T. V : Début du procès (Texte)

43La Rédaction Épiscopale du Procès de 1455-1456

45[Présentation de l’Instrument.]

1r Continet istud opus processum iudicialem, gravi maturitate digestum, iuris ordine diffinitum, mandata equissimo sancte Apostolice Sedis ac universalis Ecclesie summi presulis specialiter indictum, reverendissimis patribus, claris, electissimis et disertissimis iudicibus directum infrascriptis ; per cuius seriem, iusticia prevalente, iniquus ille, detestabilis, falsus et calumpniosus processus sentencialiter dampnatus, cassatus et revocatus est, quo mediante Iohanna Darc, dicta Puella, subdola fictaque fidei suspicione falso causata, violenta manu inique dampnata, igne feroci tandem consummata, in fide solida persistens, post pias exclamaciones sancti nominis Ihesu, spiritum Creatori, in conspectu populi lacrimosis suspiriis condolentis, palam reddere edita est. Post latam autem huius apostolici processus celebris diffinitivam, in archiepiscopali palacio rothomagensi, sentenciam, execucio publica, processionibus generalibus et predicacionibus publicis solenniter et devotissime celebratis, subsecuta est ; ubi palam universe plebi precedentis iniqui processus abhominacio revelata est.

[Lettres Patentes des Juges ; Ouverture du Procès.]

In Christi nomine, amen.

Ad perpetuam infrascriptorum memoriam, universis presentes licteras inspecturis, Iohannes, miseracione divina archiepiscopus et dux remensis, primus par Francie, Guillermus, parisiensis, et Ricardus, constanciensis, episcopi, iudices delegati et commissarii in hac parte a sanctissimo in Christo patre et domino nostro, domino Calisto, divina providencia papa tercio, cause et partibus infrascriptis specialiter deputati, salutem in eodem eterno fidelium Salvatore.

Publicis legibus sanctitum et catholice pietatis connexum divina manifestat assercio, clementi prelatorum amplexu oppresses pauperes et viduarum clamores audiri debere velocius et suis desolatis querellis caritatis et iusticie ministerio auxilium impendi salutare. Qui clemenciam non habet, inquit Iheronimus, nec indutus est viscera misericordie et lacrimarum, quamvis spiritualis sit, non adimplevit 46legem Christi. Rursum intonat ab omni cetu fidelium reverenter suscepta sacra Ecclesie tradicio, nulli fas esse vociferans, vel velle, vel posse transgredi Apostolice Sedis precepta aut sancti summi eiusdem presulis disposiciones et iusta mandata, quorum misterium fidelium caritates sequi opportet.

Sane a paucis citra temporibus, afflictionibus copiose, facie tristes, gestu, verbo et mentis amaritudine immensos ab intus actestantes dolorum graves actuleos, ad nostram applicuere presenciam honeste persone Ysabellis Darc1, mater, ac Petrus et Iohannes Darc, fratres deffuncte quondam Iohanne Darc, vulgariter dicte la Pucelle, nonnullis civitatis aurelianensis et aliis associati personis gravibus, Nobis lacrimosis vocibus exponentes : a sanctissimo domino nostro summo Pontifice se apostolicum impetrasse mandatum Nobis directum, quod, sub bulla plombea, suis tenebat in manibus ipsa mater ; una cum quadam supplicacione piissima, effectualiter exprimente dictam Iohannam Darc, deffunctam, per eorum dolosum, falsum et simulatum quondam processum, qui in ipso apostolico nominantur rescripto, dampnatam inique, et ultimo tandem mandatam supplicio, palamque crematam igne, tanquam fide errantem et recidivam, licet et innocens ab impositis criminibus, et in fidei constancia catholice persistens vicisset et perseverasset usque in finem ; et quoniam hec in sue fame denigracionem, et contra iusticiam et veritatem, de facto processerunt, mandabat Apostolicus iusticiam ministrari, reparanda reparari, nullitatem detegi, inique iudicata retractari, et infamatos ad famam restitui, vocatis vocandis indilate ; instanter petentes ipse desolate persone Nos onus subire tante rei et apostolicum exequi mandatum non differre.

