3. Consultatio de Paul Pontanus

55III.

Consultatio domini Pauli Pontani151

Primus articulus continet quasi summam omnium articulorum et incipit Quædam femina, et dividitur in plures partes. In prima ponit de revelationibus et apparitionibus sancti Michaelis, sanctarum Katharinæ et Margaretæ, et quod ex parte Dei erant, et voto virginitatis et in hoc concordat cum articulo tertio, qui incipit : Item dicta femina. Secunda pars continet de reverentia illis per eam exhibita et concordat cum articulo undecimo, incipiente : Item dicta femina dicit. Tertia pars habet de præcepto per illas facto, quod veniret ad regem, et ex qua causa, 56et de signo et concordat cum articulo secundo, incipiente : Item dicta femina dicit quod signum. Quarta pars de assumptione et gestatione habitus virilis, et concordat cum articulo quinto incipiente : Item dicta femina dicit de mandato. Quinta pars est de recessu a parentibus sine scitu eorum, et prosecutione bellorum et concordat cum articulo septimo incipiente : Item dicta femina dicit quod nil fecit. Sexta pars est de submissione Ecclesiæ, cum qua concordat articulus duodecimus incipiens : Item dicta femina dicit et confitetur. Septima pars dicit quod certa erat salvari et concordat cum articulo nono, qui incipit : Item dicta femina dicit et affirmat. Extra summam primi articuli, est quartus articulus loquens de certitudine futurorum ; et sextus loquens de verbis Jesus et Maria in litteris suis positis et octavus loquens de saltu turris et decimus loquens de dilectione dictarum Sanctarum in regem Franciæ et alios de parte sua. Quibus sic conjunctis, ne bis idem repetatur.

Circa primam partem primi articuli, et consequenter circa articulum tertium, addendum est, primo, pro pleniori instructione habentium in hujusmodi causa consultare, quod hæc mulier erat tempore intentati contra eam judicii, ætatis XIX annorum vel eo circa, ut ipsa asseruit in prima sessione et sic ponderetur quod nondum plenum animi vigorem et intellectum obtinebat. Item ipsa asserebat se habuisse primam vocem in horto patris sui, non apud arborem Fatarum ; et quod illam habuit ad se juvandum ac gubernandum ; et quod prima vice habuit magnum timorem quod est boni Angeli signum.

Item prout ipsa asserebat, illa Vox docuit eam bene se regere 57et frequentare ecclesiam ; et quod sibi Vox dicebat revelasse quod levaret obsidionem ante Aurelianis, prout fecit. Item quod ipsa nescit quod, postquam habuit discretionem, ipsa tripudiaverit juxta dictam arborem. Item quod post recessum ipsius Vocis, plorabat et bene voluisset quod eam deportaret. Item quod, antequam rex voluit sibi credere quod esset ex bono spiritu, fuit per tres hebdomadas interrogata a clericis de parte sua et judicaverunt quod in ea non erat nisi bonum. Item quod ipsa prophetizavit Anglicis perditionem omnium qui tenebant in Francia : quod hodie videmus verificatum. Item dicit quod nescit an illis apparitionibus aliquid crat de brachiis, vel an erant alia membra figurata. Item dicit quod loquebatur clare et clare intelligebat et vox erat pulchra, dulcis et humilis. Et quod Voces sibi dixerant quod rex suus restitueretur in regnum suum, velint, nolint adversarii. Et quod ipsa bene scit, quod rex suus lucrabitur regnum Franciæ et hoc ipsa ita bene scit, sicut sciebat quod interrogantes erant coram ea. Item quod sancta Katherina et Margareta faciunt ipsam sæpius libenter confiteri. Item quod ipsa ad multa non respondit, quod non potest dicere sine perjurio. Item dicit quod quicquid unquam fecit in suis magnis agendis, ipsa ; Voces semper succurrerunt ei et hoc est signum secundum eam quod sunt boni spiritus. Item quod ipsa primo timuit dum venit sanctus Michael ; et quod ipsa non credidit : sed postquam ipsam docuit in tantum quod eum cognovit. Et quod dabat ei monita, primo quod esset bona juvenis, et Deus adjuvaret eam. Quod credit firmiter esse bonas Voces, sicut credit Christum passum :et movetur ad credendum propter bonum consilium, et bonam confortationem et bonam doctrinam quæ fecerunt et dederunt dictæ Johannæ. Item dicit, quod ipsa non credit in falis imo credit, quod sit sortilegium quodam. Quod prima vice habuit Voces in meridie in horto patris sui, et habuit magnum timorem. Quod Vox custodivit eam et docuit se regere et frequentare ecclesiam. Quod Voces vocabant eam Johannam filiam Dei. Dicit quod totum quod fecit non est sortilegium, nec aliqua mala res. Item quod nihil fecit ex consilio malignorum spirituum. Quod sanctus Michael dabat ei doctrinam quod esset bona et quod Deus adjuvaret eam. Quod Anglici expellentur de regno. Quod sanctæ Katherina et Margareta faciunt libenter eam confiteri. Quod credidit quod erat sanctus Michael propter bonam doctrinam, quam sibi dabat. Quod clerici de parte sua post magnas 58factas de ea examinationes, dixerunt quod in ea non erat nisi bonum. Excusat se quinque de interrogatoriis, quibus non respondet, quod non potest ea dicere sine perjurio. Quod Angelus dimittit eam anxiam cum desiderio recedendi cum eo. Interrogata an ex meritis suis has habuerit revelationes, dixit quod pro re magna, pro rege, et succursu bonarum gentium de Aurelianis et quod placuit Deo sic facere per unam puellam simplicem pro repellendos adversarios regis. Quod ipsa non crederat viro, nec mulieri in talibus, nisi haberet aliquod signum. Item quoque quando veniebant ad eam sancta ; Katherina et Margareta, signabat se signo crucis. Hæc ex primo registro.

