cor non solum manus et linguam sed etiam oculos continere debet, ut sic recedens a malo et faciens bonum per boni exempli meritum luceat omnibus qui in dominiis a Deo commissi sunt et sit verus Dei cultor et defensor fidei et Ecclesiæ, nam ut sciat se esse defensorem fidei et Ecclesiæ gladium per manus episcoporum, vice tamen et auctoritate apostolorum accipit et sibi dicitur : Esto memor de quo prophetizavit dicens accingere gladio tuo super femur tuum potentissime, ut parendo vim æquitatis exerceas, molem iniquitatis potenter destruas et sanctam Dei Ecclesiam ejusque fideles propugnando protegas nec minus sub fide filios quam christiani nominis hostes extermines ac destruas, viduas et pupillos clementer adjuves et defendas, desolata restaures, restaurata conserves, ulciscaris injusta, confirmes bene disposita etc., et multæ orationes super eum dicuntur quæ omnia innuunt eum debere esse cultorem justitiæ, fidei zelatorem et Ecclesiæ sanctæ defensorem, ad quæ benefacit C. Adrianus, quibus omnibus concordant ea quæ leguntur in historia Theodereti, lib. II de Theodosio. Quia quanto sunt majori dignitate aut præeminentia insigniti tanto majorem ante tribunal æterni Judicis, sunt rationes reddituri, teste beato Gregorio, in quibus omnibus 147sanctissime claruit rex constitutus electus a Domino, Ezechias lib. IV Regum, cap. XVIII, et Josias ejusdem 21 specialiter de tuitione Ecclesiæ et ejus pace, secundum Ysidorum, loco supra citato.

Consequenter dixi quod debent fulgere reges et principes regni sui bono regimine velut mansuetus Josue, ejusdem primo, ac potentia virtutis et fortitudine ut Macharias, Machabæorum II, quamquidem fortitudinem a Domino postulare debent et in bonis et virtuosis operibus laudabiliter exercere quia non in multitudine exercitus victoria belli, sed de cœlo omnis fortitudo. Machab. III. Sed non defuerunt in excelso regno Franciæ qui talibus sanctitatis moribus exemplariter illuxerunt orbi, inter quos signanter recensendi sunt sanctæ memoriæ reges Robertus et Ludovicus beatus.

Quiquidem perfectissimus et Deo gratus Robertus, qui fuit XXXV, III a primo rege Francorum christiano, primus in isto nomine, devotione fervens et sanctitate rutilans, multa scripsit pulchra et dictavit in dominico celebrando officio, prout historiæ referunt, quia etiam festivis diebus ad monasteria festinabat et accepta cappa officium cum monachis decantabat. Qui etiam quadraginta annis in summa justitia tenens dominium et in amore cleri ac principum et totius populi regnum gubernavit et licet vir militaris, tamen divino cultui mancipatus et sacris litteris eruditus, quem etiam historiagraphus Martinus refert in obsidione cujusdam castri fuisse et solemne festum tunc supervenisse, unde ipse relicto et ordinato ibidem exercitu ad monasterium propinquum declinavit. Ubi vicem cantoris gerens dum in missa Agnus Dei cantaretur, ex devotione genua flectens, eadem hora muri castri obsessi virtute suæ genuflexionis et merito orationis corruerunt, unde, celebratis festivitatis officiis, ad castrum rediens ipsum captum invenit.

Recolamus insuper digna et indelebili memoria recensendum illum Dei amicum antedictum beatum Ludovicum virtutum ut ita loquar judicem, rectitudinis tramitem, perfectionis apicem et sanctitatis limitem, electum ex milibus, speculum sine macula et exemplar præfulgidum, a cunctis fidelibus imitandum, qui effulsit in templo Dei dum viveret in medio nebulæ suæ carnis, ut matutina stella ac luna plena solari lumine veluti etiam sol refulgens in sua formosus stola, in virtute multa cujus vitæ singularis excellentiam signis probavit et prodigiis corruscantibus crebris miraculis manifestavit altissimus et normam recte vivendi magnis et periculis præbuit quæ 148signantur, cujus pater christianissimus rex nomine Ludovicus, qui in multis partibus hæreticos bellans hæreses extirpavit et filium habere promeruit quem non tantum rerum sed magis morum ci virtutum gratularetur hæredem. Qui in hac valle lacrymarum, ascensiones in corde suo disponeret eundo de virtute in virtutem, nam idem vir beatus Ludovicus ab infantia Deum omnipotentem diligere et timere studuit et abstinere ab omni peccato sub cura specialis magistri et consilio Fratrum Minorum et Prædicatorum moribus et litterarum studiis traditus, cujus profectui pia et quodammodo virtutum lucerna domina Blancha regina ejus mater congaudens dicebat pluries eidem : Plus vellem, charissime fili, te mortem incurrere quam quod per peccatum mortale tuum offenderes Creatorem. Quod verbum devotus filius in anima sic firmavit quod divina se protegente gratia, nunquam peccati mortalis sensisse contagium perhibetur, ut ex gestis ejus deprehenditur. Prolem suam religiose nutriens se suis et aliis totius sanctitatis formam præbuit et exemplar, noverat enim quod, sicut ait Ysidorus, reges vitam subditorum facile exemplis suis vel ædificant, vel subvertunt. Nam rex qui fuit in vitiis cito viam ostendit erroris, sicut legitur de Jeroboam qui peccavit et peccare fecit Israel. Non sic rex iste beatus, nam multo tempore cilicio utens, in multis jejuniis corpus spiritui servire cogebat in quo decor omnium virtutum, humilitas adeo radiabat ut quanto major erat velut alter David, tanto humilius se gerebat, quolibet sabbato secreto pauperum pedes lavans, detergens et osculans, cuilibet pecuniam tribuendo, certis etiam diebus ducentis pauperibus antequam ipse comederet manu propria percula ministrabat semper in prandio et cœna tres senes pauperes comedentes habebat, quibus de cibis suis sæpe mittebat et interdum cibos manibus pauperum contrectatos ipse sumebat. Nullus enim enarrare sufficeret quam pia super pauperes et afflictos gestabat viscera. Hospitalia construens, egentibus munera tribuens, leprosis horribilibus etiam manu proprio serviens, veniens sæpe enim an domos in quibus jacebat infirmorum pauperum multitudo, nullius infirmitatem et immundicitiam abhominans eis interdum flexis genibus ministrabat. Contigit etiam quod in Abbatia Regalis montis, quam ipse fundaverat, leproso monacho oculis et naso privato flexis genibus ponendo cibum in ore cibaria ministravit, Christum pauperem in suis pauperibus honorando et semper humili veste contectus, 149orationi, contemplationi et meditationi crucis Christi inhians et signum crucis ubique devote reverens, opprobria fidei et blasphemias audire non poterat. Unde, quadam die, quidam quem blasphemantem audiverat in labiis ferro calido cantherizari præcepit Vellem inquiens in labiis meis talem indecentiam sustinere dummodo hoc vitium blasphemiæ pessimum de regno meo tolleretur. Unde charitate in Deum et proximum totus ardebat quanta autem devotione præcipua venerabatur sanctas reliquias signanter, sacrosanctam coronam Domini spineam et magnam partem sanctæ crucis ac ferrum lanceæ quod latus apperuit Salvatoris quibus ipse Salvator dignatus est ineffabili dignatione hoc insignire regnum eisdem reponendis constructa ab eodem sanctissimo rege capella pulcherrima in regali palatio et sanctas Dei Ecclesias ac pontifices et alios Dei ministros, quantas etiam domos et monasteria religiosorum construxit eisdem largas eleemosinas ac proventus impendens longum esset enarrare. In regimine vero regni tam potenter et prudenter se habebat, quod numquam personarum acceptor unicuique jus suum reddere non tardabat. Bis etiam in ebdomada causis pauperum specialiter intendebat, et, ut fidelis et bonus operarius malos nefres de vinea domini sui eradicare tota animi vigilantia curavit, nam usurarum voragines refrenavit et insuper duella prohibuit quæ sine gravi peccato exerceri non valent, nam nulli, sive clerico, sive laico, licitum est duellum facere, sive monomachiam, nam ei est contra illud præceptum : Non tentabis Dominum Deum tuum. Deuteronomii VI et Matthæi X. Quod nullo modo transgredi præsumendum est et nulla consuetudo vel verius corruptela potest aliquem excusare quia diuturnitas temporis peccata non minuit sed auget, extra de Simonia, cap. Non satis etc. Cap. Cum Ecclesiæ215. Nec solum peccant duellum offerentes et suscipientes pro quavis causa, verum etiam secundum eumdem Ran. judex qui deffert vel præstat auctoritatem et forte magis quia potius tales ex officio coercere debent. Item assessores et qui dant consilium ad hoc auxilium vel favorem, nec obstat quod crimen læsæ majestatis, crimen perduellionis appellatur, quia illud non fit ideo quia in illo crimine et non in aliis sit admittendum duellum, sed quia perduelles dicuntur hostes, vult ergo dicere crimen perduellionis, id est crimen 150hostile. De verborum significatione, Quos nos hostes216… Et sic potest quod nullo modo, nulla causa, nulla necessitate duella sunt permissa, neque etiam torneamenta quæ sine peccato mortali exerceri non possunt quia a sacris canonibus prohibentur ; quia talis ludus noxius est et illicitus ; nam et si quis ibi moriatur, non debet in cimiterio sepeliri. Et ista deberent reges et principes, summo studio, a suis regnis et dominiis penitus evellere, exemplo ejusdem beati Ludovici regis cujus prohibitionem maxime in suo regno infringere nemo deberet præsumere qui recto tramite incedunt, qui ejus regimina, vita sequuntur.

Quid plura, idem sanctissimus rex, ardore fidei totus accensus, cum suis fratribus cruce suscepta, ad dilatationem fidei, ad Terram sanctam mare transivit, et, post multam occupationem terræ gentilium secreto Dei judicio, qui ipsum in adversis probare disponebat, cum suo exercitu manibus incidit impiorum. Eductus autem de manibus eorum, non statim loca sancta deseruit, sed per quinque annos continuos remansit in Syria, captivos redimens et multos Sarracenorum ad fidem sua religione convertens. Sarracenis autem petentibus ut in pactione facta de solvenda pecunia pro sua et suorum liberatione adderet, quod fidem Christi negaret si pactum non servaret, se facere negavit dicens Verbum deo fide neganda ita horreo, quod hoc non possem exprimere sono vocis. Addidit etiam minis eorum quod si corpus occiderent, animam non haberent ; itaque prætermittendum nequaquam arbitror quod filio ejus domino Philippo, rege Francorum christianissimo referente recensetur : Dum inquit ad Aquas mortuas naves assensuri dominum genitorem nostrum, ego et fratres mei Johannes et Petrus deduxissemus ad suam alias pro nobis paratas intraturi, ipse in navem sursum levatus, nos in Barga veneramus aspiciens deorsum : Audite, ait, filii, audite patrem vestrum et nos pariter instruens, ad me tamen sermonem dirigens, Considera, ait, fili quod ego jam jam grandævus alias pro Christo transfretavi et quod mater tua in diebus suis processerit regnum nostrum favente Domino, posse diutius pacifice. Vide igitur quod pro fide Christi et ejus Ecclesia nec meæ parco senectuti nec matri tunc desolatæ misereor. Delicias honores relinquo ac expono pro Christo divitias te quoque qui regnaturus 151es, et fratres tuos ac sororem duco, etiam quartum adduxissem filium si pubertatis annos plenus attigisset, te idcirco te audire volui et animadvertere in te ipso ut post obitum meum cum ad regnum perveneris pro Ecclesia Dei et ejus fide sustinenda ac defendenda nullis parcas nec tibi, nec tuis, seu regno, vel uxori, aut liberis, tibi enim et fratribus tuis do exemplum ut et vos similiter faciatis omnia ejus laudabilia gesta ac miræ sanctitatis opera, nec non et finem vitæ atque transitum gloriosum ex hoc mundo ad Cœlum digne et sufficienter exprimere quis valeat ? Quem sacrosancta mater Ecclesia tam gloriose recolit et in catalogo sanctorum adscribit, eumque adorat, invocat, veneratur et colit. O quam igitur magna Dei electa in hac Francorum regia Domus quam nobilis, quam excelsa, quam sancta radix, a qua tam gloriosissimi et colendissimi principes emanarunt ! Quid ergo, putamus ne hanc Domum unquam a Deo fuisse derelictam, quam tantis decoravit prærogativis, absit licet enim eam sæpe flagellaverit peccatis exigentibus more pii patris, non tamen dereliquit, nec æstimandum est eam in radice fidei et meritis ipsorum sanctorum regum sic catholice fundatam, delusam tamdiu fuisse. Per aliquam magam, vel sacrilegam, aut dæmonum invocatricem et revelationum et apparitionum divinarum confictricem, maxime cum voluntas regis tempore adventus sæpius supra nominatæ Johannæ et in tanta tribulatione, sicuti tunc affligebatur, nollet quovis modo errare aut qualicumque uti mala arte. Imo omnino abhorreret adjutorium et consilium dæmonum, et ob hoc examinari voluit dictam Puellam, prout dictum est, nec aliunde sperabat adjutorium nisi de summo cœlorum habitaculo, sicut credo. Ideo pie credendum posse æstimo ut Deus excelsus et omnipotens, qui percutit et sanat, humiliat et sublevat, neque derelinquit sperantes, in se meritis præcipue beati Ludovici ac prædictorum sanctorum regum visitare dignatus sit regnum per unam simplicem puellam, interveniente forsan beato Archangelo Michaele et sanctis virginibus prænominatis ut adscribitur tota liberatio non humanæ sapientiæ, industriæ, vel potentiæ, sed tantum divinæ miserationi et clementiæ, et meritis præcipue ipsorum sanctorum regum præcedentium, ut etiam perpendatur quod supra allegatum est, facile est concludi multos in manus paucorum et non est differentia in conspectu Dei Cœli, liberare in multis et in paucis, quoniam non in multitudine exercitus victoria belli, sed de Cœlo 152fortitudo est. (Primo Machabæ, cap. III.) Ex his omnibus igitur rationibus sic deductis, videtur posse concludi verisimiliter pie æstimandum fore præfatam Johannam non fuisse a malo spiritu, sed potius a bono ; totum tamen arbitror relinquendum divino Concilio absque alia temeraria deffinitione.