Audita autem cum abiuracione non modica et pia compassione dolencium nova huiusmodi requesta, licet ad memoriam occurreret sancti pape Gelasii dictum, sacris insertum canonibus, dicentis ad Honorium episcopum : Divine retribucionis memor, ad pontifficalem conscienciam non ambigas pertinere, egencium commodis piam sollicitudinem non negare ; et quanquam dominus ipse Papa modernus, super afflictis pia gestans viscera, Nobis, in exemplum sue clemencie, benignas aures desolatorum clamoribus inclinavit, suum concedendo prefatum rescriptum ; adiecto tamen tanto moderamine racionis, ut, vocatis vocandis et presenti processu discusso graviter, iusticia et veritas optinerent principatum : Nos, tante arduitatis difficilem admodum materiam Nobis tunc ignotam, absque longa meditacione et previa informacione debita illico agredi noluimus. In primis enim benigna et morosa [exhortacione]1 cum desolatis supplicantibus 47communicantes, eisdem exposuimus difficiles progressus et prolissos dubiosque egressus tante rei, materiamque in fidei processu per suos 1v ad versantes iuste vel iniuste fuisse pretensam ; que favorabilis dicenda est, precipue si precesserit iudicum indubitatorum rectum et ordinatum iudicium ; et pro talium sentencia iura volunt fore pocius presumendum ; eosdem supplicantes actencius advertentes ut, vel ab inceptis desisterent, aut peritorum et doctorum valida quererent consilia, secundum que Nobis refferenda, possemus tucius ambulare ; eisdem eciam intimantes tandem Nos, absque legictimis informacionibus aut debitis preparatoriis documentis, nullatenus fore dispositos execucioni sui mandati intendere aut processum aliquem inchoare.

Qui supplicantes lugubri voce, constantibus tamen animis unanimiter responderunt et asseruerunt, medio iuramento, paratas esse informaciones, auctoritate reverendissimi patris domini cardinalis de Estoutevilla2, tunc in Francia legati, ex proprio factas officio ; et multa sacre pagine et iuris utriusque doctorum et peritorum habuisse consilia, tractatus, opera et scripta, ac processus primos sua inspectione nullos et iniquos ; aliaque documenta que, vel in promptu, vel locis suis tempore opportuno Nobis ministrare volebant, ea parari Nobis iudicere et facere exhiberi.

Ut autem supplicantes ipsi ex tunc Nos redderent cerciores, certum codicem, gravamina et oppressiones iamdudum eidem deffuncte Iohannete illatas continentem, certaque alia que ad iusticie huiusmodi petite preparacionem, et mandati apostolici acceptacionem Nos redderent prompciores, que inferius inseruntur, penes Nos dimiserunt ; supplicantes rursum ac humiliter requirentes, ut onus huiusmodi iniuncti per Apostolicam Sedem negocii, suscipere dignaremur et vellemus, eiusdem summi Pontificis amplexantes exemplum, qui voces desolatorum eorumdem exaudire, et eis sui concessione mandati apostolici providere curavit ; eterni eciam Iudicis [imitatores]2, prophetico ore iubentis : Beatus qui intelligit super egenum et pauperem, etc. ; instar gerentes legislatoris qui, querelas olim populi, ingressus ad Dominum, refferebat, ut, secundum eius imperium veritate perdoctus iudicaret.

Quibus Nobis ministratis, ad sufficienciam per Nos visis et diligenter actentis, una cum illo processu contra eamdem Iohannam pridem deducto, et aliis tanquam preparatoriis Nobis exhibitis, de quibus in hoc processu suis locis mencio fit specialis, que animum nostrum pietatis et iusticie ac obediencie sancte Apostolice Sedis zelo merito movere debuerunt : eisdem Ysabelli, Petro et Iohanni, ac aliis 48parentibus et amicis conquerentibus, responsum dedimus consolatorium sui doloris, tale scilicet : quod supplicacionem suam in loco publico palam et solenniter facere opus erat pro tanti negocii introductione salubri ; paratique essemus, apperta sue supplicacionis materia, secundum Deum et iusticiam, ea facere et adimplere que deliberacione previa melius adimplere possemus ; intimantes eisdem supplicantibus quod, muniti bono consilio, coram Nobis, Iohanne, archiepiscopo, et Guillermo, episcopo parisiensi, Nobis tamen Ricardo episcopo constanciensi a civitate parisiensi licet absente, die decima septima mensis novembris, in aula domus episcopalis parisiensis, coram Nobis comparerent, dictasque licteras apostolicas Nobis palam et publice presentarent, et omne agendum quod iustum foret, ibidem deliberaremus, et deliberata explicaremus publice et manifeste.

