T. II : Appendices
67Appendices
69I Feuille des corrections à faire aux XI(XII) articles écrits de la main de G. Manchon
Original perdu.
Copies dans les mss. du Procès de Réhabilitation :
- X : B. N. lat. 5970, fol. 101-101 v°
- Y : British Museum Stowe 84, fol. 96 v°
- Z : B. N. lat. 17013 (Notre-Dame), fol. 150-150 v°
Éd. Q III, 237-238.
Nous établissons le texte d’après X, en notant de Y et Z les variantes qui ne sont pas de simple écriture.
Les actes du Procès de Réhabilitation présentent comme suit le document :
Texte
Secuntur producta de novo per dictos procuratores que superius inter acta hujus processus non fuerunt1 inserta.
Et primo producunt certum folium de manu magistri Guillermi Manchon alterius notariorum dicti primi processus scriptum, et tam sibi quam aliis notariis ostensum ; in quo continentur expresse multe correctiones in articulis mictendis pro oppinionibus habendis, que correctiones, licet concluse a conciliariis, non tamen sunt facte ; ymo articuli ipsi, a confessione Johanne plurimum discrepantes et ei contrarii, sunt transmissi.
Tenor dicti folii sequitur :
- super primo articulo, in illo puncto : auxilio et laboribus medianiibus, — debet poni : cum Dei auxilio.
- super eodem : se malle2 mori quam [habitum]3 relinquere, etc., debet addi : nisi habuerit de mandata Dei4.
- 70super5 eodem, non videtur bene positum : faventes6, etc.
- super eodem, non videtur bene positum : noctu, etc.
- super eodem, non videtur bene positum : quod sancte Katherina et Margareta in contentionibus7, etc. Videlicet8 debet poni9 : se scire per revelationem sanctarum Katharine et Margarete quod adversarii dicti principis [expellentur]10 ; et quod Deus dabit victoriam11 dicto principi et suis et contra adversarios suos.
- Item super tertio notetur illud in quo habetur : in sua societate, et propterea videantur14 littere scripte regi.
- super quarto, quoad habitum ad usum viri, scilicet tunicam, debet poni : et cum hoc dixit quod, postquam de mandata Dei habebat portare habituai viri, opportebat ipsam portare tunicam brevem, capucium, etc.15
- super eodem : habitum virilem dimictere, etc., addatur et [aliud quod]16 dixit : quod hoc non dimicteret nisi17 esset de mandata Dei18.
- super sexto, ubi dicitur : fuerunt parentes pene22 dementes, etc., corrigatur et ponatur quod : de recessu ejus male contenti fuerant.
- super nono, ubi habetur : Non dilexit, debet poni : et postquam per revelationem scierit quod voces erant, etc. ; radiatur ultima pars articuli, videlicet : et hec omnia, etc.23
- 71super decimo, in fine, debet addi : et in fine dixit : nisi ubi esset eidem ex parte Dei revelatum.
Item die quarta mensis aprilis, anno Domini m cccc xxxi, judices prefati voluerunt et ordinaverunt premissa transmictenda esse dominis doctoribus et magistris, ut super eisdem habeant deliberare, prout supe
rius intitulatur.
Et26 in dorso et in fine ejusdem folii reversi continebantur ista : Nota quod expedit pro bono cause transmictere istum codicem Parisius, scilicet domino Inquisitori, ijlis qui sunt penes dominum Burgundie et aliis doctoribus et magistris solemnibus, ubi poterit commode haberi accessus.
II Sentence contre Jean Ségueut
L’original de l’Instrumentum sententiae qui clôturait le procès de Jeanne, est perdu ou du moins a encore échappé aux investigations des chercheurs. Mais, à propos d’autres procès jugés par un évêque ou un évêque et un inquisiteur, de telles pièces sont encore conservées. Puisque nous connaissons plusieurs exemples de ces Instruments, nous pouvons préciser dans quelle forme ils se présentaient. Ils sont écrits le plus souvent sur une grande peau de parchemin, ayant environ 68 cm, sur 60 cm, et en général scellés sur double queue de parchemin, quoique nous ayons l’exemple de celui de Gilles de Rais qui a gardé la trace des trous où passaient des lacs.
Au point de vue diplomatique ce sont des lettres patentes, adressées Universis presentes licteras inspecturis [à tous ceux qui prendront connaissance des présentes lettres], intitulées au nom des juges, le plus souvent l’évêque et l’inquisiteur, ou leurs délégués et scellées par eux. Ces lettres prennent toujours, dans les exemples que nous connaissons, la forme d’un instrument public, c’est-à-dire qu’elles comportent la souscription et le seing manuel des notaires qui ont assisté au prononcé de la sentence et en ont dressé acte27.
Que contiennent ces instruments ?