Ex processu præparatorio Frater Martinus Prædicatorum152, qui audivit eam in confessione, dixit, quod semper et in fine dierum suorum reperit eam fidelem et devotam. Ex processu ultimo Frater Ysambardus153, octavus testis, asseruit, quod quidam Anglicus, qui illam odiebat, dum vidit illam ita religiose finivisse, fuit quasi attonitus et in extasi. Et quod asserebat quod visum fuerit sibi, in emissione spiritus ipsius Johannæ, videre quamdam columbam albam exsilientem de flamma.

Dominus Thomas presbyter154 decimus quartus testis, dicit quod audivit a multis quod visum fuit nomen Jesus inscriptum in flamma ignis, in quo illa fuit combusta. Hæc ob primum.

Circa secundam partem primi articuli, et consequenter circa undecimum articulum, addendum est, quod ipsa asserit, quod nunquam requisivit a dicta voce aliud præmium finale, quam salvatiorem animas suæ. Item quod ipsa rogabat vocem, ut impetraret auxilium a Domino et sic eas non venerabatur, nisi prout sancti venerantur. Item quod ipsa tria petivit a vocibus primo quod Deus eam liberaret item conservaret existentes in obedentia regis sui : et salutem anima ; suæ. Item quod veneratur ipsas sanctas Katherinam et Margaretam, credens esse illas, quæ sunt in Paradisio. Et hoc facit in honorem Dei, Beatæ Mariæ et sanctarum Katherinæ et Margaretæ, quæ sunt in Cœlo.

Quod nunquam voci suæ requisivit aliam mercedem quam salvationem 59animæ suæ. Quod facit reverentiam Beate Katherinæ, quæ est in Cœlo, quia illam putat esse istam.

Circa tertiam partem primi articuli et consequenter circa secuniluin articulum addendum est quod ipsa dicit, quod venerat pro bono patriæ, regis et bonarum gentium et ducis Aurelianensis : et quod placuit Deo per unam simplicem puellam hoc agere. Quod sanctus Michael apparuit sibi et dabat ei monita quod esset bona et Deus adjuvaret eam. Et inter alia quod veniret ad succursum regis Franciæ, recitans sibi calamitatem, quæ erat in regno Franciæ, et sic erat pia causa. Item quod ipsa dixerat voci, quod ipsa erat una pauper filia, nec sciret equitare, nec ducere guerram. Et sic se non se ingessit. Item ipsa fuit nuntia ex parte Dei regi suo, quod faceret eum recuperare regnum suum. Et sic poterat vocari angelus et justa erat causa belli. Item dicit, quod per sanctam Mariam ipsa nescit, et non vidit si erat Angelus aliquis supra caput regis dum fuit portatum sibi signum. Item satis innuit quod Angelus, qui portavit, signum regi, erat ipsa Johanna : nam dicit quod Angelus dicit regi suo quod poneretur ipsa Johanna in opus, et statim patria esset alleviata. Et interrogata, an esset ille Angelus qui sibi apparebat ? Respondit quod est semper idem et nunquam ei deficit. Item dicit quod signum fuit, quod Angelus certificavit regem suum apportando sibi coronam, et dicendo quod ipse habebit totum regnum Franciæ integre, auxilio Dei, et mediante ipsius labore Johannæ et quod ponerat eam in opus. Et quod illa corona significabat, quod rex suus teneret regnum suum Franciæ, et hæc sunt verificata. Et illud de reverentia si referatur ad eam, in nullo offendit quod rex et alii crediterunt quod ille, qui Johannæ apparebat esset bonus Angelus, propter documentum et Ecclesiasticorum et scientiarum eorum et quia sunt clerici. Dicit quod quando fuit allatum regi signum : Ego cogito quod non erat alius quam ipse quamvis prope essent multæ gentes.