[Codicille de G. Bouillé.]3

Tenor autem certi codicis inter ipsa iudicii preparatoria per dictos supplicantes Nobis tunc exhibiti et traditi, sequitur in hec verba :

Ad honorera et gloriam Regis regum…

expl. : … rediisse invenitur.

[Enquête du Cardinal d’Estouteville.]4

Deinde secuntur Articuli super quibus examinati fuerunt testes infrascripti per reverendissimum Patrem in Christo dominum cardinalem de Estoutevilla.

24v expl. : … et Dauvergne.

[Présentation de la Bulle de Callixte III, le 17 novembre 1455, au Manoir épiscopal de Paris.]

24v/l.2 Dicta autem die adveniente, que fuit dies decima septima mensis novembris, Nobis, Iohanne, archepiscopo remensi, et Guillermo parisiensi, absente collega nostro episcopo constanciensi et in remotis agente, in aula maiori domus episcopalis parisiensis, constitutis, ibidem presentibus et assistentibus venerabilibus patribus dominis abbatibus sanctorum Dionisii in Francia, Germani de Pratis, Maglorii parisiensis, et sancti Laudi de Sancto Laudo, constanciensis diocesis, 49Crispini, suessionensis, et de Cormeliis, lexoviensis diocesis, abbatibus ; necnon venerabilibus et scientificis viris ac religiosis, magistris Iohanne Henrici, archidiacono de Oga, in ecclesia ebroicensi, et Iohanne le Beauvoisien, domini nostri regis in sua venerabili parlamenti curia consiliariis ; fratribus Iohanne Soret, ministro generali ordinis carmelitarum, Iohanne de Vernone, Thoma Verel, Petro de la Leu, Donoto de Puteo, Gerardo Gehe, Guillermo Bouillé, sacre theologie professoribus ; Martino de Fraxinis, Hectore de Coquerel, decretorum doctoribus ; Guillermo Sohier, Petro Gay, Iohanne Lestournel, Iohanne le Rebours ; virorumque notabilium multitudine copiosa5.

Coram quibus ipsorum quondam Iohanne la Pucelle parentum querimoniam audire parati, nostre prudencie initi nolentes, sed de proborum et in tam arduo negocio expertorum [consilio]3 quantum possibile esset, procedere et causam agitare cupientes ; eisdem parentibus in dictorum prelatorum et expertorum virorum notariorumque infrascriptorum presencia, quos notarios quoad hoc commisimus, juramentaque fieri fecimus in talibus assueta, audienciam concessimus ; eisdem tamen per prius exponendo quam sit talis negocii per eos aggrediendi ardua difficilisque deductio, [quam que]4 sit ambiguus iudiciorum eventus, sepeque contingere visum sit ut, credentes incepta faciliter exitus habere felices, ad finem votivum minime perducti, tandem cederent sic incepta in ipsorum et aliorum detrimentum.

Qua tamen audiencia eis sic concessa, coram Nobis comparentes prefati Ysabellis Darc, mater, Petrus et Iohannes Darc, fratres ipsius quondam Iohanne Darc, et aliorum dicte deffuncte parentum nominibus, et pro ipsis ; assistentibus sibi pluribus notabilibus burgensibus et civibus pariensibus, probisque mulieribus ville aurelianensis, per organum venerabilis et scientifici viri magistri Petri Maugier6, pro advocato et consiliario sibi per Nos distributi, Nobis exponi fecerunt quod, cum iampridem ad nostram et cuiuslibet Nostrum presenciam pluries accessissent, certamque supplicacionem, suorum doloris et querimonie causas continentem, Nobis porrexissent ; et quam, licet cum benigna mansuetudine susceptam, ad contentorum tamen in ipsa exaudicionem et plenum responsum eiusdem procedere distuleramus ; formidantes supplicantes prefati, actenta materie gravitate, quod ad effectum contentorum in eadem pervenire non possent ;