La sentence qui était toujours solennellement prononcée était aussi 72solennellement promulguée. On reprenait dans une longue exposition les motifs du procès et les points les plus importants de la procédure.
Si l’on en croit l’aveu de Manchon, les juges eux-mêmes choisissaient les pièces qu’il fallait transcrire : réquisitoire du promoteur (comme dans le procès de Gilles de Rais), le plus souvent les articles, l’abjuration en français et en latin, quand il y a lieu, les confessions de l’accusé. Le texte de la ou des sentences vient à sa place dans le cours de la procédure.
Immédiatement après la sentence définitive, vient l’ordre des juges aux notaires de dresser acte in quorum omnium et singulorum premissorum testimonium [pour servir de preuve à l’ensemble et à chacun des points précédents] ; la formule varie ; au XIVe siècle elle précise fréquemment que les notaires feront unum vel duo aut plura instrumenta [un, deux ou plusieurs instruments], ce qui semble leur laisser toute liberté quant au nombre des expéditions à faire.
Après l’annonce des signes de validation, quand elle existe, l’acte se termine par l’énoncé du lieu et de la date où les juges prononcèrent la sentence, ainsi que par l’énumération des témoins qui ont assisté à cette solennité.
Parmi les actes que nous avons pu repérer, celui de Gilles de Rais a été édité par Bossard dans Gilles de Bais, maréchal de France… Paris, 1886 ; celui de Pierre Tesson, prêtre et clerc du roi, impliqué dans le procès de Robert d’Artois pour confection de faux, est d’environ un siècle antérieur à notre époque ; celui de Guillaume d’Auberyve28, archidiacre du Bauptois en l’église de Coutances, du 19 décembre 1440 retient notre attention à plusieurs points de vue. Guillaume accusé de crime de lèse-majesté est depuis longtemps enfermé dans des prisons laïques, celle du comte de Somerset, le château d’Hambye, d’autres encore. Réclamé comme clerc par l’évêque de Coutances, il est jugé par ses commissaires, les évêques de Lisieux, et d’Évreux, André Marguerie, archidiacre du Petit-Caux et Simon de Plumetot, chancelier de Bayeux ; il est jugé à Rouen et les lettres de territoire de l’archevêque Louis de Luxembourg sont ici transcrites. Après les articles du promoteur, Socius Votes, les juges proposèrent à Guillaume la purgatio : avec six témoins il jura ne pas avoir commis les délits à lui imputés dans les articles, et il fut absout.
Mais l’instrument qui nous intéresse le plus est celui de Jean Ségueut l’aîné, avocat au for séculier, jugé à Rouen pour hérésie quelques mois avant Jeanne, en novembre 1430. Nous retrouvons frère Jean Graverent, inquisiteur en France, qui juge avec l’official de Rouen pendant la vacance du siège archiépiscopal ; ce sont à un près les mêmes notaires qui ont souscrit cet instrument et celui de Jeanne. Jean Ségueut finalement abjura ses erreurs (le texte de son abjuration est transcrit ici en français et en latin), et la sentence définitive l’absout29.
73Instrumentum sententiae Archives de la Seine-Inférieure, G. 1154.
Universis presentes licteras seu presens Instrumentum publicum inspecturis, Officialis Rothomagensis, sede archiepiscopali vacante, et Frater Johannes Graveren, sacre theologie professor, ordinis fratrum predicatorum, Inquisitor fidei et heretice pravitatis in regno Francie auctoritate apostolica deputatus, salutem in Auctore et Consuminatore fidei Domino Nostro Jhesu Xristo.
Notum facimus quod, cum in certa congregacione facta in capella manerii archiepiscopalis Rothomagensis, pro juribus et libertatibus Ecclesie reformandis, a nonnullis reverendis in Xristo patribus, dominis episcopis, abbatibus, prioribus, decanis, archidiaconis, canonicis ecclesiarum cathedralium et collegiatarum civitatis, diocesis et provincie Rothomagensis, aliisque dominis, tam in sacra pagina quam in jure canonico et civili doctoribus, magistris et licenciatis, nobis eciam ibidem existentibus, presentati fuissent certi articuli, fidei materiam, ut prima facie apparebat, tangentes ; Nos, ex deliberacione ipsorum reverendorum patrum et aliorum dominorum et magistrorum illuc astentium, dictos articulos de verbo ad verbum perlegi fecimus, quorum articulorum potissime de hiis qui manifeste sapiebant heresim, tenor sequitur sub hac forma :
Sequuntur certi articuli dati coram dictis dominis judicibus in causa fidei, ex parte magistrorum Johannis Regis, canonici ecclesie Rothomagensis, promotoris causarum officii curie archiepiscopalis Rothomagensis, et Auberti Morelli, promotoris sancte Inquisicionis fidei, nomine ipsorum officiorum promotoris, fama publica refferente contra Johannem Segueut seniorem, advocatum in foro seculari, qui quidem advocatus, alias positus fuit in causam in materia fidei, occasione proposicionum inferius scriptarum quas revocavit :
Primo dixit : Jhesu Crist n’estent sa Seignourie, senon eu chiel et es ames des personnes.