Nunc restat respondendum ad argumenta superius facta in pede quæstionis, ad primum, ubi dicitur quod ipsa Johanna non poterat esse a Deo quia jugiter solvebat legem Dei, scilicet vestem virilem et arma deferendo etc., in quo semper magna fuit mihi ambiguitas sed tamen dupliciter potest ipsa Johanna ab hujusmodi habitus virilis et armorum delatione excusari.

Primo si hoc fuerit divina dispensatione quia tunc omnino licitum est sicut legitur Dehbora introisse exercitum cum Barat filio Abmoem et Zabulum et Neptalim accersitis decem milibus pugnatorum adversus Sisaram principem exercitus Iabim regis Canaan : quæ quidem Dehbora victoriam obtinuit adversus eum et cecidit in manu ejus et Jahel uxoris Abercimel disponente Deo, cessaverunt fortes in Israel et quieverunt donec Dehbora surgeret mater in Israel nova bella elegit Dominus et portas hostium subvertit ipse sic divina dispensatione potuit hoc facere licite prædicta Johanna, sed utrum in hoc divina intervenit dispensatio certum non habemus, nisi quod monemur ad hoc ex pluribus conjecturis et rationibus prænotatis et deductis.

Quod etiam, si objiciatur quod non est simile in Dehbora et in ista Johanna, quia illa Dehbora habet pro se sacræ Scripturæ testimonium, ista Johanna minime, item quia ipsa Dehbora adversus infideles, ista vero adversus fideles.

Potest dici quod non omnia quæ fecit Dominus scripta sunt, ut dicitur Jacobi ultimo, licet vera sint, tamen multa sunt apocripha et ideo quia ipsa Johanna non habet de Scripturis sanctis testimonium nec ab Ecclesia auctoritatem quicquam creditur, de ea pie creditur, verum quia semper humanior et benignior pars est fovenda, quod si bene opinantes de ea non habent auctoritatem quod fuerit a spiritu malo, et in hoc dubio interpretandum fuit semper in meliorem partem, videlicet quod fuerit a bono, ut supra deductum fuit, et hoc maxime pensatis rationibus, præsumptionibus, bonis indiciis pluribus et exemplis neque enim omnes sanctæ mulieres habent a sacra Scriptura testimonium quia non fuerint tempore illorum qui eas 153spiritu sancto inspiratas ediderint, licet quod adscriptæ sint cathalogo sanctorum habeant Deo et Ecclesia sacrosancta sufficiens. Sed insuper neque omnes sanctæ, vel bonæ mulieres habent sacra Scriptura testimonium, nee adscriptæ sunt cathalogo sanctorum, nec aliud habent testimonium nisi solum suorum bonorum operum et tamen de ipsis male opinari non tantum in bonis manifestis sed etiam in dubiis esset judicium temerarium et grave peccatum, ex superius allegatis. Quia igitur opera et gesta, superius dictæ Johannæ relata, bona fore ostensa sunt, ut videtur, quod nullus debeat eam reprobare, in bonis maxime sed neque in dubiis et minus eam condemnare, unde jura promptiora sunt ad absolvendum quam ad condemnandum. Cum ergo ipsa Johanna assereret arma et habitum virilem ferre divina dispensatione et hoc possibile erat, exemplo Dehbora præallegato, et demum haberet testimonium bonorum operum de quibus supra non debuit de levi improbari in sua affectione, quia nihil asserebat impossibile Deo aut inconveniens vel pure malum forte hic objiceretur iterum quia mulierem arma ferre et habitum virilem et bellis se immiscere est pure malum, cum sint divina lege prohibitum, ut dictum est modo de pure malis licitum est judicare dicitur quod loquendo simpliciter utrumque horum verum est, sed si hoc fiat divina dispensatione non est pure malum nec quovis modo illicitum et adhuc si non apparebat in hoc divinæ dispensationis efficax testimonium ex conjecturis et inductis rationibus prænotatis, videtur mihi salva debita correctione quod priusquam aliqua gravi pœna corporali plecteretur debebat auctoritate Ecclesiæ inhiberi per modum qui dicitur inferios in solutione secundi argumenti et in omnibus similibus quæ ad hæc, ut licite fiant, opus habent divina dispensatione, quæ est nobis occulta, et in hujus revelationibus et aliis etc., priusquam sequantur vel recipiantur consulendus esset summus pastor Ecclesiæ, qui Christi vicarius est, ne de facili fideles seducantur et propter alia multa in quibus pericula vertuntur animarum quæ prolixa egerent discussione et ejus foret expectanda sententia.

Nec obstat quod contra fideles, scilicet Anglicos pugnavit, quia non in quantum fideles contra eos pugnavit, sed potest dici quod in quantum essent regnum opprimentes et absque justo titulo constito debellantes sine omni injuria tamen loquendo. Quod fieri, potuit etiam mediantibus angelis bonis, patet ex exemplis et rationibus 154superius allegatis, quoniam et angeli sancti cooperatores sunt justitiæ, qui communi utilitate servata, suam unicuique tribuit dignitatem, qui etiam, secundum beatum Ambrosium (Libro primo De officiis), nil alienum vendicat, cuilibet dat quod suum est, negligit propriam auctoritatem et utilitatem ut servet communem æquitatem et secundum eumdem. Prima justitia est in Deum, secunda in patriam, tertia in parentes, quarta in omnes, nempe justitia non novit patrem, non novit matrem, veritatem novit, personam non accipit, Deum imitatu. Resonante Cassiodoro super illud psalmistæ et operatur justitiam quod Anthonomastice attribuitur ordini tronorum beato eo quod in eis Dominus sedeat et per eos judicia sua decernat, seu disponat, profitente Ysidoro Ethicorum, lib. VII, cap. V. Unde divina Providentia solet corruptos hominum mores bello emendare atque conterere ; vitam autem mortalium justam atque laudabilem, talibus afflictionibus exercere probatam, beato (De civitate Dei lib. I) asserante Augustino. Ubi autem divina Providentia adest, non dubium sanctos angelos sæpius advenire, et dispensante Deo ministeria sua ad ipsius gloriam et universi decorem et perfectionem rectissime agere. Sed non sunt æstimandi sancti angeli bellis cooperari, nisi quatenus justa sunt et justum finem habent, ac charitatem et zelo justitiæ promoventur. In quibus licet multa requirantur antequam bella justa censeantur, tamen tria sunt necessaria, secundum beatum Thomam II, 2, 490 articulo I : primo auctoritas principis, sive ecclesiastici, ut quando pugnatur pro Ecclesia, sive sæcularis, et intelligo quando de illis, contra quos bellum est gerendum, non potest haberi jus in judicio, quia bellum debet esse necessitatis et non voluntatis, requiritur item in bello ut sit justa causa, ut beatus Augustinus docet, et antequam causa sit justa seu bellum sit justum et non justum multa requiruntur. Tertium quod requiritur est intentio recta, qua scilicet intenditur, vel ut bonum promoveatur, vel ut malum evitetur, unde non licet bellum gerere ex odio vel ambitione aut cupiditate, sed propter justitiam et caritatem, utilitatem et conservationem rei publicæ. Unde neutrum istorum nec duo sufficiunt sine tertio nec e converso, nam etsi sit legitima auctoritas indicentis bellum et causa subsit justa et desit intentio recta, nihilominus propter pravam intentionem bellum redditur illicitum dicit enim beatus Augustinus, in libro contra Faustum : Nocendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, implacatus et implacabilis 155animus, voluntas rebellandi, libido dominandi, etsi quæ similia, hæc sunt quæ in bellis jure culpantur. Idem, Contra Manichæos ut in prædicto capitulo, quæ culpantur de hujusmodi bellis justis, vel injustis, egregie pariterque diffuse tractat doctor irrefragabilis magister Alexander de Alliaco III sententiarum. Si igitur subter erant bellis, quæ gerebantur per præfatam Johannam, et cjus vita irreprehensibilis apparebat, gravi reprehensione et præmissis præsuppositis ubique superius prænotatis extantibus veris, et maxime quod juxta esset causa belli et intentio recta, cum aliis requisitis et signanter quod nullos haberet odio, imo quod omnes diligeret et amicos in Deum et inimicos propter Deum et solum ex charitate certaret pro justitia pietate permota, hinc liquido videtur posse inferri ipsam Johannam hoc egisse per divinam Providentiam et dispensationem cooperantibus meritis ipsorum regum sanctorum et aliis, ut supra habetur.

Secundo potest ipsa Johanna ab hujusmodi delatione habitus virilis exsusari si hoc fecerit ex rationabili causa. Quia tunc fieri potest sine peccato, pro quo notandum quod, sicut dicit beatus Thomas, cultus exterior debet competere conditioni personæ, secundum communem consuetudinem, et imo de se vitiosum est quod mulier utatur veste virili et e converso. Et præcipue quia hoc specialiter prohibetur in lege divina præallegata, quia gentiles tali mutatione habitus utebantur ad idolatriæ superstitionem, potest tamen hoc quandoque fieri, ut idem beatus Thomas dicit ibidem, sine peccato propter aliquam necessariam causam, vel causa occultandi ab hostibus vel deffectum alterius vestimenti, vel propter aliquid aliud hujusmodi quia ergo, ut percepi, istæ causæ concurrebant in ipsa Johanna, potest inde excusari et hoc præcipue si proponebat resumere habitum muliebrem officio suo peracto absque mora.

Ad secundum argumentum, in quo dicitur ipsam fore præcisam ab Ecclesia et anathematizatam, auctoritate illius capituli. Si qua mulier217, et ideo eam non esse a Deo, respondendo ad hoc præsupponendum est quod fuerunt quidam hæretici Manichæi qui tenebant et asserebant neminem salvari posse nisi teneret et crederet contrarium eorum quæ in canonibus dictæ distinctionis XXX continentur, et ideo sancti Patres in generalibus Conciliis congregati 156anathematizaverunt errores illorum hæreticorum, prout in dicta distinctione cavetur. Imo, secundum quosdam, mulier non incident in pœnam illius canonis nisi crederet oppositum ejusdem canonis sicut illi Manichæi faciebant cui sententiæ videtur Joan. in mercuriali concordare, dicens quod mulier non debet uti veste seu habitu suo statui non congruente nisi fieret ex causis, quia legitur Deuteronomii ubi supra, Non induetur vir orans aut prophetans velato capite, deturpat caput suum ; unde dicit idem Joan. quod episcopus ex causa potest inhibere mulieribus suæ diocesis ne vestibus sibi non congruentibus utantur aut coloribus facies suas fuscent. Et hoc sub pœna excommunicationis aut alia pœna de qua sibi videbitur. Ex quo videtur quod si mulier veste virili uteretur, non esset ipso facto excommunicata seu anathematizata quamvis esset excommunicanda, et hoc nisi teneret illum errorem eorumdem Manichæorum sed credo quod etiam sine illo errore incideret in pœnam illius canonis si hujusmodi vestem virilem defferret proposito malo et meretricio, ut videtur tangere glosa ordinaria dicti canonis, super verbo proposito, et expressius archidiaconus in rosario super eodem verbo proposito nam dicit sic proposito scilicet malo et meretricio, secus si bonum haberet propositum, scilicet ut peregre proficiscatur, vel ut castitatem servet, cum alias timeat de ea perdenda, quia in his casibus non incidit in pœnam dicti canonis, et quia dicta Johanna in delatione habitus virilis malum propositum non habebat, ut asseruit, sed bonum, quia ab amorem castitatis defferebat, scilicet ut eam melius servaret inter viros inter quos conversari habebat, et aliis causis rationabilibus, ideo non videtur fuisse ex hoc præcisam ob Ecclesia et anathematizatam, quare non videtur argumentum militare. Et hæc sufficiant quantum ad primum articulum.