Quoniam ipsos eciam repetitis vicibus exhortati eramus ut, sano freti consilio, in tanti negocii deductione mature et consulte incederent, nec a via veritatis et iusticie declinantes, pro libito voluntatis opus tam grande inchoarent ; sed Nos per prius haberent, saltem summarie 50de sue supplicacionis contento, sicut melius possent, informare ; quod iam, tam per certas informaciones, iampridem factas et superius insertas, quam ex tenore processuum et actis adversariorum, opinionibus doctorum super ipsis habitorum, fecerunt, ut dicebant ; unde et Nos ex premissis moti, ut asserebant, diem presentem eisdem assignaveramus ad comparendum coram Nobis et obtuleramus eisdem condolentibus facere, sicut melius videretur peragendum, iusticie complementum.

Idcirco, ut ad huiusmodi cepti negocii [complementum]5 procedere cum vigili diligencia curaremus, quasdam licteras apostolicas, sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Calisti, divina providencia pape tercii, more romane Curie bullatas, sanas et integras, non viciatas, non cancellatas, sed omni prorsus vicio et suspicione carentes, ut prima facie apparebat, per quas Nobis mandabatur ut eisdem parentibus exhiberemus iuris et iusticie racionem, Nobis presentarunt, supplicando ut, ad ipsorum et contentorum in eisdem execucionem, iusto iusticie liberamine procederemus.

Nos igitur, premissis actentis, apostolice auctoritati parere et obsequi desiderantes ; supplicanciumque et maxime pretendencium contra iusticiam et in fama propria oppressionem et lesionem, compacientes afflictionibus ; et eisdem in veritate et iusticia volentes subvenire ; de et super contentis in eisdem licteris apostolicis et aliis, Nobis iampridem expositis summarie informati, huiusmodi licteras apostolicas, cum ea qua decuit reverencia, matura deliberacione prehabita, recepimus. Quas in publicum per venerabilem 25r virum magistrum Iohannem de Cruisy, notarium publicum, in subscriptorum notariorum presencia, perlegi fecimus, huiusmodi sub tenore :

[Bulle de Callixte III.]7

Calixtus, episcopus, servus servorum Dei, venerabilibus fratribus, archiepiscopo remensi, et parisiensi ac constanciensi episcopis, salutem et apostolicam benedictionem.