Istam proposicionem revocavit tanquam falsam et erroneam, et contra dominium Domini Nostri Jhesu Xristi.
Item, que ung clerc, ad ce qu’il jouisse de priviliege de clerc, doibt avoir tonsure et confirmation, et pour ce que la lectre de tonsure exhibee en jugement ne faisait point mention de confirmation, elle ne valait aucunement.
Istam proposicionem revocavit, tamquam non bene dictam, prout dicunt clerici, tamquam falsam ; cum ita sit quod tonsura et confirmacio, que est de sacramentis Ecclesie, sint res distincte, scilicet, quod una potest esse sine alia.
Item, que Nostre Seigneur Jhesu Crist n’avait riens en cest monde, ne ses disciples ; et que luy ne ses disciples n’avaient aucune chose propre de temporel qui vaulsist jusques a ung pié de terre ; et que icelluy Jhesu Crist n’estoit point roy en cest monde. Et allegua a son propos : Regnum meum non est de hoc mondo.
Istam proposicionem revocavit, retractavit, cassavit et adnullavit, tamquam falsam et contra sanctum Euuangelium et Sacras Scripturas.
74Item, eciam revocavit plures alias proposiciones contentas in processu contra eum facto, tangentes et concernantes juridicionem et usuin Ecclesie, piarum aurium offensivas ; et, tamquam verus filius Ecclesie, cassavit et adnullavit ; ac pro nullis et non dictis reputavit.
Ad dictas revocaciones faciendas condempnatus fuit per sentenciam diffinitivam domini Inquisitoris, latam in presencia dominorum de clero ; cui sentencie acquievit, nec ab ea appellavit.
Dictaque sentencia lata, et revocacionibus predictis factis, ipse advocatus sacrosanctis tactis Euuangeliis, in presencia dictorum dominorum Inquisitoris et de clero, atque notariorum et testium, actenta misericordia sancte matris Ecclesie, juravit et promisit de cetero, tamquam bonum, probum et fidelem catholicum, erga Deum et sanctam matrem Ecclesiam atque ministros ejusdem possetenus se habere reverenciam, et honorem domino Inquisitori ac ministris Ecclesie exhibere, nil contra jura, juridicionem et libertates sancte matris Ecclesie aut personas ipsius domini Inquisitoris seu officiariorum suorum, sive testium contra eum productorum, vel illorum qui de facto fidei contra eum se intromisserunt, scienter facere seu actemptare.
Depost vero dictas sentenciam, revocacionem, promissionem et juramenta, dictus advocatus dixit, fecit et vociferavit ea que sequuntur :
Et Primo, ipse advocatus, loquendo de materia cujusdam detenti in materia fidei, qui dixerat : Si sim excommunicatus a judice, non sum excommunicatus a Deo. Et si, tamquam excommunicatus, fuerim inhumatus in campis, anima mea propter hoc penis non valebit.
Et dicendo quod res non erat tanta quod deberet detineri ; dum reprehenderetur de hoc dicendo et sustinendo, dixit quod domini ecclesiastici fecerant clavam, galice machue, de domino Inquisitore, dum positus fuerat ipse advocatus in materia fidei, cui domino Inquisitori ipsum advocatum accusaverant sive tradiderant et manum levando ac respiciendo ymaginem crucifixi subjunxit ista verba : Sur mon ame, on me fist auxi grant tort comme a Jhesu Crist.
Et ulterius dixit quod dominus Officialis, qui tunc erat, de hoc quod ipsum advocatum accusaverat, sibi dixerat : peccavi
, sive pecierat veniam.
Item, et loquendo in judicio et extra de negociis tangentibus quosdam qui vocati erant in materia fidei, dixit et vociferavit pluries et per plures vices quod positus fuerat idem advocatus in materia fidei injuste et sine causa racionabili ; et quod sibi factum fuerat injus, et quod res non sic remaneret.
Item, et aliis vicibus loquendo de dictis negociis, dixit et vociferavit pluries quod de cetero non auderet loqui pro rege in causis suis, et quod statim poneretur in materia fidei, et caperetur in verbis suis, prout nuper injuste et dolose captus fuerat, et quod plus in odium, quia sustinuerat factum regis, quam pro exaltacione fidei positus fuerat ipse advocatus in materia fidei ; et quod de hoc querimoniam faceret et res eidem repararetur.
Item, et alias loquendo de materiis fidem tangentibus, dixit et voci feravit : Je ne scoy quelle foy ne quel inquisiteur, maiz je fais veu a Dieu que, se le roy est venu, je mectroy les choses si hault que cieulx gens seront mis hors de l’obeissance du roy, ou je me dechargeroy de mon office.