Quantum ad secundum articulum, in quo criminatur perniciosa seductrix, notandum quod ibi sunt duo vocabula, videlicet perniciosa et seductrix. Secundum Pa. illud dicitur perniciosum quod est calamitosum, funestum, qui operam dat ut aliquem perdat. Seductrix vero dicitur a seducendo quod est decipere aut aliunde aliquem abducere, secundum beatum Augustinum, scilicet a bono ad malum, vel a malo ad bonum, etsic quandoque sonat in bonum, quandoque in malum. Sed, cum dicunt perniciosa seductrix, non potest sonare nisi in malum. Sed quare judicari debuerit perniciosa, neque seductrix, 157non vidi in toto processus summario, cum ipsa potius salvationem hominum, ut ex dictis suis videtur, sitiret quam perditionem, neque aliquem a via veritatis et fidei tramite avertere temptaret et per sophisticas doctrinas errorum quemquam decipere moliretur. Contra secundum, pro ut ex gestis et dictis ejus satis potest deprehendi forte sic eam criminantes hunc articulum, seu hoc geminum vocabulum, quod sibi imponunt, elicere satagunt, ex primo arbitrantes eam plures decepisse per fictionem revelationum et apparitionum divinarum, sed si succumbunt in primo, restatque etiam in secundo, ideo pertranseo.

Quantum ad tertium articulum calumniatur ut præsumptuosa. Præsumptuosa dicitur a præsumptione præsumptio autem accipitur aut est unus gradus superbiæ, de quo tractat beatus Bernardus in libro De humilitate, vel ut est vitium communiter juvenibus annexum. Quia, secundum Aristolem II Rheticorum, Juvenes sunt præsumptuosi causa triplici : quia sunt magnæ spei, et hoc est secundum tres cognitiones objecti ipsius spei. Objectum si quidem spei est bonum arduum et possibile, de quibus etiam tractat magister Prob. Hol. super lib. Sapientiæ, aut prout est una species peccati in Spiritum sanctum, quod est quando quis de misericordia Dei minus præsumit et in peccatis manens judicium Dei evadere æstimat et quasi Deum non esse justum sua præsumptione autumat. De qua tractat Magister Sententiarum, lib. II, dist. XLIII. Contra quos tali præsumptione noxios scribitur Eccles. V, De propiciatu peccatum noli esse sine metu, neque adicias peccatum super peccatum et dicas miseratio Dei magna est, multitudinis peccatorum meorum miserabitur, misericordia enim et ira ab illo cito proximant et in peccatores respicit ira illius non tardes vindictæ disperdet te. Neutro istorum modorum invenio præfatam Johannam præsumptuosam fuisse, non primo modo quia tales præsumptuosi præsumunt de se et æstimant se aliquid magni esse contra quos Apostolus dicit ad Galath. VI. Si quis se æstimat aliquid esse cum nihil sit ipse se seducit etiam non vocati se ingerunt, ut beatus Bernardus ponit ubi supra, et laudes sibi quærunt non Deo et credunt se scire qua : nesciunt, ut Vegesius, De arte militari lib. III, ponit. Sed præfata Johanna non æstimabat se aliquid magni esse, cum dicebat, ut habetur ex processu : Placuit Deo per unam simplicem puellam etc. In quo 158verbo recognoscebat se gerere et scientiam infimam etiam totum attribuebat Deo et non sibi in hoc quod dicebat quod : Placuit De sic facere etc., in hoc quod dicebat quod victoria vexilli et sua omnia erant Deo attribuenda, et spes victoriæ erat fundata in Deo et non alibi. Etiam vocata et jussa dispositione divina, ut asseruit venit ad regem pro liberatione regni et non se ingessit, sed potius se excuravit dicendo voci quod Ipsa erat uria pauper filia, nec sciret equitare, nec ducere guerram etc. Nec alias, ut percepi in verbis vel in gestu apparebat superbia, neque videtur fuisse præsumptuosa, illa præsumptione juvenum et potentum. Quia laborantes illo vitio non de Deo sed de sua virtute gloriantur contra quos dicitur Judicum VI : Non derelinquis præsumentes de te et de sua virtute gloriantes humilias. Sed ista Johanna non in sua virtute sed solius Dei confidebat, cum dicebat quod omnia erant Deo attribuenda, et spes victoriæ erat fundata in Deo et non alibi, sed neque eam æstimo judicandam præsumptuosam fuisse illa præsumptione quæ est peccatum in Spiritum sanctum propter frequentem suam confessionem, de qua dictum est, et quia nolebat manere, ut dicebat, in peccato mortali, et quod esset magis dolens de mundo, si sciret se non esse in gratia Dei, quod non faciunt tales præsumptuosi, non verentes judicium Dei, quod tamen evadere non poterunt.

Quantum ad quartum articulum dicitur leviter credens qui credit cito levis corde est et minorabitur teste sacra Scriptura Eccl. XIX. Quæ quidem levitas maxime cavenda est in spiritualibus, quia ibi periculosius agitur. Hanc autem Johannam credo æstimarunt talem videlicet quod esset leviter credens quia pretendunt eam leviter credidisse vocibus et revelationibus et apparitionibus sibi, ut asseruit, factis et in hoc videntur sibi ipsis contradicere quia in primo articulo dicunt eam hujusmodi revelationum et apparitionum divinarum mendosam, confictricem fuisse, et sic, per consequens, eas non habuisse. In isto vero præsupponunt eam illas habuisse, sed tamen eis leviter credidisse, ostensum est tamen superius salis verisimiliter ex piis rationibus, ipsam revelationes et apparitiones habuisse et sic potest ostendi non minus leviter credidisse, quia, ut ex processu colligitur primo et secundo, factis sibi hujusmodi apparitionibus territa fuit nec credebat illis donec ut dixit angelus apparetur 159et consolaretur eamdem, recurrit etiam ad rationis remedium, missas celebrari faciendo et munera sacerdotibus offerendo in honorem sanctarum sibi, ut dixit, apparentium ideo non videtur leviter credidisse, consideratis maxime consolationibus spiritualibus, quibus dicebat se repleri, et salutaribus monitis illustrari ab ipsis vocibus et aliis signis, supra in primo articulo designatis, et videtur excusari ab adoratione esse quod fallaces spiritus forent, secundum, ea quæ supra notata sunt in eodem primo articulo, secundum magistrum Alexandrum de Alis, in libro tertio et glossam ordinariam super illud : Ipse enim Sathanas transfigurat se in Angelum lucis.

Quo ad quintum articulum dicitur superstitiosa. Superstitio, secundum Ysidorum Etymologiorum lib. VI, cap. 3, dicta est eo quod sit superflua aut supernocitiva observatio. Secundum vero Papiam dicitur et potest dici superflua, supernoscitiva et superinstituta, quia non a Deo nec a natura sed super inventa ad malum et ad nullum bonum a fallacibus spiritibus comprobatur. Unde, secundum eumdem Pa. superstitiosus falsus religiosus dicitur quia superstitio est falsa dæmonum religio seu observatio, nam secundum beatum Thomam sicut religio est cultus debitus Dei, illa superstitio est cultus indebitus dæmonum, et secundum beatum Augustinum II De doctrina Christiana, cap. XXIV, tales observationes non sunt nisi quædam pacta cum dæmonibus inita. Idem concordat De civitate Dei, lib. XXII, cujus etiam sententiæ est beatus Thomas et ita qui superstiosis remediis et observantiis invititur, superstitiosus esse convincitur de quibus beatus Augustinus loquitur in hunc modum. Hæc vanitas magicarum artium traditione malorum angelorum in toto terrarum orbe plurimis sæculis invaluit et per inventiones earum inventa sunt aruspicia et augurationes et alia quæ dicuntur oracula, vel nigro mantica. Item idem Augustinus non observetis dies qui dicuntur Ægiptiaci et Kalendas januarii in quibus cantilenæ quædam et comessationes et adinvicem dona donantur quasi in principio anni benefacti augurio, aut alios menses, aut tempora, diesve, aut annos, aut lunæ, aut mensis, solisve cursum, quia et qui has et quascum que divinationes aut facta, aut auguria observat, aut attendit, aut contendit, aut consentit, observantiis aut talibus credit aut ad eorum donum vadit aut in sua domo introducit ut interroget sciat se fidem christianam et baptismum prevaricasse et paganum et apostatam, 160id est retro euntem et Dei inimicum ira Dei graviter in æternum incurrere nisi ecclesiastica pœnitentia correptus Deo reconcilietur. Dicit enim Apostolus : Sive manducatis, aut bibitis, aut aliquid aliud facitis, omnia in nomine Domini nostri facite, in quo vivimus, movemur et sumus. Quid plura, hujusmodi superstitiosos observatores exprobrat idem Apostolus, Galath. IV. Cum cognovescitis Deum, imo cogniti estis a Deo quomodo conversivum iterum ad infirma et egena elementa quibus denuo servire multis dies observatis et menses et tempora et annos, timeo autem ne forte sine causa laboraverim in nobis, hæc similiter omnia condemnat et abhorret Ecclesia sancta catholica. Hinc etiam beatus Augustinus in Enchiridio tales superstiosos observatores dierum lamentatur, dicens : Quid magnum peccatum sit dies observare et menses et annos et tempora, sicut observant qui certis diebus sive mensibus, sive annis volunt vel nollunt aliquid inchoare ? Eo quod, secundum varias doctrinas hominum, fausta vel infausta existimant tempora nisi hujus mali magnitudine ex timore apostoli pensaremus qui talibus ait : Timeo ne forte sine causa laboraverim in vobis. Ad quod genus superstitionis pertinent omnes ligaturæ atque remedia execrabilia quæ ars, seu disciplina medicorum condemnat, sive in precantationibus, sive in caracteribus, vel in quibuscumque rebus, suspendendis atque obligandis, in quibus omnibus ars dæmonum est, ex quadam pestifera societate hominum et angelorum malorum exorta. Unde cuncta vitanda sunt a Christiano et omni penitus execratione repudianda atque damnanda. Damnantur etiam observatio dierum, horarum, vel mensium ad aliquid inchoandum, vel sciendum mortem, vel vitam hominum, prospera vel adversa somnia vel auguria avium, carmina herbarum, pictaciolæ scripturæ, idest brevia pro quavis infirmitate super homines et animalia, quia talia prædicta nihil remedii conferre possunt aut animalibus claudicantibus, vel moribundis, quicquam mederi, sed laquei sunt diaboli et sidiæ ad homines decipiendos, et tales ab Ecclesia sacrosancta, tamquam membra corrupta et putrida, a corpore Ecclesiæ præscindantur et proiciuntur et anathematis vinculo percelluntur. Ut capitulo Si quis ariolos eadem causa IX, et prædicto capitulo218, admoneant prævaricatores fidei christianæ et apostatæ maledicti ac Dei 161inimici reputantur, infideles et pagano deteriores judicantur, et tamquam idolorum cultores execrantur, et merito, quia subversi sunt et a diabolo captivi tenentur, qui, relicto Salvatore suo, diaboli suffragia quærunt, et ideo a tali peste debet mundari sancta Ecclesia.

Ex præmissis autem constat quis superstitiosus, superstitiosa censeri debeat, sed quare præfatam Johannam superstitiosam dixerunt in processus summario contra eam agitati, non invenio nisi quia dicunt quod sanctæ eidem Johannæ apparentes fuerunt eam allocutæ sub arbore quæ fagus dicitur et prope fontem, de quibus orbore pi fonte fert fama quod feminæ fatales conversantur, et in quibus eadem fama refferente multæ superstitiones fiunt. Item ex eo quod confixit sibi vexillum in quo erat depicta imago regis Cœli continens mundum et signum crucis. Item de pluribus quæ dixit regi quæ superstitiosa viderentur, ut pote de signo dato regi Francorum, videlicet de angelo qui detulit coronam eidem regi et ipsi reverentiam exhibuit.

Sed prima ratio non videtur procedere, neque efficax esse quia, ex tenore ipsius processus, non videtur de hoc ipsa Johanna convinci, nec per testes saltim quod inveniam in ipso summario, neque per confessionem suam quod tamen requireretur, ex dispositione juris tam divini quam humani, ad condemnandum. De confessione satis patet, quia ipsa contrarium asseruit, ut habetur ex ipso processu. Unde dicit se primam vocem habuisse in horto patris sui et non apud arborem fatarum, et quod ipsa non credit in fatis, imo credit quod sit sortilegium, quin imo etiam detestata fuit sortilegia illarum mulierum quæ dicuntur volitare per aera, ex quorum numero dixit se numquam fuisse.