Circa quartam partem primi articuli et consequenter ad quintum articulum de habitu virili addendum est, quod interrogata an vellet habere vestem muliebrem, dixit : Detis mihi unam et ego accipiam et recedam alias non. Item dicit se assumpsisse vestem virilem ex præcepto Dei et si Deus præciperet quod aliam sumeret, ipsa faceret. Et sic non ex luxu illud faciebat. Item, interrogata an peccaverit sumendo habitum virilem, item dicit melius facere obediendo 60supremo Domino, videlicet summo Deo. Quod ipsa non credebat male facere de habitu virili, quem portabat pro bono partis suæ. Item de habitu, quod ipsa facit ex præcepto Dei, et in servitio Dei et quando Deo placeret ipsa deponeret. Et in prima sessione ipsa petivit audire Missam. Item ipsa instantissime petebat in honorem Dei et Beatæ Mariæ, quod permitterent eam audire Missani et quod darent ei vestem muliebrem sine cauda et assumeret. Et excusat se de non depositione habitus, quod juraverit regi non deponere, seu dimittere habitum. Item dicit quod non percipit Viaticum mutando habitum neque poterat habitum mutare pro audiendo Missam. Quod sine præcepto Dei habitum virilem non accepit, et pro obediendo Deo facit. Item dicit : Si vultis mihi dare licentiam, tradatis mihi unam vestem muliebrem, ego accipiam eam, et ibo, alias non. Quod citius vellet mori, quam revocare quod fecit ex præcepto Dei : et quod non dimittet pro audiendo Missam habitum virilem. Item dicit : Certificetis me de audiendo Missam, si sim in habitu muliebri, et ego respondebo vobis. Quæ certificata dicit : Quid dicetis, si ego juravi non deponere habitum virilem ? Verumtamen faciatis mihi fieri unam vestem sine cauda et ego capio et ibo ad Missam et in regressu reassumam vestem virilem. Et requisivit instantius in honorem Dei nostri Domini quod posset audire Missam. Cui tamen cum diceretur, quod absolute reciperet habitum mulieris, respondit : Tradatis mihi habitum unius filiæ burgensis, videlicet unam houpelandiam longam, et similiter capucium muliebre, et accipiam pro audiendo Missam. Et post mulla subdit quod si deberet duci ad supplicium et mori non dimittet habitum virilem, et quando se armet secundum præceptum Dei. Item dicit quod ipsa bene voluerat assumere unam tunicam longam et capucium mulierum pro eundo ad ecclesiam et recipiendo communionem promisso quod statim postquam reversa esset dimitteret et reassumeret virilem. Item dicit quod : Quando ego fecero illud, ad quod ego sum missa ex parte Dei, ego accipiam habitum muliebre. Item interrogata, quare post abjurationem reassumaserat habitum virilem, respondit quod erat sibi magis licitum, vel conveniens habere habitum virilem dum inter viros erat, quam habere muliebrem. Et quod receperat propterea quia non fuerit sibi servatum promissum, quod iret ad Missam, et quod educeretur de compedibus ferreis. Quod si judices volunt, ipsa resumet habitum 61muliebrem, et de residuo nil aliud facio. Hoc ex primo registro.

Ex processu præparatorio primus testis, Guillelmus Manchon, notarius, deponit quod Johanna utebatur veste virili, et conquerebatur, quod non audebat se exuere, formidans quod de nocte ipsi custodes inferrent violentiam et quod bis conquesta fuit, quod voluerant cani violare. Item testis deponit quod postquam resumpsit habitum muliebrem, ipsa erat contenta de hujusmodi habitu, et petiit sibi mulieres dari cum ea et mitti ad carceres Ecclesiæ, et quod detineretur per viros Ecclesiasticos. Et postmodum habitum virilem se excusando quod si fuisset missa ad carceres Ecclesiæ non assumpsisset habitum virilem : et cum habitu muliebri non fuisset ausa tenere se cum custodibus Anglicis.

Frater Bardinus155, secundus testis, deponit idem quod proximus addens quia per unum magnæ auctoritatis fuit tentata de violentia. Ipsa ut esset agilior ad resistendum, dixit, se habitum virilem resumpsisse et quod ipsa non portabat habitum muliebrem, nisi ut non complaceret armigeris cum quibus conversabatur. Ex processu ultimo dominus Johannes156, quartus testis, dicit quod custodes removerunt sibi habitum muliebrem dum esset in lecto et vellet surgere et illum peteret pro necessario corporis beneficio, noluerunt sibi dare. Ex quo compulsa fuit resumere virilem ex quo prætendebant eam relapsam.

Frater Martinus157, duodecim testis, deponit, quod quidam magnus dominus Anglicus intravit de nocte ut eam opprimeret. Ipsa resumpsit habitum virilem, ut illa asseruit.

Circa quintam partem et consequenter circa septimum articulum addendum est, quod ipsa dicit se venisse cum avunculo suo ad Robertum et Baudricuria, et quod excusabat se vocibus quod erat pauper filia, nesciens ducere bellum neque equitare. Item dicit quod mallet esse distracta cum equis quam venisse in Franciam sine licentia Dei. Item ipsa dicit quod asserit se portasse vexillum, in quo erat Jesus Maria pro evitando ne interficeret aliquem ; et quod ipsa nunquam interfecit aliquem. Et quod venit ut rex suus recuperaret suum regnum. Dicit quod in cunctis obedivit patri et matri, præterquam 62in illo recessu, de quo postea illis scripsit et dederunt ei veniam. Et postquam Deus præcjpiebat, oportebat hoc fieri, etiamsi patrem regem habuisset. Et propter pœnam, quam intulisset patri et matri, non dixit eis. Item dicit quod Anglici a Francia expellentur exceptis illis qui ibi decedent. Item quod non sperat a Deo aliud præmium quam salvatorem anime suæ. Quod ipsa dixerat voci quod erat una pauper filia, nec sciret equitare, nec ducere guerram. Quod de omni eo quod fecit noluit habere aliud præmium quam salvatorem animæ suæ. Iterum quod mallet se esse distractam cum equis quam in Franciam venisse absque licentia Dei. Quod nisi esset gratia Dei, ipsa nesciret aliquid facere. Quod nunquam voci aut revelationi suæ quæsivit aliam mercedem in fine, excepto salvationem animæ suæ. Quod in omnibus obedivit patri et matri, excepto isto recessu et quod postea scripsit illis et sibi remiserunt. Quod ipsa quando erat in gestis annorum, de nocte jacebat associata cum una muliere et quando ejus societatem habere non poterat, dormiebat vestita, vel armata. Quod ipsamet portabat estandart per evitando ne ipsamet interficeret adversarios, et quod nunquam interficerit hominem. Quod illud vexillum et pictura fuerunt per eam facta in honorem Dei. Et quod victoria vexilli et sua omnia sunt attribuenda Deo, et spes victoriæ erat fundata in Deo et non alibi.