Quibus articulis de verbo ad verbum perlectis, dominus presidens pro tunc in eadem congregacione, audita primitus deliberacione omnium et singulorum dominorum episcoporum, abbatum et aliorum dominorum, doctorum et magistrorum, conclusisset quod, super contentis in ipsis 75articulis per nos iudices, vocatis nobiscum duobus discretis viris jurisperitis, si vellemus una cum notariis et scribis nostris fieret informacio sécréta in forma juris ; cui conclusioni, et maxime in hiis que fidei nostre materiam concernere videbantur, parère et obedire volentes, ut tenemur, informacionem juridicam de et super contentis in articulis hujusmodi, per nonnullos testes fide dignos, vocatis nobiscum duobus notabilibus magistris et quatuor notariis subscriptis diligenter fecissemus, ipsamque informacionem sic factam, in altera congregacione de mandato nostro solenniter in capella hujusmodi, in qua interfuerunt nonnulli de ipsis reverendis patribus dominis episcopis, abbatibus, prioribus, doctoribus et magistris, convocata, fuissent articuli et deposiciones testium hujus modi, eorum nominibus et cognominibus propter grave periculum quod pro tunc nobis videbatur imminere, suppressis, lecti et publicati ; et, quamvis pro majori parte ipsorum dominorum tunc astancium, deliberatum fuisset ipsum Segueut, reum, esse capiendum et incarcerandum, nos nichilominus dulciorem et micciorem viam tenere cupientes, conclusissemus ipsum reum esse citandum et dulciter audiendum in suis responsionibus, prout et licteratorie juxta conclusionem hujusmodi citatus et evocatus fuisset ad certos locum, diem et horam tunc expressos. Quibus loco, die et hora advenientibus, minime comparuisset, et ob hoc per vicarios aut vicesgerentes nostros, ut juris erat, nobis aliis occupatis negociis, fuisset contumax reputatus et, ejus contumacia exigente, excommunicatus in scriptis ; quam quidem excommunicacionis sentenciam, per octo dies et ultra, sustinuisset ; et postmodum in alia congregacione facta in capella hujusmodi, certa die comparuisset post prandium idem Segueut, paratus, ut dicebat, stare jura et respondere coram nobis super interrogatoriis, eidem cui respondissemus quod materia grandis erat, que mature et jejuno stomaco tractari debebat, et ob hoc certam diem, tunc expressam et subsequentem, ad comparendum coram nobis in capella hujusmodi, hora octava de mane, eidem reo assignavissemus, dominos prelatos, magistros et doctores ibidem astantes in favorem fidei requirentes ut ipsi loco, die et hora interessent. Quibus die et hora advenientibus, assistentibus nobiscum ipsis dominis episcopis, abbatibus, prioribus, doctoribus et magistris, comparentibus judicialiter coram nobis, dictis magistris Joanne Regis, promotore causarum officii curie Rothomagensis et Auberto Morelli, promotore causarum officii sancte Inquisicionis, nomine ipsorum officiorum et pro ipsis, fama publica refferente, ex parte una ; et dicto Johanne Segueut, reo, ex alia incontinenti pro parte dictorum promotorum coram nobis pro tribunali sedentibus, fuissent articuli prefati in effectu, et interrogatoria abinde extracta, data et exhibita contra ipsum reum, ut super eisdem articulis et interro gatoriis ad racionem poneretur et interrogaretur idem reus. Quibus articulis et interrogatoriis per nos receptis, ipsum reum ad sancta Dei Euuangelia, modo et forma in talibus consuetis, jurare fecissemus coram nobis veritatem dicere de et super contentis in eisdem articulis et interrogatoriis.