Secunda etiam ratio non videtur militare, quia hoc non debet reprehensibile judicari in uno quoque christiano, hoc præcipue pensato, quod non habebat spem in vexillo, nec intendebat aliquam fortunam aut fatum, sed spem omnem ponebat in Deo, ut asserebat, unde dicebat quod illud vexillum et pictura fuerant per eam facta in honorem Dei, et quod victoria vexilli et sua omnia sunt attribuenda Deo, et spes victoriæ erat fundata in Deo et non alibi videlicet imagines, vel picturæ, quæ fiunt in rebus ad idolatriam fieri sit prohibitum, per præceptum primæ tabulæ Exodi XX, prout in eo capite seriose declarat magister Nicolaus de Lira, vel etiam imagines 162astronomicæ quæ fiunt ex operatione dæmonum, quia necesse est eis inscribi quosdam caracteres, qui naturaliter ad nihil operantur, prout dicit sanctus Thomas II, II quæstione XLVI, articulo tertio. Similiter, secundum eumdem articulo quarto, in omnibus adjurationibus vel scripturis specialiter duo sunt cavenda : primo ne sil ibi aliquid superstitiosum ad invocationem dæmonum pertinens, nec aliqua ignota nomina, ne sub illis aliquid illicitum lateat, quoniam secundum Chrisostomum super Matthæum Pharisæorum magnificantium fimbrias suas exemplo nunc multi aliqua nomina hebraica angelorum confingunt et scribunt et alligant quæ non intelligentibus metuenda videntur. Secundo cavendum est ne cum verbis sacris contineantur ibi aliqua vana, puta aliqui caracteres inscripti, non tamen prohibentur Christiani sculpsere imagines representativas Dei, beatas Virginis et sanctorum, ut eorum memoria melius infligi valeat mentibus fidelium, ad eorum devotionem reverentiam et honorem, prout observat Ecclesia catholica, quæ errare non potest. Ut supra dictum fuit in primo articulo, nec prohibentur inscribi nomina agnita sanctorum neque signum crucis, imo valde commendabile est nisi species adderetur in modo scribendi, aut in quacumque hujusmodi vanitate, quæ ad divinam reverentiam non pertinet, quia hoc judicaretur superstitiosum, alias autem est licitum.

Cum igitur ipsa Johanna, imaginationes astronomicas ad idolatriam in suo vexillo minime sculpserit, sed solum imaginem in honorem Dei ipsa profitente nec aliqua inscripserit nomina ignota sed solum a veris fidelibus agnita, puta Jesus et Maria, neque aliquem caracterem, præter signum crucis, restat quod ex hoc potius videtur fuisse censenda fidelis et catholica quam superstitiosa.

De tertia ratione quia plena mihi non constat, videlicet de illo signo dato regi, hoc est de angelo coronam deferente et reverentiam exhibente, et quibusdam aliis verbis, quæ si crude accipiantur, possent generare malum intellectum, quia in summario processus non plene habentur, nec potest secure aliquid disseri. Sed verumtamen arbitror illa verba ad bonum sensum transsumptive deduci pesse, in quo forte ipsa Johanna proferre intendebat, in quo et accipienda sunt quoniam maxima est theologorum quod auctoritates sint accipiendæ non in sensu quem faciunt, sed in sensu in quo fiunt, et hæc maxime si ipsa exposuit cum etiam in meliorem partem sint 163interpretendæ ; sed neque etiam per illa verba mihi videretur judicanda superstitiosa, etiamsi nude acciperentur, licet alias reprehendenda.

Quantum ad sextum articulum dicitur divinatrix. Secundum Ysidorum Ethimologicum, lib. VI, divini dicti sunt quasi Deo pleni, divinitate enim se plenos simulant et astucia quadam fraudulenta hominibus futura conjectant, igitur, secundum beatum Thomam, dicuntur divini quod sibi indebito modo usurpant quod divinum est, scilicet prænuntiationem futurorum eventuum, quia hoc est solius Dei. Unde Isaiæ XI : Annuntiate quæ futura sunt, et sciemus quia Dei estis vos. Horum igitur vesanorum et sacrilegorum divinorum officium est futuros eventus prævidere. Sed usurpative et ideo, secundum beatum Hieronimum super Micheam, divinatio semper in malam partem accipitur et in hoc differt a prophetia quæ est inspiratio, vel revelatio divina, rerum eventus immobili veritate denuncians, secundum Cassiodorum super psalmos. Unde illa semper in bonum accipitur, ista vero e contrario semper in malum, illa fit gratis, ista pro pecunia et mercede ; si illa est Spiritus sancti donum, ut Corinth. XII, ista diaboli figmentum, juxta sententiam beati Augustini in libro De natura dæmonum, illa est deica quia fit per Spiritum sanctum, unde dicitur in symbolo qui locutus est per prophetas, ista vero diabolica, illa Ecclesiam Dei ædificat, ista vero quantum in se est, eam disrumpit et impugnat, illa est ad illuminationem, ista ad illusionem, et inde vocatur præstigium eo quod perstringat aciem oculorum ex quibusdam dæmonum præstigiosis apparitionibus aspectui vel auditui hominum factis ad prænunciandum futura. Quia omnis divinatio ex operatione dæmonum provenit, vel quia expresse dæmones invocantur ad futura manifestanda, vel quia dæmones se ingerunt vanis inquisitionibus futurorum, ut mentes hominum implicent, ut dicit beatus Thomas II, II, quæstione XLV. Hujusmodi autem maledictæ et a tota sacrosancta matre Ecclesia damnatæ ac diabolicæ, licet multæ sint species tamen quatuordecim specialiter numerantur.

Prima fit in igne et vocantur Pyromancia, a πυρ quod est ignis et materia quod est divinatio.

Secunda fit in aere, quæ vocatur aerimancia.

164Tertia fit in aqua, quæ vocatur ydromancia, ab υδρο, quod est aqua.

Quarta fit in terra, quæ vocatur geomancia, a γεος quod est terra, et de his tractat beatus Augustinus in prædicto libro De natura dæmonum, et Ysidorum Ethimologiarum lib. VI, capite IX.

Quinta fit per Pythones, in quibus malignus spiritus loquitur ; dicuntur autem Pythones, secundum Ysidorum eodem libro, a ficione Appolline eo quod his auctor fuerit divinandi.

Sexta fit per mortuos, quæ nigromancia dicitur. Νιγρου græce, mortuus dicitur latine, secundum eumdem Ysidorum et Mathiam, idem est divinatio et inde nigromantici sunt quorum præcantationibus videntur ressuscitari mortui adhibito sanguine divinare et ad interrogata respondere.

Septima augurium quod attenditur in gestu et canta et volatu et garritu avium, et occursu animalium, ut pote leporum et hujusmodi et ad hoc genus spectant etiam sternutationes hominum sive motus, vel voces, seu saltus et hujusmodi vana, de quibus agit beatus Thomas II, II, quæst. XCV, art. III.

Octava attenditur circa dispositiones figurarum in aliquibus corporibus visui occurrentes, ut in lineamentis manus et aliis signis corporis, et vocatur chiromancia, secundum eumdem Thomam, ubi supra.

Nona circa somnia, de quibus dicitur Ecclesi. XXXIV : Divinatio erroris et auguria mendacia et somnia malefacientium vanitas est et sequitur, multos enim errare fecerunt somnia et exciderunt sperantes in illis.

Decima circa sortes de quibus in principio quasi per totum.

Undecima circa vanam inspectionem psalterii evangeliorum et aliorum scripturarum et ad hoc genus spectat inspectio astrolobii, quod secundum beatum B. omnino illicita est et superstitiosa, et reducitur, secundum Bartho in Summa, ad divinationem per astra, et quæ maxime damnatur ab Ecclesia catholica, ut extra De sorti., cap. III. Signanter autem quia non est scientia quæ ducat ad pietatem, imo facile duceret, ad idolatriam.

Duodecima est mathematicorum qui constellationes considerant, qui etiam magi dicuntur.

Tertia decima est eorum qui arioli dicuntur, qui scilicet in aris idolorum responsa dæmonum accipiunt, de qua III lib. Regum XVIII.

165Quarta decima est eorum qui vocantur aruspices, quasi horarum inspectores, qui dies et horas in agendis negotiis operibusque custodiunt, sicut illi qui observant dies innocentum vel dies ægyptiacos, quos in amaritudine cordis deflet Apostolus, ut supra dictum fuit in quinto articulo cujus verba tremenda sunt, dum dixit Timeo ne forte sine causa laboraverim in nobis. Quasi dicat quod vana est fides et vana sunt omnia opera quantumcumque bona ex genere eorum qui hujusmodi dies sic observant ad hoc genus reducuntur divinationis qui intestina vel interiora pecudum immolatorum in aris dæmonum respiciunt et in eis futura prædicant.

Hem incantatores malefici multi alii, sicut dicit Raymundus in Summa, lib. primo, quos etiam enarrat beatus Augustinus in libro De natura dæmonum, ut in capitibus præallegatis, regulariter autem omnis divinatio quocumque prædictorum modorum vel alio modo simili fiat prohibita atque maledicta et damnata est ab omnipotenti Deo ejusque Ecclesia sacrosancta tamquam idolatria et infidelitas, ut egregie deducit idem Raymundus, ubi supra. Hoc patet Levitici XIX et XX ; Deuteronomii XVIII ; Ysaiæ VIII et XLI Jeremiæ XXVII Ecclesiastici XXXIV ad Galath. IV et talibus exprobrando dicit Ysaias propheta : Dixistis enim percussimus fœdus cum morte et cum inferno fecimus pactum. Ysaiæ XXVIII.

Ostensum est igitur quam sit periculosa et damnosa et quanta sit execratione repudianda, ab omnibus christianis hæc maledicta divinatio per quam initur pactum et societas pestifera cum dæmonibus, ut in prædicto canone Nec mirum219, et sicut egregie docet Ysidorus Ethimologiarum, lib. V, cap. IV. Nec moneat quemquam eo quod frequenter eveniunt, ea quæ divini prædicunt, etiam quod hujusmodi homines per suas superstitiones videntur ægris præbere medelam et sanis immittere ægritudinem, quia, ut præfato canone Nec mirum, cavetur his portentis per dæmonum fallaciam illuditur curiositas humana, quando id imprudenter appetit scire quod nulla ei ratione competit inquirere, nec potestas ideo datur immundis spiritibus, ut perversos sibi aptent, hoc est pravos homines seducant, item quia, secundum Raymondum, lib. secundo, diabolus cum animam alicujus per talem credulitatem sibi subjugaverit transferat se in angelum lucis et transformans se in diversarum 166personarum species atque similitudines mentem quam captivam tenet multipliciter deludit, item quia, secundum beatum Augustinum hoc permissu Dei fit ut ipsi, qui hoc audiunt vel vident, probentur in quali fide vel devotione sunt erga Deum, sicut Deuteronomii XIII : Si surrexerit in medio tui prophetans aut qui somnium vidisse dicat et prædixerit signum atque portentum et evenerit quod locutus est et dixerit tibi : Eamus et sequamur deos alienos quos ignoras et serviamus eis, non audies verba prophetiæ illius aut somniatores, quia temptavit vos Dominus Deus vester, ut palum sciat utrum diligatis eum in toto corde vestro, an non. Ubi sane Dominus intelligi voluit etiam ipsa quæ a divinantibus non secundum Deum dicuntur, sed acciderunt non esse accipienda, ut fiant quæ præcipiuntur ab eis, et si quæretur cur ea permittat causam temptationis exposuit ad cognoscendum utique eorum dilectionem, utrum eam habeant erga Deum suum, cognoscendo vera ab ipsis, potius quam ab illos quis scit omnia antequam fiant. Dicit etiam beatus Thomas II, II, quæst. XLV, art. III, quod hoc a principio in istis observationibus aliquid veri homines experti sunt, casu accidit, sed postmodum cum homines incipiunt hujusmodi observantiis suum animum implicare multa, secundum hujusmodi observationes eveniunt per deceptionem dæmonum, ut his observationibus homines implicati curiosiores fiant se seque magis inserant multiplicibus laqueis perniciosi erroris, ut beatus Augustinus dicit in tertio libro De doctrina christiana ; concordat etiam lib. VII De civitate Dei.