Circa sextam partem primi articuli et consequenter circa duodecimum articulum de submissione Ecclesiæ, addendum est quod ipsa asserit se servasse præcepta Ecclesiæ confitendo et communicando singulis annis secundum mandatum Ecclesiæ. Interrogata cui Papæ tum esset obediendum, dicit quod ipsa credit quod debeamus obedire ipsi Papæ in Roma existenti et quod ipsa credit in dominum Papam qui est Romæ. Petit quod examinentur et videantur responsiones ejus per clericos et sibi dicatur an sit ibi aliquid contra fidem Christianam quam Deus præcepit. Hoc ipsa nollet sustinere, et esset bene irata deveniendo in contrarium. Interrogata an dicta et facta sua velit submittere Ecclesiæ, dixit Omnia dicta et facta mea sunt in manu Dei, et de his expecto me ad ipsum. Et certifico vos quod ego nihil vellem facere aut dicere contra fidem Christianam. Et si ego aliquid fecissem, aut dixissem, aut quod esset supra corpus meum quod clerici scirent dicere, esse contra fidem Christianam quam Dominus stabilivit, ego non vellem sustinere, sed illud expellerem. Per quæ saltem implicite videtur se submisisse Ecclesiæ.

63Interrogata si velit se ponere in determinatione sanctæ matris Ecclesiæ de omnibus factis suis, sive sit bonum, sive sit malum, respondit quod quantum ad Ecclesiam, ipsa diligit eam et vellet eam sustinere ex toto posse suo pro fide nostra Christiana : et ipsa non est quæ debeat impediri pro eundo ad ecclesiam, et audiendo Missam. Et sic patet qualiter sumabat verbum illud Ecclesia. Et quantum ad bona opera, quæ fecit, oportet quod referat se ad Regem Cœli qui misit eam ad regem Franciæ. Item an se referat ad Ecclesiam. Dicit : Ego me refero ad Deum et Beatam Mariam et omnes sanctos et sanctas Paradisi et videtur mihi quod unum et idem est de Deo et de Ecclesia, et quod de hoc non debet fieri difficultas. Quare vos facitis de hoc difficultatem ? Et tunc fuit sibi declarata decretoria. Et dicit quod pro nunc non respondebit aliud et quod inavult mori quam revocare illud quod Deus fecit sibi facere. Item requisivit quod ducatur coram Papa, et ipsa respondebit totum illud quod debet coram eo. Item monita quod attenderet regratiata fuit de consilio oblato : Sed ego non intendo me separare a consilio oblato. Quod credit quod dominus noster Papa et alii ecclesiastici sunt pro conservando fidem Katholicam et puniendo deficientes. Sed quantum ad ipsam, de suis factis non se submittet nisi solum modo Ecclesiæ Cœlesti, videlicet Deo, et sanctis Paradisi. Et credit firmiter quod non deficit neque vellet deficere in fide nostra. Affirmat quod pro posse suo sustinuit Ecclesiam. Tenet quod debet obedire domino nostro Papæ Romano, et ipsa credit in Papa Romano. Quoniam concluditur in fine articulorum, quod ipsa male sentit de fide, ipsa se refert Deo. Iterum de submissione Ecclesiæ, respondit quod vellet deferre reverentiam, et honorem Ecclesiæ militanti pro posse suo. Et de se referendo de factis suis ad prædictam Ecclesiam militantem dixit : Oportet quod ego me referam ad Dominum meum qui fecit mihi facere hæc. Interrogata si se referret Ecclesiæ militanti petiit dilationem ad sabbatum. Item dicit quod responsiones suæ videantur et examinentur per clericos ; et postea dicatur sibi si sit aliquod contra fidem Christianam. Et ipsa bene sciet per consilium suum dicere quid inde erit. Et postea dicit quod reperiet per consilium suum. Et tamensi sit aliquid mali contra fidem quam Deus præcipit, ipsa non vellet sustinere et esset bene irata de eundo contrarium. Item dicit : Omnia opera mea et facta mea sunt in manu Dei, et de his me refero ad ipsum. Et certifico vos quod ego 64non vellem aliquid facere, vel dicere contra fidem Christianam. Et si ego fecissem, vel dixissem, vel quod esset super me aliquod, quod clerici scirent dicere quod esset contra fidem Christianam, quani Dominus noster stabilivit, ego non vellem sustinere sed illud expellerem. Interrogata an Ecclesiæ subjiciatur, dixit mittans sabbati.