Super quibus articulis et interrogatoriis fuisset dictus reus, nedum solum ipsa die sed eciam aliis diebus et terminis per nos eidem assignatis, interrogatus et auditus ; ipsoque audito in omnibus que dicere volebat dictus reus, ejus mera et spontanea voluntate, non coactus, motu proprio, ad informacionem jam contra eum factam super articulis predictis et fiendam, si nobis placeret, omnimode se retulisset, nec aliquid contra Informacionem seu informaciones contra eum factas aut fiendas, aut 76personas testium contra eum productorum sive producendorum, dicere, proponere, seu allegare voluisset ; quibus sic actis, cedulas extractas de processu ipsius rei, de confessatis et probatis dominis prelatis, doctoribus et magistris, nedum hujus civitatis et provincie Rothomagensis, sed eciam venerabilis facultatis theologie parisiensis et aliorum jurisperitorum Parisius existencium, ac nonnullis doctoribus et magistris de Anglia Rothomagi pro tunc existentibus, ut super eisdem deliberaciones darent illis qui presentes erant, dedissemus, et aliis absentibus duxissemus transmictendum, ipsisque cedulis traditis et transmissis, ac deliberacionibus eorumdem dominorum prelatorum, doctorum et magistrorum nobis remissis, necnon toto processu, articulis, interrogatoriis, responsionibus, cedulis et deliberacionibus seriosc postmodum certis personis, providis et honestis ac jurisperitis nobiscum vocatis, manifestatis, et eis integraliter explicatis, habito eciam super eisdein consilio, fuisset per nos certa dies eisdem promotoribus et reo assignata, ad concludendum et concludi a nobis videndum in negocio seu causa hujusmodi ; qua die adveniente, videlicet veneris decima septima mensis novembris, indicione nona, pontificatus sanctissimi in Xristo Patris et domini nostri domini domini Martini, divina providencia pape quinti, anno quarto decimo, coram nobis pro tribunali sedentibus ad jura reddenda, notariisque et testibus subscriptis, personaliter comparuerunt dicti promotores, nomine quo supra, ex parte una, et dictus Segueut reus, ex alia. Et tunc diximus ipsi reo quod illa dies erat eidem reo assignata ad concludendum et concludi a nobis videndum in dicto negocio, et, si aliquid vellet dicere ante conclusionem dicti negocii, diceret ; et libenter audiretur. Qui quidem reus respondit quod nil aliud quam [quod] dictum fuerat in processu, dicere volebat ; et quod consenciebat concludi in causa seu negocio hujusmodi ; prout et de ipsarum parcium consensu conclusum fuit. Et deinde, cum eisdem partibus fecissemus assignacionem ad certam diem, tunc expressam, ad audiendum jus seu sentenciam nostram diffinitivam a nobis et per nos ferri et reddi in causa seu negocio predicto, dictus reus, motu proprio, sponte, non coactus, nos cum instancia, qua potuit, requisivit et humiliter supplicavit quatenus, absque alia et ulteriori assignacione, ad prolacionem nostre diffinitive sentencie illo tunc procedere dignaremur. Nos autem, dicte supplicacioni annuentes, visisque articulis, interrogatoriis, responsionibus, deposicionibus testium, deliberacionibus et processu predictis, ac aliis de jure videndis et supplendis, que nos et animum nostrum movere potuerunt possuntque et debent, habitoque super eisdem maturo et deliberato consilio cum peritis, Xristi nomine primitus invocato, sentenciam nos tram diffinitivam in causa seu negocio hujusmodi, de ipsarum parcium consensu, protulimus in scriptis in hunc modum.
In Nomine Domini. Amen.
Quemadmodum in sacris tangitur codicibus, per abruta viciorum incedentes et incorrectos homines ac blaphemos, parjuros, astutos atque protervos, et signanter ubi leditur pietatis religio, arguere, obsecrare, increpare, et ecclesiastica disciplina ad rectam semictam reducere veritatis, eciam inimici hominis semina de mentibus humanis congruis evellere temporibus, habent et debent maxime hii ad quos ex suo spectat officio, prelati et doctores ; hinc est quod nos, Officialis Rothomagensis, 77sede archiepiscopali vacante, et frater Johannes Graveren, sacre theologie professor, ordinis fratrum predicatorum, Inquisitor fidei et heretice pravitatis in regno Francie auctoritate apostolica deputatus, in hac parte conjudices, fidei orthodoxe zelo ducti, necnon gracia Dei, Davidice Turris clipeis premuniti, securius tales devios misericorditer, quantum fieri potest, justicia movente, corrigere cupientes ; quia, Tu, Johannes Segueut senior, qui justiciabilis, subditus et prisionarius noster existis, alias in materia fidei tractus, et per sentenciam diffinitivam, prout in judicio coram nobis confessus fuisti, juste condempnatus, multas proposiciones tamquam erroneas et in fide suspectas revocasti ; et te depost, velud ex tua confessione spontanea ac ex informacione ad instanciam promotoris causarum officii nostri, fama publica, cum gravi scandalo, referente, per nos de te facta, cui ex ore tuo proprio coram nobis retulisti, non emendatum, non correctum, ymo post ipsam tuam primam purgacionem, parjurum, blaphemum, et suspectum de heresi comperimus, premissis, actentis aliisque de jure