Quod si quæratur quomodo dæmones suis sacrilegis et nephariis divinatoribus valeant futura nuntiare, cum ipsi ea minime noverint, quia non habent hoc a natura. Cum sit hoc solius Dei, ut dictum est, nec a gratia sicut angeli beati qui res cognoscunt in verbo Dei antequam in re fiant, ut dicit Ysidorus De summo bono lib. VII, cap. X et beatus Augustinus concordat De civitate Dei lib. IX, et supra Genesim ad litteram De cognitione matutina et vespertina. Ipsi autem dæmones, seu mali angeli, amiserunt gratiam nec aliqui” vident in verbo, et sic futura non norunt. Potest igitur quæri quomodo ea prædicere possunt, ad quod dici potest, secundum beatum Thomam II, II, quæst. XCV, art. V, quod effectus futurorum eventuum reducuntur in unam causam communem quæ est Providentia divina, sub qua omnia disponuntur, futura autem ab eadem disponuntur in duplici differentia, quia quædam sunt necessaria, 167quædam vero contingentia. Necessaria autem dæmonibus et etiam ab intellectu humano habeant præcognosci, quia, secundum beatum Dionysium De divinis nominibus cap. II, naturam angelicam nequaquam in dæmonibus vitiatam esse dicimus, sed est integra hoc verum est quantum ad naturalia, non autem quantum ad gratuita, quibus propter peccatum spoliati extiterunt. Futura autem contingentia præcognoscere nequaquam possunt, quia hoc solius Dei est et ab illis solum prævidentur sive præsciuntur, quibus ipse per gratiam revelare dignatur, et illa dæmones prævidere neque prædicere possunt, nisi triplici modo quo scientiæ cacumine vigent, secundum eumdem Ysidorum, libro et capitulo quibus supra, scilicet : subtilitate naturæ, experientia temporum, revelatione superiorum potestatum. Quod sæpe fit, quia quando Deus flagello huic mundo irascitur ad ministerium vindictæ. Apostatæ angeli mittuntur qui tamen divina potestate coercentur ne tantum noceant quantum cupiunt. Concordat Augustinus lib. II super Genesim, et idem libro De civitate Dei IX, cap. XXII, dicit : dæmones autem non æternas temporum causas in Dei sapientia contemplantur, sed quorumdam signorum nobis occultorum majori experientia multorum temporum plura quam homines futura prospiciunt, dispositiones quoque suas prædicando prænunciant, denique sæpe isti, scilicet angeli mali, numquam illi, scilicet boni, omnino falluntur. Aliud est enim temporalibus et mutabilibus mutabilia conjectare eisdemque temporalem et mutabilem motum suæ voluntatis et facultatem inserere, quod dæmonibus certa ratione est permissum, aliud autem in æternis atque incommutabilibus Dei legibus quæ in ejus sapientia veniunt imitationes temporum prævidere Deique voluntatem, quæ tam certissima, tam potentissima est omnis spiritus ejus participationem cognoscere quæ certis angelis certa discretione donatum est. Hæc ille et sic patet qualiter Dæmones a suis prophanis satellitibus et divinis consulti, vel per se invocati, futura prædicunt et qualiter sæpe falluntur et notandum quod, sicut dicit beatus Thomas ubi supra articulo X, dæmon qui intendit perditionem hominum ex suis responsis si aliquando vera dicat, intendit homines assuefacere ad hoc quod ei credatur, et sic intendit perducere in aliquod, quod sit saluti humanæ novicium. Unde Athanasius, exponens illud, ut habetur Lucæ X, increpavit illum dicens Obmutesce dixit quamvis vera fateretur dæmon, compescebat tamen Christus ejus sermonem 168ne simul cum veritate etiam suam iniquitatem promulget. Ut nos etiam assuefaciat ne curemus de talibus si veraloqui videatur, nescius enim est, ut cum asserit nobis scriptura divina, a diabolo instruamur, qui enim a diabolo instruitur ejus discipulus efficitur et ex pacto servituti illius subjicitur, quare cum eo properat ad infernum ex præmissis satis innuitur quæ sit divinatio et quis divinus seu quæ divinatrix censeatur. Sed quare præfata Johanna tamquam divinatrix calumniatur, causam, seu occasionem, ex processus summario aliam non comprehendo nisi quia prædixit aliqua futura contingentia, ut pote quod civitas Aurelianensis liberaretur ab obsidione, et quod rex Remis coronaretur, et quod recuperaret regnum Francorum, de quibus asseruit se esse certificatam a vocibus hoc autem a se præcognoscere et prædicere non potuit, ergo ab alio sed a quo spiritu utrum videlicet phitonico et divinationis, sive a spiritu prophetiæ indagandum est.

Et quod non a spiritu Phitonico et divinationis sic ostendi potest, quia futura contengentia præscire antequam fiant solius Deo est, per ea quæ supra notata sunt, neque dæmones eorum certam notitiam habere possunt, nisi eo modo quo notavit beatus Ysidorus De summo bono, lib. IX, et beatus Augustinus super Genesim lib. II, et secundum eumdem beatum Augustinum De civitate Dei, præfato libro X. Ipsi dæmones in futuris prænunciandis sæpe falluntur, angeli autem boni numquam. Quia igitur hæc dicta, et prænunciata per ipsam Johannam, omnino evenerunt et completa sunt, nec inventum est quod in aliquo prædictorum falluntur, sicut dæmones falluntur, videtur quod non spiritu Phitonico et divinationis ea prædixerit, sive prænunciaverit, neque divinaverit, quia omnis divinatio, ut supra prædictum fuit, ex operatione dæmonum provenit.

Si autem objiciatur, prout obicitur, quia ipsa prædixit liberationem suam a carcere, quæ tamen eam fefellit, in quo posset contra eam impingi quod non a bono spiritu hæc prædixit, quia boni spiritus numquam omnino falluntur. Dicit etiam Ricardus quod si in tota sacra Scriptura unum solum mendacium officiosum inveniretur, nil auctoritatis in ea remaneret et sic videretur quod omnia prænunciata per dictam Johannam, licet evenerint in pluribus, ex quo in uno deffecit, sunt omnia frivola et inania.

Ad quod dici potest quod nec a bono, nec a malo spiritu illam 169liberationem prædixit, sed ex se ipsa, sic æstimavi, quia, ex summario processus comprehendo, ipsa dixit quod nesciebat quando esset a carcere liberata, et quod voces primo dicunt quod liberabitur et postea quod non curet et quod capiat gratanter mortem suam, et de eadem liberatione ambigue loquebatur et non certitudinaliter, secus autem de aliis, si autem prædixerit alia ab istis, quorum eventus deffuerunt, ignoro, quia in ipso processus summario non fit aliqua mentio.

Sed forte adhuc objiceretur, per auctoritatem superius allegatam Deuteronomii XIII, in qua præcipitur non audiri verba prophetæ aut somniatorum licet evenerit quod locutus est. Sic nec verba istius Johannæ sunt audienda, licet evenerit quod locutus est. Ad hoc potest dici quod illa auctoritas loquitur in prophetia dæmonum, secundum Nicolaum de Lyra, in eodem capite. Quiquidem propheta deceptus a dæmonibus, nititur homines pertrahere ad ydolatriam, quod patet ex eo quod in ea dicitur Et dixerit tibi : Eamus et sequamur deos alienos etc. Ipsa autem Johanna nequaquam nitebatur aliquem pertrahere ad ydolatriam, quare non est simile. Unde autem ipsa auctoritas, secundum Raymundum, extendit se ad omnes divinos, quia omnes divini utuntur, ut dictum est secundum beatum Thomam, aliquo dæmonum auxilio, ut quia ipsi dæmones ab eisdem divinis prece implorantur, vel quia præter petitionem eorumdem divinorum se occulte dæmones ingerunt ad prænunciandum etc. Sed si ipsa Johanna inculpatur divinatrix, seu habere spiritum divinationis, oportet necessario designare antequam possit divinatrix judicari, quo genere divinationis utebatur, unde licet sint plura genera seu plures modi, de quibus supra dictum est, tamen ad tria reducuntur, secundum præfatum sanctum doctorem Thomam primum est per manifestam dæmonum invocationem quod pertinet ad nigromanticos secundum autem per solam considerationem dispositionis vel motus alterius rei, quod pertinet ad augures tertium est dum fit aliquid ad hoc ut manifestetur aliquid occultum, quod pertinet ad sortes sub quolibet autem horum continentur multa, sicut supra patuit, de ipsa autem Johanna non constat quod mihi videatur ex processus summario quod aliquo genere istorum uteretur, nisi aliud in processu quem non legi contineatur quam in ejusdem summario mihi tradito, quare non lidetur potuisse eadem Johanna divinatrix judicari, condemnari et 170interfici. Licet enim propheta ille dæmonum de quo supra in auctoritate statim allegata, aut fictor somniorum jubeatur interfici dum tamen, ut ait idem Nicholaus de Lyra ibidem, convictus fuerit per testes, vel confessus ; sed non reperio quod dicta Johanna fuerit convicta per testes qui scirent eam uti nigromancia. Quantum ad primum genus divinationis neque augurio quo ad secundum, neque sortibus quantum ad tertium, sed neque aliqua specie istorum, si autem dicatur quod de hoc confessa est, in cedula abjurationis, dictum fuit supra quod illa confessio non valuit, ex præ allegatis, neque in illa confessione perseveravit, quare etc. Si autem amplius instruetur quo igitur spiritu ipsa Johanna prænunciavit ea futura quæ prædixit quia si non fuerit divinatrix videtur eam consequenter prophetissam fuisse, seu spiritum prophetiæ habuisse, et sic Spiritu sancto pronunciasse etc. Quis hoc audeat affirmare ?

Videtur mihi de neutro affirmandum fore, quia de spiritu divinationis non convincitur sufficienter quod mihi appareat ut statim dictum est, de spiritu autem prophetiæ quæ fit per Spiritum sanctum affirmare simpliciter nimis periculose ageretur per ea quæ supra notata sunt in primo articulo, in discussione primas quæstionis esset etiam nimium formidanda comminatio tanta, Apocal. ultimo canone, nec hoc est inconveniens cum dicitur de neutro fore affirmandum quia etiam multa sunt quæ inter apocripha numerantur, quæ nec a spiritu sancto, nec a spiritu malo, fore, simpliciter affirmantur sed neutraliter se habent, quantum ad affectionem seu affirmationem, et sic in proposito censeri posset in meliorem tamen et benigniorem partem pie semper interpretando. Ex quibus omnibus videtur præfatam Johannam divinatricem minime sic simpliciter inde condemnari potuisse ex contentis in ipso processus summario.

Quantum ad septimum dicitur blasphema in Deum, sanctos et sanctas ipsius Dei, in suis sacramentis. Blasphemia, secundum beatum Ambrosium, est cum aliquid Deo attribuitur quod ei non convenit, vel cum ab eo removetur quod ei convenit, et ex genere suo est peccatum mortale et maximum, quia repugnat caritati divinæ, secundum beatum Thomam II, 2, quæst. XIII, art. 2. Et secundum eumdem, ibidem articulo illo, importare videtur quamdam derogationem 171alicujus excellentis bonitatis et præcipue divinæ. Deus autem, ut beatus Dyonisius ait, cap. X De divinis nominibus, est ipsa essentia bonitatis, unde quicquid Deo convenit, pertinet ad bonitatem ipsius, et quicquid ad ipsum non pertinet longe est a ratione divinæ et perfectæ bonitatis quæ est ejus essentia. Quicumque igitur vel negat aliquid de Deo quod ei convenit, vel asserit de Deo quod ci non convenit, derogat divinæ bonitati, sicut et charitati. Secundum autem beatum Augustinum, blasphemia est cum aliqua mala dicuntur de bonis, præcipue autem de Deo, summo bono. Hujusmodi autem blasphemiæ, licet multæ sint species, tamen insistendo circa illam quæ fit in sacramentis seu juramentis quia de illa videtur tantum accusari sæpe dicta. Johanna in isto articulo ex eo quia cum dicitur blasphemia etc., additur in suis sacramentis, sive juramentis quod idem est in proposito pro quo sciendum quod juramenta hujusmodi quæ quis facit ex certa scientia vel sonant in blasphemiam, (ut quando quis filius Belial, filius perditionis in Deo ipso homicida factus, diaboli veneno infectus, jurat ore rapido, ausu sacrilego, impulsu diabolico, per intestina Dei et similia), vel sonant in irreverentiam, (sicut quando jurat per vulnera Christi, vel membra), et est peccatum mortale gravissimum, etiam si ipsum est verum quod jurat, propter irreverentiam quæ blasphemia est ; unde peccatum istud perfidorum hominum prohibetur jure divino canonico et civili. Divino, per secundum præceptum Decalogi, Exodi XXX et Levitici XXXIV, ubi etiam blasphemus jubetur lapidibus obrui et interfici et Eccles. XXXIII, ubi dicitur : Jurationi non assuescat os tuum, et sequitur vir multum jurans replebitur iniquitate et non discedet a domo illius plaga, et quam sit grave peccatum innuit glossa super Psalmum LXVI, quæ dicit Gravius peccat contemptor sedentis in Cœlo quam qui crucifixit ambulantem in terra ; et glossa Ysaiæ XV : Nihil horribilius blasphemia quæ ponit in Cœlo os suum, omne enim peccatum comparatura blasphemiæ levius est et beatus Gregorius, IV Dialogorum, refert de puero blasphemo quinque annorum quali animadversione percussus fuerit, quod valde terribile est et tremendum omnibus maxime hujusmodi damnatis blasphematoribus. (Canone ut supra, Qualis219 ; Si quis per capillum220. Et extra De maledicis Can. Satuimus.) 172Civili, in authenticis ut non luxurientur contra naturam Coll. VI, ubi sic juratus mandatur puniri ultimo supplicio. Hoc vitium excecrabile a suis finibus omnino evellere omni cura et omnimodo animi vigilantia tenentur principes ecclesiastici et sæculares, ut in juribus præallegatis, et si non fecerint, eis ad iniquitatem imputabitur ; unde dicit Dominus : Quoniam ablatus est populus meus gratis dominatores ejus inique agunt, dicit Dominus et jugiter tota die nomen meum blasphematur. Patet igitur quid sit blasphemare Deum et ex consequenti sanctos et sanctas in sacramentis, sive juramentis. Sed per lecto toto processus summario non invenio in ipsa Johanna aliquam speciem blasphemiæ in Deum sanctos et sanctas ipsius Dei in suis sacramentis nam in eumdem casum numquam æstimarem a bono provenisse spiritu, sed potius reperio eam veneratam fuisse nomen Domini nostri Jesus Christi et sanctorum et sanctarum ejus. Ideo non videtur mihi fore inculpanda de blasphemia ex ipso summario.