Interrogata die sabbati, an Papæ debeat plene respondere, requisivit : Ducatis me ad eum et ego respondebo quod debeo. Item dicit quod ipsa se refert militanti Ecclesiæ proviso quod eadem Ecclesia non præcipiat sibi impossibile, videlicet quod revocet ista quæ fecit et dixit ex parte ; Dei et non revocabit ea pro quacumque re, neque pro homine vivente. Et quod se refert Deo, cujus ipsa semper faciet præceptum. Et in casu quo Ecclesia militans sibi præciperet contrarium, ipsa non referret se ad hominem mundi. Interrogata an sit subjecta Papæ, cardinalibus, episcopis et ecclesiasticis, dicit quod sic Deo primitus servit, et scit hoc fecisse ex præcepto Dei ; et quia amat Deum servit illi soli et est bona christiana : et vellet adjuvare et sustinere Ecclesiam toto suo posse. Quod ipsa non credit aliquid fecisse contra fidem Christianam. Dum esset infirma, requisivit quod haberet confessionem, Sacramentum Eukaristia ; et sepeliretur in terra sancta. Credit quod Sancta Scriptura sit revelata a Deo : et quod erat bona christiana, et bene baptisata et sicut bona Christiana moreretur. Quod ipsa diligit Deum, servit sibi, est bona Christiana et vellet adjuvare et sustinere Ecclesiam ex toto suo posse et quod bene vult quod Ecclesiastici et Katholici orant pro ea. Item dicit : Ego bene credo Ecclesiam existantem hic inferius, sed de meis factis et dictis, sicut alias ego dixi, ego me expecto et refero ad Dominum Deum. Et ego bene credo quod Ecclesia militans non potest errare neque deficere, sed quantum ad dicta et facta mea, ego pono ipsa et refero ex toto ad Deum, qui fecit me facere quod ego feci. Interrogata an habeat judicem in terris saltem Papam. Respondit : Ego habeo bonum magistrum, videlicet Deum, ad quem expecto me de toto et non alium. Et an velit se submittere Papæ, dixit : Ducatis me ad ipsum et ego respondebo ei. Quod consuluit voces an se submitteret Ecclesiæ, quas illi dixerunt, quod si velit quod Deus eam adjuvaret, se referat Deo de omnibus factis suis. Item respondit : Quantum est de submissione Ecclesiæ ego respondi eis de isto puncto, de omnibus operibus quæ ego feci et 65dixi, ipsa transmittantur ad Romam penes dominum nostrum summum Pontificem, ad quem et ad Deum primo ego me refero. Et interrogata iterum an velit revocare omnia dicta et facta sua, ipsa dixit : Ego refero me Deo et domino nostro Papæ. Dum esset lecta pars sententiæ, dixit se tenere quod Ecclesia et clerici tenent subjiciens se ordinationi eorum et faciens abjurationem, de qua in processu. Item quod si permittatur quod audiat Missam et ponatur extra compedes ferreos, et detur ci carcer gratiosus, ipsa erit bona et faciet illud quod Ecclesia voluit, alias prædiligebat mori, quam sic stare in compedibus. Item post abjurationem dixit quod voces fecerunt sibi magnam pietatem de illa grandi perditione abjurationis per eam factæ pro salvando vitam suam : et quod ipsa se damnaverat pro salvando vitam suam. Item dicebat Johanna, quod ille qui prædicabat erat falsus prædicator et plura dixerat eam fecisse, quæ non fecerat. Item quod si diceret quod Deus non misisset eam ipsa damnaret se. Et quod veraciter eam Deus misit : et quod revocationem fecit pro timore ignis : et quod non intelligebat sic facere et dicere ; neque intelligebat quod continebatur in cedula abjurationis. Item quod prædiligit facere pœnitentiam suam una vice, scilicet moriendo, quam sustinere pœnam in carcere. Item quod non intelligebat aliquid revocare, nisi proviso, quod hoc placeret Deo. Item dixit quod, si judices volunt, recipiet habitum muliebrem et de residuo nil aliud faciet. Hæc ex primo registro.

Ex processu præparato primus testis deponit quod Johanna in judiciis omnibus non bene intelligebat factum Ecclesiæ : et quod duo Fratres qui voluerunt eam, intruere, magna sustinuerunt pericula ob minas Anglicorum. Secundus testis, quod audivit ab ea, quod habebat cor ad Deum et quod ipsa Deo et Ecclesiæ voluit obedire. Tertius testis quod erat bona et Katholica et Katholice finivit invocando Jesus usque ad extremum et rogaverit eum ut ostenderet sibi crucem. Item quod interrogata ab episcopo Belvacensi vellet se submittere Ecclesiæ, dixit : Quid est Ecclesia ? Quantum est do vobis, nolo me vobis submittere, quoniam estis inimicus meus capitalis. Cui exposito per loquentem quod celebrabatur consilium, in quo erant prælati etiam de parte sua, dixit quod illi se submittebat, et tunc fuit illi testi dictum quod taceret in nomine Diaboli. Quartus testis quod in consciencia sua ipsa Johanna erat bona Katholica, bonæ et honorabilis vitæ, et quod ita erat publica 66fama. Quintus testis quod Johanna interrogata an submitteret se Ecclesiæ dixit : Quid est ecclesia ? Cui exposito quod erat Papa et prælati representantes Ecclesiam, dixit quia sic et quod ducerent eam ad Papam. Item quod in fine audivit eam in confessione et quod devotissime cum maxima lacrimarum effusione communicavit.