videndis et supplendis, que nos et animum nostrum movere possunt et debent, diligenter consideratis, habito eciam super hiis maturo et deliberato multorum, tam in jure divino quam canonico pariter et civili peritorum consilio, illum cujus causa agitur solum pre oculis habentes, per banc nostram sentenciam diffinitivam, quam ferimus in hiis scriptis, auctoritate qua fungimur in hac parte, dicimus te fuisse et esse parjurum, blaphemum et suspectum de heresi, et te, tamquam talem, penas juris incurrisse. Ideoque te prefatum Johannem Segueut seniorem ad premissa reparandum hic et alibi, prout et quando nobis magis videbitur expedire, necnon et ad abjurandum per hoc verbum : abjura, illos quos alias, ut prefertur, revocasti errores pestiferos, una cum quadam blaphemia de Jhesu Xristo, quam expost temere vociferasti, modo et forma quibus in quadam cedula, que tibi tradetur, continentur, sub pena convicti de crimine heresis, nichil addendo, nichil removendo, sive diminuendo, sub eadem pena te sentencialiter et diffinitive condempnamus, una cum expensis in hac causa factis, earum taxacione nobis reservata ; penam vero pro talibus infligendam ad arbitrium nostrum retinentes, et ex causa ; qua quidem sentencia nostra lecta et lata, cedulam inferius insertam in vulgari scriptam eidem reo tradi fecimus quam incontinenti, de verbo ad verbum, perlegit ; cujus cedule tenor de verbo ad verbum sequitur sub hac forma :
Je Johan Segueut l’ainsné, croy et sens Nostre Seigneur Jhesu Crist avoir eu et avoir puissance eu chiel et en la terre, non pas seulement sur les ames, maiz aussi sur les corps et toute creature visible et invisible, et que on luy doibt obeir aussi que l’en doibt obeir a Saint Pierre et aux aultres Apostrez, mesme a Nostre Saint Pere le pape et es aultres prelas catholiques leurs successeurs ; la puissance des clefs de lier et deslier estre donnee et octroyee de Nostre Seigneur a tous les prelas de l’Eglise Catholique. Je afferme et consent a la Saincte Eglise de Romme et au siege apostolique ; de cueur et de bouche je confesse moy d’icelle Eglise tenir la foy et garder pour le temps advenir, et garder en tous ses articles ; adoncques, Je, Jehan Segueut l’ainsné, congnoissant la foy catholique, abjure, et en abjurant je deteste les maulvais erreurs, lesquieulx j’ay aultreffoys revoquiez ; cest assavoir : que Nostre Seigneur Jhesu Crist n’estent point sa Seignourie, senon eu chiel et sur les ames des personnes. Item, qu’il n’estoit point roy en cest monde. Item, celle blapheme que aultreffoys j’ay prononchee 78en parlant de la matiere de la foy, en laquelle j’avoie aultreffoys esté mis et traictié juridiquement, en disant, cest assavoir, que on m’avoit fait auxi grant tort comme a Jhesu Crist. Item, j’ai dyt, plusieurs foys et en plusieurs lieux et devant plusieurs, que sans cause je fu traictié en la matiere de la foy ; aucune foys j’ay dit que injustement et dolosement, et que on m’avoit fait injustice, et que la chose me serait reparee ; et en ces choses j’ay mal dit ; confessant moy justement et sainctcment avoir esté traictié en la matiere de la foy ; et contre moy avoir esté bien prononché et sentencié, et les erreurs dessusdiz adonques contre moy proposees et prouvees deubment, avoir revoquié.
Ipsaque cedula in vulgari lecta, dictus reus prout in talibus consuetum est, manu propria in eadem se suscripsit : sic signum — Segueut.
Et verbis latinis sonat dicta cedula in vulgari scripta que sequuntur :
Ego Johannes Segueut senior credo et sencio Dominum Nostrum Jhesum Xristum habuisse et habere potestatem in celo et in terra, nedum super animas, sed et super corpora et omnem creaturam visibilem et invisibilem ; ac sibi esse obediendum, beatoque Petro apostolo, ceterisque apostolis ac domino nostro pape et ceteris prelatis catholicis eorum successoribus ; potestatemque clavium ligandi atque solvendi universis prelatis Ecclesie catholice a Domino Nostro datam et concessam affirmo ; consencio eciam Sancte Romane Ecclesie et apostolice Sedi corde et ore profiteor me ipsius Ecclesie fidem tenere et observare de cetero in omni bus suis articulis. Ego igitur Johannes Segueut senior, cognoscens catholicam fidem, abjuro, et abjurando detestor illos quos alias revocavi errores pestiferos, videlicet quod Dominus Noster Jhesus Xristus non extendit dominacionem suam nisi in celo et super animas personarum ; item quod non erat rex in hoc mondo ; item illam blaphemiam quam aliquando vociferavi loquendo de materia fidei in qua alias positus et tractus juridice fueram, dicendo videlicet quod facta fuit michi tam magna injuria sicut Xristo ; item, dixi pluries et in pluribus locis et coram pluribus quod sine causa fui tractus in materia fidei ; quandoque dixi quod injuste et dolose, et quod facta fuit michi injusticia, et quod res michi repararetur. Et in hiis male dixi ; ymo fateor me juste et sancte alias tractum fuisse in materia fidei ac contra me bene pronunciatum et sentenciatum fuisse, erroresque premissos pro tunc michi objectos et contra me probatos ex debito revocasse.