Quantum ad octavum dicitur contemptrix legis divinæ et, quantum ad nonum dicitur sacræ doctrinæ ac sanctionum ecclesiasticarum prævaricatrix, sed non sufficit nisi probetur in quo quod si objiciant habitum virilem et delationem armorum super illis excusata fuit superius.

Quantum ad decimum dicitur seditiosa. Seditiosus quis dicitur, sive seditiosa, qui, vel quæ, dissentionem animorum et discordias gignit, secundum beatum Ysidorum Ethimologiarum lib. X. Et ait sanctus Thomas II, II quæst. XLII : Seditio proprie opponitur unitati multitudinis, id est populi vel regni. Dicit etiam beatus Augustinus quod populum determinavit sapienter non omnem cœtum multitudinis, sed cœtum juris consensu et utilitatis communis sociatum, unde manifestum est unitatem cui opponitur seditio esse unitatem juris et communis utilitatis manifestum est quæ seditio opponitur justitiæ et communi bono. Ex suo genere est peccatum mortale et tanto gravius quanto bonum commune, quod impugnatur per seditionem, est majus quam bonum privatum, quod impugnatur per rixam, et convenit seditio cum bello et rixa in hoc quod 173importat contra dictionem et divisionem. Unde glosa secunda Corinth. XII, dicit quod seditiones sunt tumultus ad pugnam, quæ quidem seditiones reprobantur ab Apostolo ibidem, et loquendo magis proprie seditio est prout trahit antedictus sanctus Thomas, ubi supra. Inter partes unius multitudinis inter se differentes puta cum una pars civitatis excitatur contra aliam et ideo seditio quia habet magnum bonum cui opponitur, scilicet unitatem et pacem multitudinis, ideo est magnum peccatum et pertinet et primo quidem et principaliter ad eos qui seditionem procurant, secundo ad illos, qui eos sequuntur perturbantes bonum commune ; illi vero qui bonum commune defendunt, bono zelo et animo justo eis resistentes, non sunt dicendi seditiosi. Item non sunt seditiosi perturbantes regimen tyrranicum quia non est justum, cum non ordinetur ad bonum commune sed ad bonum privatum regentis, ut patet per Aristotelem in tertio libro Politicorum et in sexto Ethicorum, nisi inordinate procederetur. Et sic patet quibus modis quis possit dici seditiosus et quibus non. Neutro autem istorum modorum videtur censensa fuisse seditiosa præfata Johanna ex dictis suis et confessione sua in processus summario. Si enim inculpatur quod esset auctrix divisionis et interemptrix unitatis et pacis et commotrix tumultuum ducendo sæpius exercitus ad bellum et alios pluries exercendo actus bellicos non videtur hoc eo modo aut ea intentione fecisse ex dictis suis in processu. Unde ipsa dixit quod venerat pro bono patriæ, regis et bonarum gentium et ducis Aurelianensis et quod placuit Deo per unam simplicem puellam hoc agere etc., ipsa videtur venisse ad subventionem regni et populi et non ad impugnationem et divisionem.

Quantum ad undecimum dicitur crudelis. Crudelis, secundum beatum Ysidorum Ethimologiarum lib. X, crudus enim est, asper et durus unde crudelitas opponitur clementiæ, ut ait Seneca De clementia, lib. II, et secundum eumdem ibidem, est atrocitas in pœnis exigendis hinc etiam crudelis dicitur qui causam puniendi habet modum non habet, ut idem ibidem, unde crudelitas inimica est naturæ, ut vult Tullius, De officiis. Hac crudelitate exercentur hostilitates et cædes seu strages hominum injustæ et alia innumera impietatis opera, quam quidem crudelitatem quæ Deo, cum sit piissimus maxime inimica fore dignoscitur refrænare, decet beatus Augustinus IX 174De civitate Dei, cap. XII, et pœne tota sacra Scriptura ad pietatem hortatur et clementiam, crudelitatem vero nimium execratur. Quidam autem sunt crudeles in aliis et quidam non tantum in aliis sed etiam in se ipsis et hoc pluribus modis, quos pertranseo causa brevitatis. Sed non videtur ipsa Johanna ex processus summario posse argui sic simpliciter de crudelitate quia ex dictis suis venerat ex pietate, seu pia causa, scilicet ad subveniendum calamitatibus regni et pro succursu seu consolatione bonarum gentium ut dixit, nec videtur crudelis fuisse in aliis quia cædes hominum ut percipere possum ex processu, studiose evitabat, unde ipsa asseruit se portasse vexillum, in quo erat scriptum Jesus Maria pro evitando ut interficeret aliquem, et quod etiam nunquam interfecit hominem ; etiam litteras existens in obsidione Aurelianensi destinavit suadendo pacem et ammonendo ut inde discederent, ne cædes hominum sequerentur, neque etiam videtur sibi imputari ad crudelitatem in se ipsam, saltus turris, de quo in processu habetur mentio, circa octavum articulum, quoniam, ut ipsa asseruit, quando saltavit credebat evadere non mori, et quod commendavit se Deo, et quod ipsa hoc non fecit ex desperatione sed animo salvandi corpus suum et succurrendi plurimis bonis gentibus existentibus in necessitate, et quod post saltum confessa fuit et petiit veniam a Domino.

Quantum ad duodecimum, dicitur apostatrix. De apostasia au le m loqui possumus theologice, vel canonice. Theologice autem apostasia est quidam recessus a Deo quod communiter fit per superbiam, cum videlicet homo recusat subjici Deo, qui fecit illum, et ah eo recedit cor ejus, et de hoc scribitur Ecclesiastici X : Initium superbiæ hominis apostatare a Deo quoniam ab illo qui fecit illum recessit cor ejus. Et de hoc etiam mentionem facit beatus Gregorius LV, lib. Moralium, et idem, super Ezechielem IX, duos modos distinguit quibus homines a Deo apostatæ fiunt : enim aut fide a Deo recedunt, aut opere. Sub his autem multos comprehenduntur species de quibus modo non est dicendum per singula. Canonice autem, sive secundum doctores canonistas qui etiam in hoc concordant cum theologis, apostata est temerarius a statu fidei obedientiæ vel religionis recessus, et in hac diffinitione conveniunt cæteri doctores, et dicitur apostasia quasi post statio, id est retrograda statio, 175vel retrogradus status, sive retro abiens. Est autem triplex apostasia : perfidiæ, inobedientiæ et irregularitatis. Perfidiæ, quando, quis recedit a fide, ut Julianus apostata ; inobedientiæ qua quis transgreditur spontanea voluntate præceptum, ut Adam et Eva, Genesi III et qui sacris canonibus obedire contemptunt ; irregularitatis, quaquis a statu religionis assumptæ sponte recedit, ut cum apostat clericus monacus, vel conversus, vel aliquis religiosus hoc veio fit multis modis scilicet dimittendo tonsuram, vel coronam, accipiendo uxorem, abjiciendo religionis vel vestem clericalem et redeundo ad sæculum Unde autem moverentur ad judicandum præfatam Johannam apostatricem ignoro, sed puto quod propter dimissionem vestis fœmineæ et assumptionem habitus virilis, et propter transitum ad actus conditionis fœmineæ, prorsus contrarios, ut pote ad conditionem exercitiorum bellicorum cum armis et cæteris hujusmodi, sed quia de his fuit excusata, in primo articulo in fine. Ideo pertranseo, quia potest hic similiter excusari sicut et ibi.

Quantum ad decimum tertium dicitur schismatica. Schisma, secundum hostiensem Goffridum et Raymundum, est ab unitate fidei, seu ab universitate, illicitus discessus, vel, secundum Innocentium, schismatici sunt qui ab unione Ecclesiæ recedunt ; et licet, secundum eumdem Innocentium, pluribus modis aliqui dicantur schismatici. Tamen directe schismatici dicuntur qui divisi ab unitate Romanæ Ecclesiæ conantur ipsos et presbiteros facere et suas constitutiones, et contemnunt constitutiones Ecclesiæ. Schisma a scissura animorum vocatur eodem cultu, eodem ritu credit, ut cæteri solo congregationis delectatur dissidio, schisma, scissura siquidem sive scissio unitati opponitur, secundum beatum Thomam ; unde, secundum eumdem, peccatum schismatis dicitur quod directe et per se opponitur unitati quam charitas facit, et ita etiam opponitur charitati, unde Augustinus super Johannem, sermone VII : Nullo modo possunt dicere se habere caritatem qui dividunt unitatem Ecclesiæ. Unitas autem, ut idem Thomas ait, ubi supra, in duobus attenditur si in connexione membrorum Ecclesiæ ad invicem seu communatione et iterum in ordine omnium membrorum Ecclesiæ ad unum caput, secundum secundam ad Corinth. Nemo nos seducat volens in humilitate et religione angelorum quæ non vidit, ambulas frustra in flatu sensu carnis sum et non tenens caput ex quo totum 176corpus per nexus et conjunctiones subministratum et constructum crescit in augmentum Dei. Hoc autem caput est perfecte Christus cujus vicem in Ecclesia gerit summus Pontifex, et schismatici dicuntur qui subesse renuunt summo pontifici, et qui membris Ecclesiæ ei subjectis communicare recusant. Hæc beatus Thomas ibi tamen secundum Raymundum in Summa lib. I. Quandocumque pertinaciter quis asserit non esse obedientem ratione Ecclesiæ, est hæreticus, quia peccat in illo articulo fidei unam sanctam Ecclesiam verum, secundum eumdem ibidem, omnis hæreticus est schismaticus, licet non e converso. Hoc peccatum valde grave est et agravatum nimis et execrabile coram Domino, unde Dominus, volens nobis ostendere quam horrendum sit hoc et detestabile crimen schismatis, Chore, Dathan et Abiron punivit hiatu terræ sepultis ; auctoribus viris nam disrupta est terra sub pedibus eorum et aperiens os suum devoravit illos cum tabernaculis suis et universa familia, descenderuntque vivi in inferno operti humo et perierunt de medio multitudinis, sed et ignis egressus a Domino interfecit ducentos et quinquaginta viros qui offerebant incensum. Non tamen est sic intelligendum, secundum Nicolaum de Lyra : quoniam fuerunt prius mortui morte corporali, quia, secundum Apostolum ad Ebræos, cum statutum est hominibus semel mori, item decem tribus quia post mortem Salomonis relicto Roboam filio suo faciente schisma adhæserunt Dominus Jeroboam suo justo judicio demolivit et dedit in dispersionem, scilicet in terram Assiriorum, tertio libro Regum XII. Item Abdo propheta missus a Domino ad Jeroboam, ad exprobrandum sibi peccatum schismatis, prohibitus est apud illos schismaticos panem comedere et aquam bibere, quod quia non servavit, rediens, morsu leonis in itinere necatus est. Sed quare inculpatur præfata Johanna de schismate causam non invenio in processus summario nisi quia dicunt eam se recusasse submittere domino. nostro Papæ et Ecclesiæ, quod si verum esset, ut proponunt, et non excusaret eam sexus fragilis œtas et ignorantia, non dubium quin inculpari posset, verumtamen quia de hoc dicetur in quinto decimo articulo, usque ad illum pertranseo.