Ex processu ultime primus testis, quod exposito Johannæ quid esset Ecclesia, se illi submittebat. Quod fecit devotissimas orationes in exitu suo provocantes omnes ad lacrimas. Et quod pie et Katholice obiit invocando nomen Jesus et Beatæ Virginis. Secundus testis quod illa submittebat se judicio Ecclesiæ, rogando sanctum Michaelem quod eam dirigeret et consuleret. Et quod pluries in examine suo dixit quod se submittebat domino nostro Papæ et quod duceretur ad eum. Tertius testis quod aliqui de parte regis Franciæ se esse fingentes, de nocte suggerebant sibi quod non se submitteret Ecclesiæ. Quartus testis dicit quod Johanna dixit, quod volebat articulos videri et deliberari per Ecclesiam antequam abjuraret quod sibi denegaverunt. Et quod quidam fingens se gallicum, de nocte dixit illi, quod si se submitteret Ecclesiæ, inveniret se deceptam dixit quod si per eam fuerit aliquid minus bene dictum aut factum, volebat corrigere aut emendare arbitrio judicum ; ita quod ipsa dixit : Vos me interrogatis de Ecclesia militanti et triumphanti et ego non intelligo terminos : sed volo me submittere Ecclesiæ, sicut decet bonam christianam ; et quod petiit consilium ad respondendum, sed fuit sibi denegatum. Et de communione cum lacrimis per eam devotissime facta. Nec unquam vidit aliquam personam ita Katholice finivisse dies suos. Sextus testis ait, quod duo Fratres, qui iverunt ad suadendum Johannam ut se submitteret Ecclesiæ, fuerunt in maximo periculo ab Anglicis. Item quod sæpius facta sua et seipsam submisit Ecclesiæ. Et unus Frater, qui suasit sibi quod se submitteret Concilio generali, fuit acriter a Belvacensi episcopo reprehensus. Item, quod bene apparebat quod ipsa non intelligebat differentiam inter triumphantem et militantem Ecclesiam. Quod in obitu fecit pulcherrimas orationes, commendando se Deo et petendo veniam ab omnibus. Septimus testis concordat cum sexto de submissione Ecclesiæ et quod quidam dicebant : Nos sumus omnes perditi comburando istam, et quod in mediis flammis acclamabat nomen Jesus. Octavus deponit quod submisit se Papæ et Concilio 67generali non autem episcopo, quem dicebat suum inimicum. Et quod episcopus dixit no tari quod non scriberet istam submissionem. Cui Johanna dixit : Vos bene scribetis quæ faciunt contra me, non que me, et quod fuit factum magnum murmur de hoc in concilio. Item quod submisit se Ecclesiæ, et postquam fuit docta, semper submisit se Papæ. Et quandoque distulit se submittere Ecclesiæ, quia non intellexit quid esset Ecclesia. Decimus, quod Johanna se submisit judicio Papæ et Ecclesiæ. Undecimus, quod quidam fingens se ex parte regis Franciæ, suadebat quod non se submitteret Ecclesiæ. Item quod credit ipse testis illam se submisisse Ecclesiæ et quod illa non intelligebat quid esset Ecclesia. Duodecim testis, quod audivit ab ea quod submittebat se Ecclesiæ et summo Pontifici : et quod hoc constabat judicibus qui fecerunt sibi dari Corpus Christi Domini ante primam abjurationem. Sexdecimus testis, quod ipsa Johanna inter flammas inclamabat nomen Jesus.

Circa septimam partem primi articuli, et consequenter circa articulum nonum addendum est, quod ipsa dicit quod esset magis dolens de mundo, si sciret se non esse in gratia Dei. Quod ei videtur quod quando videt sanctum Michaelem non est in peccato mortali. Quod sanctæ Katherina et Margareta faciunt eam sæpius confiteri et libenter. Et nescit an fuerit in peccato mortali : Nec placeat, inquit, Deo, quod fuerim aut faciam opera vel fecerim per quæ anima mea sit onerata. Item quod si sui oraverint pro ea, videtur quod non male faciunt. Quod prima vice, qua audivit vocem, juravit servare virginitatem, et erat tredecim annorum. Interrogata si posset peccare mortaliter, ipsa dicit quod nihil scit, sed se refert Deo. Item illud quod dicit, quod credit firmiter se salvari intelligit, si ipsa servaverit quod promisit Deo, scilicet virginitatem tam corporis quam animæ. Quod etiamsi non esset in peccato mortali, credit quod quis non possit nimis mundare conscientiam suam confitendo. Quod ipsa esset valde dolens, si sciret se non esse in gratia Dei, et ait : Si sum, Deus me conservet ; si non sum Deus me ponat in gratia sua. Quod nescit an sit in peccato mortali et an fuit : et quod non placeat Deo quod fecerit, aut faciat unquam propter quod anima sua sit onerata. Quod est certa quod ibit in Paradisum, dummodo teneat promissum suum, scilicet quod servet virginitatem corporis et animæ. Quod nesciret mundare nimis conscientiam 68suam et quod si esset in peccato mortali, credit quod sanctæ Katherina et Margareta recederent ab ea. Et quod promiserunt eam ducere in Paradisum et quod ipsa ab eis ita petivit. Quod prima vice qua audivit Voces vovit Deo virginitatem. Quod ipsa non sperat, neque petivit ab eo aliud quam salvatorem animæ suæ.