Quibus sic actis, nos eisdem partibus, videlicet dicto reo sub pena convicti de crimine heresis assignavimus ad comparendum personaliter coram nobis diem mercurii immediate sequentis, ut interim advisare possemus et deliberare cum peritis de modo et forma reparacionis, de qua facta erat mencio in nostra sentencia, fiende, cauciones ab eodem reo alias in processu datas expresse retinendo, nec eas relaxendo ; cui assignacioni se consensiit dictus reus.
79Actum et datum in dicta capella sub anno, indicione, mense, die, et pontificatu ultimo dictis. Presentibus ad hoc venerabilibus viris, magistris Laurencio de Busco, Gauffrido de Crotoy, Johanne de Quemino et Radulpho Anguy, advocatis curie archiepiscopalis Rothomagensis ; dominis Nicolao le Vasseur, Johanne Bertini, Johanne de Favencourt et Johanne Massieu, presbyteris ; Dionisio Martini, Bincto de Croismare, et fratre Clemente Nigelli, cum aliis.
Subsequenter, adveniente dicta die mercurii immediate sequentis, vicesima secunda dicti mensis novembris, indicione et pontificatu predictis, comparentibus personaliter coram nobis notariis et testibus subscriptis, dictis promotoribus et Segueut, nos iterum certis ex causis negocium reparacionis et execucionis sentencie nostre prefate continuavimus usque ad octavam diem immediate sequentem.
Actum in capella predicta, presentibus venerabili viro magistro Lau rencio de Busco, advocato predicto, dominis Johanne Bertini, Nicolao le Vasseur, Johanne de Favencourt, fratre Clemente Nigelli, Dionisio Martini et Johanne Chevreau ac Petro de Mota, cum pluribus aliis.
Deinde autem, dicta die octava que fuit penultima dicti mensis, comparentibus personaliter coram nobis officiali prefato, domino Inquisitore pro tunc absente a dicta capella, dictis promotoribus et Segueut, Nos, Officialis, si et in quantum de jure poteramus, dictum negocium continuavimus usque ad quindenam immediate sequentem.
Actum in capella predicta, presentibus Petro Minee, Bineto de Croismare, Maugerio le Parmentier et Johanne Chevreau, cum aliis.
Postremo vero, die ultima dicti mensis novembris anno indicione et pontificatu predictis, comparentibus personaliter coram nobis judicibus prefatis, presentibus dominis Guillermo Colles, alias Boscguillaume, et Guillermo Manchon, notariis, et testibus subscriptis, prefatis promotoribus, ex parte una, et dicto Segueut, ex alia ; qui quidem Segueut volens, ut asseruit, ad unitatem Ecclesie de corde puro et fide non ficta redire, ac saniori uti consilio, nobis humiliter, ut apparebat, supplicavit quatenus ad ejus absolucionem a quibuscumque vinculis, censuris et sentencia excommunicacionis quas incurrerat occasione commissorum, et in eum per nos declaratis, procedere dignaremur. Cui supplicacioni inclinati, visa humilitate ejusdem Segueut, nos auctoritate qua fungimur, eumdem Segueut, prefatis articulis ab eo ut premictitur abjuratis ac certis juramentis, submissionibus et promissionibus quoad penitenciam peragendam, emendis et expensis per eum coram nobis notariis et testibus sponte factis et prestitis, a quibuscumque vinculis et sentencia excommunicacionis aut censuris ecclesiasticis, quibus occasione premissorum tenebatur astrictus, in forma Ecclesie absolvimus, si tamen ad ipsam Ecclesiam ex corde redierit et incunctanter mandata servaverit ; ipsumque Segueut ad unitatem et pacem Ecclesie, ecclesiastica sacramenta ac communionem fidelium Xristianorum casu premisso reincorporavimus, reintegravimusque et reposuimus, ac, ut prefertur, reincorporari, reintegrari et reponi voluimus et jubemus per presentes.
In quorum omnium et singulorum premissorum fidem et testimonium, sigilla nostra una cum signeto nostri officialatus, presentibus hiis licteris duximus apponenda.
80Actum et datum in eadem capella, anno, indicione, mense et diebus quibus supra. Presentibus ad hec ultimo facta reverendis patribus dominis, abbatibus de Lira et Pratellis, priore de Longavilla, magistris Johanne Maugier, Gauffrido de Crotay, Ricardo de Salicibus et Ricardo Prati, necnon Bineto de Croismare, Maugerio le Parmentier, Johanne Audouf, Roberto Loré, et Dionisio Martini, cum pluribus aliis testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.