Quantum ad quartum decimum articulum, dicitur in fide nostra multipliciter errans, licet inter errantem et hæreticum possit poni 177differentia, tamen quia additur in fide nostra pro eodem sumo et hunc articulum, cum vicesimo et ultimo discutiendum remitto.

Quantum ad quintum decimum articulum dicitur in Deum et sanctam Ecclesiam multis modis delinquens. Hunc etiam articulum remitto cum sexto decimo, immediate sequenti.

Quantum ad sextum decimum, dicitur ipsi Ecclesiæ domino Papæ ac generali concilio expresse indurato animo obstinate atque pertinaciter se recusans submittere et quantum octavum decimum dicitur obstinata, et quantum ad septimum decimum dicitur pertinax et sic conveniunt cum illo quinto decimo, in hoc quod dicitur obstinate et pertinaciter etc. Hic aliquid foret disserendum de potestate et auctoritate summi Pontificis et Ecclesiæ ac sacrorum generalium conciliorum, verum quia hoc magna et prolixa egeret discussione ideo supersedeo. Hoc tamen notum est quod Papa est summus inter omnes, ipse plenitudinem potestatis habet, alii partem sollicitudinis, unde cum Dominus apostolis dixisset ut laxarent retia, soli Petro dixit Duc in altum, item soli Petro dictum est Tu es Petrus [et super hanc petram ædificabo Ecclesiam meam], ideo ipse specialiter est vicarius Jesus-Christi et quodammodo major homine, minor Deo, et beatus Bernardus hoc egregie docet De consideratione lib. X unde ejus potestas præeminet universos, nam et secundum Hugonem de Sancto-Victore, De sacramentis parte secunda, spiritualis potestas et terranam potestatem instituere habet ut sit, sicut legitur primo Regum IX, et judicare habet si bona non fuerit ipsa vero primum a Deo instituta est et cum deniat a solo Deo judicari potest, sicut scriptum est prima Corinth. II, Spiritualis autem judicat omnia, et ipse a nemine judicatur, sicut etiam valde solerter elucidat et disserit doctor irrefragabilis magister Alexander de Alis, tertio libro Sententiarum, quæst. CXXX. Inde est, secundum eumdem, quod summa potestas sacerdotalis talis est in summo Pontifice, quod non potest ab homine judicari, sed potest judicare de omnibus et de personis quæ vice spiritualibus deputata ; sunt ut universales omnes personæ ecclesiasticæ et de personis quæ ad vitam terrenam deputatæ sunt sub terrena potestate ut personæ laicæ et hoc in causis spiritualibus animarum et in quibuscumque ratione peccati si interveniat, quia omnis laicus cujuscumque etiam 178præeminentiæ vel dignitatis existat efficitur de foro Ecclesiæ ratione peccati. Unde in typo. Hieremiæ spirituali potestati summa a Domino Ecce constitui de super gentes et regna ut evellas et destruas et disperdas et dissipes et ædifices et plantes. Ipse enim utrumque gladium habet spiritualem videlicet et temporalem ex commissione Dei. Beato ad Eugenium hoc extatice disserente Bernardo, quod assumpto evangelio sumptum est Lucæ XXII. Nam jura cœlestis imperii et terreni beato Petro commissa sunt et hanc potestatem suis successoribus transmisit, nam et sacrosanctæ matris Ecclesiæ caput constituit, et cui omnes signa subjectionis solvere tenentur, si in se habere voluerint ac servare catholicam unitatem. Et ob hoc sedet ipse in sede apostolica quam Dominus sibi post Petrum apostolum delegavit cum plenitudine potestatis tam in spiritualibus quam temporalibus, et inde sic ejus accipiendæ sunt sanctiones, vel statuta, quasi ab ore Dei prolata et ab universis plenarie debet omnis obedientia efficaciter exhiberi, etiam si ipsum sit grave quod imperat. Ejusque in cunctis difficilibus et ambiguis servandum est inconcusse judicium, nullique fas est transgredi ejus præceptum, unde Deuteronomii XVII : Statuit altissimus et omnipotens Dominus, qui superbierit nolens obedire sacerdotis imperio morietur homo ille et auferes malum de Israel, cunctusque populus audiens timebit, ut nullius deinceps intumescat superbia. Nam et salvator dixit : Qui vos spernit, me spernit, Lucæ X. Et apostolus dixit : Itaque qui hoc spernit non hominem spernit, sed Deum. Imo talis non se subjiciens Ecclesiæ judicio seu summi Pontifici qui princeps Ecclesiæ contitutus est a Deo, sed superbiens obedit ejus imperio, spirituali animadversione truncatur aut ejectus de Ecclesia rapido ore dæmonum decerpitur et a corpore Christi separatur, eique janua cœlestis regni clauditur. Unde Gregorius Papa : Nulli fas est vel velle, vel posse trangredi apostolicæ Sedis præcepta nec nostræ dispositionis misterium quod vestram sequi oportet caritatem, sic ergo suæ ruinæ dolore prostratus quisquis apostolicis voluerit contra ire decretis, nam peccatum paganitatis incurrit quisquis dum Christianum se esse asserit Sedi apostolicæ obedire contemnit et infidelis esse convincitur etiam si fidelis esse videatur, nam peccatum ariolandi est repugnare et quasi scelus idolatriæ nolle acquiescere. Verba sunt beati Gregorii in moralibus. Sciendum ergo quod quia peccatum est maximum maxima pœna subsequi debet.

179Ad propositum reducendo, si præfata Johanna, ut prætenditur luisset inobediens, et ipsi Ecclesiæ, domino Papæ ac generali concilio expresse indurato animo obstinate atque pertinaciter submittere se recusasset et hoc scienter et simpliciter non dubium quin gravissime deliquisset eo modo, quo supra dictum est, et in gravissimas pœnas incidisset. Sed notanda sunt singula ejus verba quæ si æqua lance ponderentur invenire poterimus seu verisimiliter præsumere ipsam simplicitate obductam non intellexisse quid esset Ecclesia, quod mirum non est, cum etiam hoc viris ecclesiasticis litteratis et adultis sit difficile, quanto magis puellæ fragili et in ætate satis tenera constitutæ et illiteratæ et quæ non nisi post fœtantes ambulare consueverat, quæ etiam in illo arcto examine consiliatore et instructore carebat. Unde interrogata an vellet se submittere determinationi Ecclesiæ, respondit quod quantum ad Ecclesiam diligit ipsam et vellet eam sustinere toto suo posse pro fide nostra christiana et ipsa non est quæ debeat impediri pro eundo ad Ecclesiam et audiendo missam et sic videtur quod quadam simplicitate et imperitia, intellexit per illa verba, per Ecclesiam, murorum ambitum et ecclesiam materialem, et sic posset excusari per ingorantiam, quod si non a toto saltem a tanto similiter non videtur quod ita obstinate et pertinaciter ut prætenditur recusaverit se submittere Ecclesiæ et domino nostro Papæ, quia, inter multa verba dixit, quæ videntur recusare hujusmodi submissionem, dixit quod ipsa credit quod debeamus obedire Papæ in Roma existendi ; ulterius dixit quod cum excitaretur de submittendo se Ecclesiæ Omnia dicta et facta mea, inquit, sunt in manu Dei et de his expecto me ad ipsum et certifico vos quod ego nihil vellem facere aut dicere contra fidem christianam, et si ego aliquid fecissem aut dixissem, aut quod esset supra corpus meum quod clerici scirent dicere, esse contra fidem christianam quam Dominus stabilivit, ego non vellem sustinere, sed illud expellerem. Per quæ verba saltem implicite videtur se submisisse Ecclesiæ. Sed expressius dum interrogaretur an esset subjecta Papæ, cardinalibus, episcopis etc. et Ecclesiæ ; dixit quod sic Deo, primitus servito et quod amat Deum, servit sibi et est bona christiana et vellet adjuvare et sustinere Ecclesiam toto posse, et quod credit quod sancta Scriptura sit revelata a Deo, ac bene credit Ecclesiam, hic existimentem inferius et quod Ecclesia militans non potest errare, neque deficere, 180et in hoc quod requisivit se remitti ad ipsum dominum nostrum Papam. Et multum expresse in hoc quod respondit : Quantum est de submissione Ecclesiæ, de omnibus operibus quæ ego feci et dixi, ipsa transmittantur ad Romam, penes dominum nostrum summum Pontificem, ad quem et ad Deum primo me refero. Et interrogata iterum an velit revocare omnia dicta et facta sua dixit : Ego me refero Deo et domino nostro Papæ, in quibus verbis videtur se submisisse expresse et explicite domino nostro Papæ et Ecclesiæ. Et hoc etiam aperte probatur ex processu præparatorio.

Quantum ad decimum nonum, dicitur excommunicata. Sed hoc esset sententia hominis, vel juris. De sententia hominis, nullo modo constat in processu summario. De sententia vero juris etiam non constat nisi voluerint eam condemnari de gestatione habitus virilis, de quo supra fuit excusata, in primo articulo in fine, aut quia dicunt eam submittere se noluisse Ecclesiæ et sanctæ Sedi apostolicæ, quia cum quis asserendo dicit Romanam Ecclesiam non esse caput omnium Ecclesiarum nec ei tamquam capiti obediendum excommunicatus est, ut in Can. Nulli fas221, et si hoc pertinaciter assereret in hæresim laberetur, ut videtur in glosa, et in alios malignos effectus, quos supra monui in sexto decimo articulo, sed ibidem ex dictis ipsius Johannæ ex processu collectis sufficienter videtur exonerari.

Quantum ad vicesimum dicitur hæretica. Hæresis græce ab electione vocatur, ut ait Ysidorus Ethimologiarum libro sexto, cap. 3, et hoc scilicet quod unusquisque id sibi eligat quod melius illi esse videtur, ut philosophi peripatetici, epicurei, stoici et alii qui perversum dogma cogitantes arbitrio suo de Ecclesia recesserunt, inde hæresis dicta græca voce et interpretatione electionis qua quisque arbitrio suo ad instituendum, sive ad suscipiendum quælibet ipse sibi elegit, nobis enim nihil ex nostro arbitrio inducere licet, sed nec eligere, quod aliquis de arbitrio suo induxerit apostolos Dei habemus auctores qui nec ipsi quicquam ex suo arbitrio quod inducerent elegerunt. Sed acceptam a Christo disciplinam fideliter nationibus assignaverunt, itaque etiamsi angelus de Cœlis aliter evangelizaverit 181anathemæ vocabitur, Ad Galatas primo. Ex hoc patet, unde dicatur hæresis, sed ulterius investigandum est qui sint hæretici et hoc dicuntur multis modis. Nam primo modo dicitur hæreticus errans a fide, unde sic diffinitur a beato Augustino. Hæreticus est qui falsam de fide opinionem gignit vel sequitur : gignit ut hæresiarcha, puta Arrius, Sabellius, ut qui hæresiarcham imitatur, velut Arriani et Sabelliani ; item, ut ait Hieronimus, hæreticus potest appellari, licet ab Ecclesia non recesserit, qui aliter intelligit Scripturam quam sensus spiritus sancti flugitat a quo scripta est. Item dicitur hæreticus, sed non ita proprie a sacramentis Ecclesiæ, vel communione fidelium, divisus ut est excommunicatus item dicitur hæreticus perversor sacrorum, ut Symionacus qui vendit vel emit ecclesiastica sacramenta quinto modo dicitur hæreticus, dubius in fide, nam firmiter debemus credere, unde brevi argumento a fide devians, hæreticus censetur. Tamen si aliquis errat in fide, seductus forte a parentibus, vel etiam ab aliis, quærit autem cauta sollicitudine veritatem paratus corrigi cum invenerit nequaquam, sicut beatus ait Augustinus, inter hæreticos est deputandus ; etiam dubius in fide censendus est hæreticus, ut dicitur ibidem, in apparatu qui æqualiter se habet ad utramque partem conditionis, secus de illo qui per spiritum blasphemiæ temptatur de fide cum dolore cordis et anxietate qui si bene pugnaverit ad perfectum hujusmodi temptatio cum nulla sit ibi libido et improba voluntas delectandi in creatura, sine qua nullum est peccatum actuale utiliter succedit.