Circa quartum articulum, de certitudine futurorum, primo patet hodie quod quæ prædixerat de Anglicis sunt verificata, et sic potest bene sibi credi verum dixisse, juxta illud evangelicum : Hæc dixi vobis priusquam fiant, ut cum factum fueris credatis quia ego dixi vobis. Item addendum est quod ipsa dicit, quod uescit. quando erit a carcere liberata. Quod Voces primo dicunt quod liberabitur, et postea quod non curet et quod capiat gratanter martirium suum, quia finaliter veniet in Regnum Paradisi. Et hoc dixerunt sibi Voces simpliciter et absolute et hoc est sine defectu. Per juramentum affirmat, quod nollet, quod diabolus traxisset eam extra carceres ad liberationem.

Circa sextum articulum, loquentem de Jesu et Maria in litteris suis appositis, addendum est, quod non est necessarium quod scriberet quod feceret interfici non obedientes litteris suis. Et litteras, quas direxit exercitui obsidenti Aurelianum, aliter et remendate loquuntur, ut per eos depravate, ut constat ex processu. Item interrogata de illis signis Jesus Maria, respondit quod clerici scribentes litteras suas hoc ibi ponebant et quod quidam dicebant hoc esse decens.

Circa octavum articulum, de saltu turris, addendum est, quod ipsa asserit dum saltavit de turri, quod hoc fecit timore Anglicorum. Recommandavit se Deo et Beatæ Mariæ. Item quod ipsa dicit quod mallet reddere animam suam Deo quam esse in manu Anglicorum. Item quod ipsa audiverat dici quod omnes illi de Compendio usque ad ætatem septem annorum debebant poni ad ignem et sanguinem et quod mallebat mori quam vivere post destructionem bonarum gentium et illa fuit una causa saltus sui. Alia, quod ipsa sciebat, fuit se esse venditam Anglicis. Quod quando saltavit credebat evadere, non mori ; et quod commendavit se Deo. Quod ipsa saltando non fecit ex desperatione sed animo salvando corpus suum et succurrendo pluribus bonis gentibus existentibus in necessitate. Et quod postea saltum confessa fuit et petiit veniam a Domino.

Circa decimum articulum, loquentem de dilectione Sanctarum 69Katherinæ et Margaretæ in regem et illos de parte sua ; addendum est, quod ipsa interrogata an dicta sancta Katherina odiat Anglicos, dicit quod ipsa odit quos Deus odit. Iterum interrogata an sancta Margareta odiat Anglicos, dicit quod amat quos Deus amat.

Ex quibus habentur substantifice, per verba formalia ea quæ concernunt dictos articulos contenta in dictis registris. Ex his etiam patet cuicumque legenti, quod articuli fuerunt minus fideliter ex processu eliciti, imo mendose et corrupte depravati.

Articuli seu dubia extra præmissos danda sunt breviter hujusmodi.

An dicti processus et sententia nullitati subjiciantur, cum dominus Belvacensis non videatur fuisse competens judex, etiam dato quod esset in ejus territorio capta, cum neque ibi deliquerit, neque ex alio forum sortiebatur.

Au ex nullitate corruant, cum episcopus Belvacensis elegerit procedere cum prætenso subinquisitore conjunctim, et tamen de assorti Inquisitoris a quo delegatus censetur, cum constituentis seu subdelegantis, potestate, nullo modo constat.

An sint nulli, quia ex processu patet episcopum solum sine subinquisitore per eum adjuncto, ad plures actus substantiales processisse, ut, plures solemnes interrogationes, loci assignationes et similia.

An sint nulli, quia sæpe per alios et non per se solum fecit episcopus Johannam examinari, attento quod causa erat criminalis et gravissima.

Quia ex dictis testium ultimi processus, constat de metu maximo et impressione illatis per Anglicos in subinquisitorem et alios habentes consulere in causa ; an ex dicto metu processus corruat.

An, attento quod Johanna recusavit dictum episcopum ut incompetentem et suspectum, et sibi, ut asserebat, capitalem inimicum, ex hoc processus et sententia sint nulli aut saltem manifeste iniqui.

An, quia judicio Papæ et Concilii se submisit et ad eos duci petiit, et sic sub Papæ protectione se submisit, processus et sententia postea per eos contra illam habiti, sint nulli.

An, attenta gravitate causas, videlicet de istis revelationibus secretis et occultis quæ soli Deo notæ sunt, et de dubio causæ fidei quæ soli Sedi apostolicæ est reservata, nulliter isti processerint, præsertim cum per Papam judicari petierit.

70An, attento quod ipsa Johanna in carcere privato detinebatur laicorum et in manibus hostium capitalium qui erant ad ipsius custodiam deputati, et adeo inhumanissime eam tractabant quod mori desiderabat ; et attento quod petiit se duci ad carcerem ecclesiasticum et gratiosum ex eo processus corruat.