Et ego Guillermus Manchon, presbyter Rothoinagensis diocesis, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus curieque archiepiscopalis Rothomagensis juratus notarius, ejusdem sentencie prolacioni ac, ceteris premissis, dum, ut premictitur, dicerentur et fierent, una cum notariis infra et testibus suprascriptis, presens interfui ; eaque sic fieri vidi et audivi. Ideo presentibus licteris, sive presenti publico instrumento, aliena manu fideliter scripto, signum meum solitum una cum appensione sigillorum dominorum judicum prefatorum, ac signis et subscripcionibus ipsorum notariorum subscriptorum, apposui in fidem et testimonium premissorum requisitus.
Et ego Petrus Nobilis, presbyter Rothomagensis diocesis, publicus auctoritate apostolica et imperiali ac venerabilis curie archiepiscopalis Rothomagensis notarius, et in eadem testium examinator, hujusmodi sentencie prolacioni et pronunciacioni, ceduleque preinserte lecture, necnon omnibus ante hujusmodi prolacionem sentencie narratis, pre sens interfui, una cum notariis infra et testibus supracriptis ; eaque sic fieri vidi et audivi. Ideo hiis presentibus licteris, sive presenti publico instrumento, aliena manu scripto, signum meum solitum una cum signis et subscripeionibus notariorum infra scriptorum et dictorum dominorum judicum appensione sigillorum, apposui requisitus et rogatus.
Ego vero Guillermus Colles, alias Boscguillaume, presbyter Rothomagensis, publicus auctoritate apostolica et in curia archiepiscopali Rothomagensi notarius juratus, hujusmodi sentencie prolacioni ceduleque predicte lecture et signature, atque premissis omnibus et singulis, saltim pro majori parte, una cum prenominatis testibus, dum ut supra agerentur, dicerentur et fierent, una cum prenominatis testibus, presens fui. Ideo presentes licteras inde confectas signo et subscripcione meis solitis et consuetis signavi in fidem et testimonium veritatis, requisitus et rogatus.
Et ego Nicolaus Taquel, presbyter Rothomagensis diocesis, publicus auctoritate imperiali curieque archiepiscopalis Rothomagensis notarius juratus, sentencie et cedule preinsertarum prolacioni et pronunciacioni ac legitime collacioni de ipsis sentencia et cedula originalibus ad preinsertas facte, presens interfui ; eaque sic fieri vidi et audivi et concordare inveni. Ideoque huic presenti publico instrumento, manu aliena fideliter scripto, signum meum solitum, una cum notariis superius subscriptis, hic me subscribente, apposui in testimonium veritatis premissorum, requisitus et rogatus.
Notes des appendices
- [1]
Y fuerit
- [2]
YZ male
- [3]
X abitum
- [4]
Correction faite.
- [5]
Z om. depuis : super… jusque : noctu, etc.
- [6]
Y faventem.
- [7]
YZ contemptionibus. — Quicherat note que ce mot ne se trouve plus dans la rédaction des XII articles.
- [8]
Y sed
- [9]
Y om. : poni
- [10]
XY expellantur
- [11]
Z om. : victoriam
- [12]
XYZ hostiis
- [13]
Cet article fut en effet divisé, ce qui porta de XI à XII le nombre des articles. C’est ainsi que Courcelles put parler dans l’Instrumentum in forma de XII articles (Ch 269).
- [14]
Z videbantur
- [15]
Correction faite approximativement.
- [16]
XYZ alius quam
- [17]
YZ hoc esset
- [18]
Correction faite.
- [19]
YZ opponebat
- [20]
Quicherat propose de corriger en : tantum.
- [21]
Correction faite approximativement.
- [22]
Z ponit
- [23]
Correction faite.
- [24]
Z ponit
- [25]
Y om. : denotando, etc., debet poni
- [26]
YZ ut
- [27]
Fournier (Les Officialités au Moyen Âge, p. 208) dit que
la sentence est mise en forme publique… soit par acte notarié, soit par l’apposition du sceau.
Les exemplaires que nous connaissons, dressés en pays de droit coutumier, sont affirmés par les seings des notaires et authentiqués par les sceaux des juges.
- [28]
Archives départementales de Seine inférieure, G. 1165.
- [29]
Les thèses soutenues par Ségueut sur la pauvreté et sur le domaine du Christ sur les corps avaient fait scandale au XIVe siècle. La querelle relative à la pauvreté du Christ avait été dirimée par la constitution de Jean XXII le 13 novembre 1328. Le pape déclarait
erronée et hérétique
l’opinion de ceux qui professaient que le Christ n’avait rien possédé sur terre. Quant au domaine exercé sur les hommes en tant quetête
du genre humain, saint Thomas (Somme théologique, P. III, qu. 8, a. 2) avait enseigné que ce domaine ne s’exerçait pas seulement sur les âmes, mais aussi sur les corps.