Sexto modo dicitur hæreticus qui Romanæ Ecclesiæ privilegium ab ipso summo Ecclesiarum capite traditum aufferre conatur. Etiam, secundum Innocentium, hæreticus dicitur qui non recipit quatuor consilia, sed hunc et alii modi qui ponuntur a doctoribus, sed qui ad istos supradictos possunt reduci. Sed verumtamen antequam quis censeatur hæreticus concurrunt principaliter duo, sine quibus hæreticus non erit primum est error in ratione, quod est hæresis initium, secundum pertinacia in voluntate, quod est hæresis complementum. Et hujus sententiæ esse videtur beatus Augustinus in libro De vera religione. Ad hoc videtur pertinere quod Apostolus dicit hæreticum hominem post primam et secundam correctionem de vita sciens quod subversus est qui ejusmodi est et delinquit proprio judicio condemnatus quia tunc manifeste pertinax esse comprobatur, quod non esset si paratus esset corrigi. Præcipit idem beatus 182Apostolus post primam et secundam correctionem devitare, secundum Raymundum, quo ad secreta fidei quæ non sunt eis propalanda, quia non debemus margaritas proicere ante porcos (Mathæus VII). Tamen in prima et secunda vice et postea, quotiens fuerit opportunum, posset et deberent moneri ut cessent a peccato. In aliis autem non est eis communicandum cum sint excommunati et non intendant ad aliud, nisi ut reprehendant et possint rumpere tunicam Domini inconsutilem, in quibus excommunicatus est evitandus, et id intelligitur, secundum statum primitivæ Ecclesiæ, quando non erant hæretici ipso facto excommunicati, sed excommunicandi. Tamen proprie Raymundus intelligit quod vitandi sunt hæretici quo ad secreta fidei, quæ ante primam et secundam correctionem possunt eis propalari ad conversionem eorum sed post non debent cum jam desperatur de conversione eorum in aliis autem cum sunt excommunicati semper vitandi sunt.

Nunc, ad propositum revertendo, videndum est qua occasione criminatur præfatur Johanna hæretica, et utrum talis censeri potuerit occasionem aliquam in processus summario non invenio sufficientem, secundum omnes modos supra dictos et secundum ea qua ; necessario concurrunt ad rationem hæretici seu hæreticæ. Nam cum primo modo dicitur quis hæreticus errans a fide, nullo modo constat in ipso summario processus quod ipsa Johanna erraverit a fide catholica imo etiam videtur simpliciter et firmiter confiteri, sicut ex multis dictis suis, ibidem collectis, deprehendi potest. Neque secundo modo, videlicet quod male senserit de sacra Scriptura Sancto Spiritu inspirata ; imo videtur sentiisse de sacra Scriptura, secundum modum capacitatis, sive in hoc quod asseruit se credere quod sancta Scriptura sit revelata a Deo. Nec tertio modo, in hoc quod quis dicitur hæreticus licet non ita proprie a sacramentis Ecclesiæ vel a communione fidelium divisus ut est excommunicatus nam de excommunicatione excusata fuit in præcedenti articulo, et quod non esset divisa a sacramentis Ecclesiæ et a communione fidelium, ex dictis suis deprehendi potest in hoc quod dixit quod erat bona Christiana et bene baptizata, et sicut bona christiana moreretur et in hoc quod sæpe confitebatur et sacramentum eucharistiæ sumebat cum devotione, pro ut apparebat, et asseruit se servare præcepta Ecclesiæ confitendo et communicando singulis annis, secundum mandatum Ecclesiæ et in hoc quod, dum esset infirma, 183requisivit quod haberet confessionem et sacramentum eucharistiæ et sepeliretur in terra sancta. Neque quarto modo, in hoc quod quis dicitur hæreticus, ut est perversor sacrorum sicut Symoniacus, quia de hoc nihil penitus habetur in processu, seu summario. Neque quinto modo, in hoc quod quamvis dicitur hæreticus dubius in fide, nam ipsa dixit pluries quod credit firmiter quod non defecit, neque vellet deficere in fide nostra, neque vellet aliquid facere aut dicere contra fidem christianam, neque etiam probatur ex ipso processu, seu summario, quod dubitaverit in fide et in quo articulo dubitavit quod tamen oporteret. Neque sexto modo, in hoc quod quis dicitur hæreticus qui Romanæ Ecclesiæ privilegium [aufere conatur], neque aliis modis subsequentibus, quia de auctoritate summi Pontificis et Ecclesiæ ac potestate clavium bene sentisse videtur, in hoc quod dixit quod credit ut debeamus obedire domino nostro Papæ Romano, et quod ipsa credit in Papa Romano et nihilominus quod Dominus noster Papa et alii ecclesiastici sunt pro conservando fidem catholicam et puniendo deficientes, et quod ipsam Ecclesiam diligit et vellet eam sustinere ex toto posse suo pro fide nostra christiana, et quod ipsa sit subjecta Papæ, cardinalibus, episcopis etc., et Ecclesiæ, Deo primitus servito. Item in hoc quod dicit Bene credo ego Ecclesiam existentem et quod Ecclesia militans non potest errare neque deficere et quod ipsa amat Deum, servit sibi et est bona christiana et vellet jurare Ecclesiam toto posse. Secundum intellectum horum verborum non videtur eam errasse in fide nostra nec in Deum vel Ecclesiam sanctam deliquisse.

Quod si dicatur quod in hoc erraverit quod sanctæ Sedi apostolicæ et Ecclesiæ submittere se recusavit, in sexto decimo articulo ostensum fuit, ex verbis ipsius Johannæ, quod finaliter domino nostro Papæ et Ecclesiæ, expresse et explicite videbatur se submisisse, quare hoc non videtur obstare et licet in aliquibus locis ipsius processus videatur quandoque se submittere renuisse in quibus potest excusari, ut supra in eodem articulo. Tamen adhuc non esset directe et formaliter hæretica nisi diceret Romanam Ecclesiam non esse caput, nec posse condere canonem quia tunc extitisset hæretica ; sed alias solum transgrediendo mandata non efficeretur directe et formaliter hæretica, licet peccaret gravissime et in gravissimas incideret pœnas de quibus, in præfato articulo sexto decimo, 184facta fuit mentio. Verum etiam quod directe et formaliter fuisset hæretica si pertinaciter asseruisset non esse obediendum Sedi apostolicæ, nec illi submittendum fore, per jura superius allegata, quod verumtamen non asseruit, quod apparet in toto processus summario. Præterea non potuit dici hæretica esto quod errasset per inobedientiam vel idolatriam vel alias, nisi concurrissent illa duo, superius dicta, quæ faciunt hæreticum, puta error in ratione et pertinacia in voluntate, nec unum sine altero facit hæreticum modo. Ipsa Johanna non probatur aliquem errorem in ratione habuisse, neque pertinaciam in voluntate, in hoc quod dixit hæc verba : Quantum est de submissione Ecclesiæ de omnibus operibus quæ ego feci et dixi, ipsa transmittantur ad Romam penes dominum nostrum summum Pontificem, ad quem et ad Deum primo me refero. Et interrogata an velit revocare omnia dicta et facta sua, dixit : Ego me refero Deo et domino nostro Papæ, et sæpe repetivit : Certifico vos quod ego nihil vellem facere aut dicere contra fidem christianam, et si ego aliquid fecissem aut dixissem aut quod esset supra corpus meum quod clerici scirem dicere esse contra fidem christianam quam Dominus stabilivit, ego non vellem sustinere, sed illud expellerem. Et petiit quod examinarentur et viderentur responsiones ejus per clericos, et sibi diceretur an esset ibi aliquid contra fidem christianam quam Deus præcipit, quia ipsa hoc nollet sustinere et esset irata de veniendo in contrarium. Ex his verbis patet quod non erat pertinax in aliquo errore fidei et maxime dum dicebat De omnibus operibus quæ ego feci et dixi ipsa transmittantur ad Romam penes dominum nostrum summum Pontificem, de quibus se referebat Deo et ipsi domino nostro Papæ, et sæpe requisivit quod duceretur coram ipso et ipsa responderet totum illud quod deberet coram eo. Post quæ verba reclamantia dominum apostolicum fuit ab hominibus eidem humiliter deferendum ejusque sanctæ Sedi apostolicæ, ad quam potest appellari et salubriter confugi, omissis quibuscumque mediis, et hoc maxime in majoribus causis, ideo cum de fide, vel de fidei articulis agitur, hoc debet per Papam diffiniri, et quæcumque causa defertur ad eum per appellationem vel alias, nemo de ea cognoscere potest, quod si quis hoc præsumat multum delinquit denique et eo ipso quo judex dicit se nolle transferre negotium vel causam non potest ex tunc cognoscere (L. III Cod. De appellationibus). Sic videtur fuisse 185hujus Johannæ causa translata ad examen sanctæ Sedis apostolicæ, ex eo quod ipsa requisivit, prout in processus summario continetur. Quatenus duceretur coram Papa et ipsa responderet totum illud quod deberet coram eo, et fuit monita quod accederet etiam fuit interrogata an velit se submittere Papæ quæ dixit Ducatis me ad ipsum et ego respondebo ei, ex quo videbatur judex velle transferre causam coram domino nostro apostolico, sicut tenebatur ad reclamationem ipsius Johannæ. Cui finaliter de omnibus ipsa se referebat, et sic videtur quod de causa ejusdem Johannæ nullus alius cognoscere aut quicquam deffinire potuit, nisi ipse summus Pontifex aut deputatus specialiter ab eo. Et sic etiam videtur nullus processus contra eam agitatus ex præallegatis. Verum quia processum illum non tenui neque legi, sed dumtaxat parvum summarium et secundum illud præmissa, pro ut potui, disserui per quæ non intendo aliquem temere diffinire neque quovismodo alicui domino judici detrahere aut quemquam improbare, sed tantum veritatem inquirere et humiliter persuadere cum igitur ipsa Johanna non probetur aliqua irretita damnata hæresi aut in rationem aliquem errorem habuisse neque pertinaciam in voluntate. Esto quod etiam errorem habuisset in ratione quia tamen pertinaciam non habuit in voluntate non tamen potuit censeri hæretica salva pace opponentium asserentium, et sic etiam videtur quod ex summario processus ipsa Johanna talis non fuerit censenda simpliciter in omnibus judicio meo, qualis in prædictis articulis sententiæ asseritur.

Et hæc omnia et singula superius dicta quæ non determinando aut simpliciter asserendo sed tantum præsuggerendo et Puellam excusando perstrinxi, submittendo singula judicio et determinationi sanctæ Sedis apostolicæ et sacrosanctæ Ecclesiæ, atque omnium melius sententium correctioni cum omni honore et reverentia ac benigna supportatione antedicti domini nostri regis ad præsens sufficiant.

Notes

1. [202]

   Élie de Bourdeilles, de l’ordre des Cordeliers, était évêque de Périgueux à vingt-quatre ans, il occupait ce siège depuis 1447 ; en 1467 il fut nommé archevêque de Tours, puis cardinal. Brantôme, son neveu, se plaint dans son Discours sur les provisions aux bénéfices (Hommes illustres) que le cardinal, qui était fort riche, dépensa toute sa fortune en œuvres pies, sans pitié pour sa famille.

   Nous donnons le mémoire de Bourdeilles d’après le manuscrit de la Bibliothèque nationale, n° 5970 fol. 111 recto, à 132 recto. Comme ce mémoire fut inséré au procès, il se trouve dans presque toutes les copies de l’instrument du procès de réhabilitation. On le trouve notamment dans le manuscrit 1916 de la Bibliothèque vaticane, fonds de la reine de Suède, copie authentique de 1475, fol. 224 à 266 ; à la Bibliothèque nationale 17012 etc. Il existe encore à part dans un manuscrit de l’Arsenal (fonds latin, Histoire, n° 88) provenant de la Bibliothèque des Célestins à Paris, datant du XV^e siècle et intitulé : Justificatio Puelle Francie que a rege celorum sempiterno, arbitratur Karolo regi Francorum directa ad ipsius consolationem et gubernationem sed olim per gentem Anglorum capta dignoscitur et morti tradita.

   M. de L’Averdy appelle Élie de Bourdeilles : Hélie Hervé.

2. [203]

   D. Greg. II, 1 4. (De judiciis).

3. [204]

   Digeste IX, 2.

4. [205]

   D. Greg. II, 23, 14.

5. [206]

   Digeste, IV, 4, 44.

6. [207]

   Digeste, XLII, 2, 6.

7. [208]

   D. Greg., V, 33, 12.

8. [209]

   Code, I, 18, 7.

9. [210]

   D. Greg. IV, 19. 5.

10. [211]

    D. Grat. D. XXXI, 1, 6.

11. [212]

    D. Grat. D. XII, 2, 69.

12. [213]

    D. Grat. D. IV, 63.

13. [214]

    D. Grat. D. XIX, 3.

14. [215]

    D. Greg. V, 2, 8 et 9.

15. [216]

    Digeste, L, 16, 234.

16. [217]

    D. Grat. D. XXX, 3.

17. [218]

    D. Grat. C. XXVI, 5, 1.

18. [219]

    D. Grat. D. XXV, 4.

19. [220]D. Grat. C. XXII, 1, 10.

20. [221]

    D. Grat. D. XIX, 5.