An, quia constat quod denegatum erat quod nullus eam alloqueretur, et petiit consultorem et directorem sibi quandoque dari, quod sibi fuit denegatum ; attenta etiam ætate juvenili decem et novem annorum, et fragili sensu muliebri : corruat processus.

An ætas hujusmodi excuset ab hæresi, in materia nostra, dubia, saltem ad relaxationem pœnæ ordinariæ.

An, quia illi qui volebant eam dirigere et instruere fuerunt per episcopum et Anglicos prohibiti, et eis terrores multi illati, ex ista denegata defensione, sententia et processus subjaceant nullitati.

An, quia petiit articulos suos per Ecclesiam videri et discuti antequam abjurasset, cum fuerit sibi denegatum, sint processus et sententia nulli.

An, quia episcopus assertus judex, ut constat, prohibebat quod per notarium scriberentur excusationes et submissiones suæ, ex hoc processus totus invalidus, imperfectus et non veridicus habendus sit.

An, quia elicientes articulos consultoribus transmissos, non veridice sed mendaciter, imperfecte et calomniose illos formarunt, ex hoc etiam sententia et processus corruant, attento hujusmodi dolo perspicuo.

An, quia constat per testes et ex processu quod interrogantes eam multum vexabant et involvebant in difficillimis quæstionibus et captiosis interrogationibus, adeo quod, secundum eos, vix maximus doctor scivisset satisfacere ; et sic ut eam in sermone caperent ex eo a dicto crimine excusetur attentis etiam, ut dictum est, sua ætate et sexu, ac defensione et consilio denegatis.

An, quia per submissas fictasque personas suadetur sibi quod non se submitteret Ecclesiæ, et calumniose removebant sibi vestem muliebrem, ut sumeret virilem, ex hoc etiam dolo judicium corruat.

An, quia non constat de præambulo processus super infamia, ex eo etiam processus hujusmodi irritetur.

Quia ipsa Johanna in schedula abjurationis et in sententia 71condemnationis reputatur revelationum et apparitionum divinarum mendosa confictrix, perniciosa seductrix, præsumptuosa, leviter credens, superstitiosa, divinatrix, blasphema in Deum, sanctos et sanctas ipsius Dei, in suis sacramentis contemptrix legis divinæ, sacræ doctrinæ et sanctionum ecclesiasticarum prævaricatrix, seditiosa, crudelis, apostatrix, schismatica, in fide nostra multipliciter errans, in Deum et sanctam Ecclesiam multis modis delinquens, ipsi Ecclesiæ, domino Papæ ac generali Concilio expresse, indurato animo, obstinate atque pertinaciter submittere se recusans pertinax, obstinata, excommunicata, atque hæretica an, juxta contenta in processu, fuerit consenda talis.

Cætera suppleat prudentia consultorum.

[Sic signatum :] Paulus Pontanus advocatus consistorialis.

Notes

1. [151]

   Quicherat, t. II, p. 61 à 67, n’a donné non plus qu’une très faible partie de ce second mémoire de Paul Pontanus. Cet ouvrage, plus approfondi que le précédent, est fait sur le modèle de la consultation de Théodore de Leliis, c’est-à-dire qu’il démontre l’inexactitude des douze articles et qu’il indique en terminant, les points de droit qu’auront à trancher les praticiens. D’après Quicherat, Pontanus se serait aidé des mêmes documents que de Leliis, c’est-à-dire du procès de condamnation qu’il appelle primum registrum, et des deux informations de 1452 faites sur l’ordre du cardinal d’Estouteville (processus præparatorius, processus ultimus.) Le ms. original se trouve au n° 2284 du fonds Ottobonien à la Bibliothèque vaticane, fol. 31.

   La Bibliothèque nationale possède deux textes : l’un dans le ms. de Saint-Germain de Harlay n° 51, l’autre dans le n° 9790, f. latin, du XVIII^e s. (ancien 5970 bis).

   Le ms. ottobonien est précédé d’une notice du prieur des dominicains de Vienne qui semblerait indiquer que cette consultation de Pontanus est hostile à la Pucelle. En effet ce religieux allemand dit que Bréhal lui envoya, en même temps que le traité de Leliis, quemdam, huic valde contrarium, et il ajoute infra : Folio XXXI incipit tractatus Anglicorum prædicto tractatui contrarium, et incipit sic : Primus articulus continet quasi summam. C’est là une erreur complète qui ne peut être attribuée, comme le pense Quicherat, qu’à une lecture superficielle, car, ainsi qu’on peut le voir, ce traité, loin d’être conçu dans l’opinion anglaise, est très favorable à Jeanne.

2. [152]

   Martin Ladvenu.

3. [153]

   Isambert de la Pierre.

4. [154]

   Thomas Marie.

5. [155]

   Bardinus de Petra. [Note : Selon Pierre Duparc, Bardinus est le diminutif de Isambardus ; aussi Bardinus de Petra et Isambert de la Pierre rencontré plus haut ne sont vraisemblablement qu’une seule et même personne.]

6. [156]

   Martin Ladvenu.

7. [157]

   Jean Massieu.