Humilibus supplicum votis libenter annuimus, eaque favoribus prosequimur opportunis. Exhibita siquidem Nobis nuper, pro parte dilectorum filiorum Petri et Iohannis, dictorum Darc, laicorum, ac dilecte in Christo filie Ysabellis, matris eorumdem Petri et Iohannis, mulieris, ac nonnullorum consanguineorum et propinquorum suorum, tullensis diocesis, peticio continebat quod : licet quondam Iohanna Darc, 51soror Petri et Iohannis, ac filia Ysabellis Darc6 eorumdem, dum in humanis ageret, omnem heresim detestata fuerit, nec aliquid crediderit aut affirmaverit, seu astruxerit, quod heresim saperet, ac fidei catholice et sancte Romane Ecclesie tradicionibus obviaret ; tamen, quondam Guillermo de Estiveto, seu alio, qui tunc erat, promotore negociorum criminalium episcopalis curie belvacensis, ad [subomacionem]7 ut verissimiliter creditur, quorumdam emulorum tam Iohanne, quam fratrum et matris predictorum, falso referente bone memorie Petro, episcopo belvacensi, necnon quondam Iohanni Magistri, ordinis fratrum predicatorum professori, se tunc Inquisitoris heretice pravitatis in partibus illis deputati vices gerere asserenti, eciam tunc in humanis agentibus, quod dicta Iohanna, que tunc in diocesi belvacensi constituta erat, crimine heresis respersa foret, et alia commisisset crimina, que dicte fidei contraria forent : dicti episcopus, ordinaria auctoritate, et Iohannes Magistri, pretendens se super hoc sufficienti fuisse potestate suffultum, illius pretextu, ad falsam relacionem huiusmodi, super hiis, adversus dictam Iohannam ad inquisicionem descenderunt, dicto promotore huiusmodi inquisicionis negocium prosequente ; eamque statim, neque evidencia rei, neque suspicionis vehemencia, neque fame clamore id exigentibus, carceribus et custodie tradiderunt ; et tandem, licet eis per inquisicionem huiusmodi non constaret legictime, prout nec constare poterat, ipsam Iohannam aliqua respersam heresi fuisse, aut alia fidei contraria, ac excessus et crimina huiusmodi commisisse, seu quibusvis erroribus dicte fidei contrariis inhesisse, cum ea non forent notoria neque vera, ipsaque Iohanna eosdem episcopum et Iohannem Magistri requisivisset ut, si quid ipsam pretenderent dixisse vel egisse quod heresim saperet, vel fidei contrarium esset, id ad examen remicteret Apostolice Sedis cuius iudicium ipsa ex tunc erat subire parata ; nichilominus eidem Iohanne, omni deffensione innocencie sue sublata et iuris ordine pretermisso, pro solo libitu voluntatis sue, in huiusmodi inquisicionis negocio nulliter et de facto procedentes, diffinitivam contra ipsam Iohannam, per quam ipsam hereticam aliisque excessibus et criminibus huiusmodi irretitam iudicarunt, sentenciam promulgarunt iniquam. Cuius eciam occasione dicta Iohanna postmodum, per secularem curiam nequiter fuit ultimo supplicio tradita, in periculum animarum ipsam condempnancium, ac ignominiam et opprobrium, ac gravem offensam et iniuriam matris et fratrum ac consanguineorum predictorum. Et, sicut eadem peticio subiungebat, de nullitate processus inquisicionis huiusmodi, ex actis illius et alias clare liquet, et de innocencia dicte Iohanne ; et quod 52ipsa, propter demerita sue culpe, nequiter dampnata extitit, legictimis de facili potest constare documentis. Quare fratres et mater ac consanguinei predicti, super hiis presertim ad recuperacionem honoris sui et dicte Iohanne, ac ad abolendam infamie notam exinde indebite susceptam, agere cupientes, Nobis humiliter supplicari fecerunt ut causam nullitatis huiusmodi ac expurgacionis de falso dicte Iohanne impositis, aliquibus in partibus illis audiendam et fine debito terminandam, commictere, ipsosque ad prosecucionem cause nullitatis et expurgacionis huiusmodi, premissis non obstantibus, admicti, mandare dignaremur.

Nos igitur, huiusmodi in hac parte supplicacionibus inclinati, fraternitati vestre per apostolica scripta mandamus quatinus vos, vel duo, aut unus vestrum, assumpto per vos aliquo ex inquisitoribus pravitatis huiusmodi in regno Francie deputatis, ac vocatis modernis subinquisitore dicte pravitatis in dicta belvacensi diocesi constituto, ac promotore negociorum criminalium dicte curie, et aliis qui fuerint evocandi ; auditis hinc inde propositis super premissis, quod iustum fuerit, appellacione remota, decernatis, facientes quod decreveritis, per censuram ecclesiasticam, firmiter observari. Non obstantibus constitucionibus et ordinacionibus apostolicis, ceterisque contrariis quibuscumque.

Datum Rome, apud Sanctum Petrum, anno Incarnacionis dominice MCCCCLV., tercio idus iunii, pontificatus nostri anno primo.

Sic signatum in plica : S. Crusiliati88.

[Discours de Pierre Maugier, Paris, 17 novembre.]

Qua perlecta, ipse magister Petrus Maugier, volens, ut 25v dicebat, de iusticia ipsorum conquerencium, calumpniaque et iniusticia adversancium, aures astancium et tam nobilem cetum informare ;

In primis protestantes quod nulli maliciose iniuriari aut in sui preiudicium fame et honoris quomodolibet intendunt invehere vel detrahere, sed ea solum dicere et prosequi que ad iuste sue cause et prosecucionis veritatem faciunt et elucidacionem ;

Protestantes eciam quod adversus eos et eorum quemlibet, qui in processu contra eamdem Iohannam facto interfuerunt, aut super eo consilium et opinionem dederunt, cum, visa et actenta falsa, mendosa, corrupta ac evidenti extractione articulorum eis pro concilio prebendo 53communicatorum, de qua inferius dicetur, excusabiles habeantur, non intendebant aliquid dicere in sui honorum et fame preiudicium, et suorum bonorum iacturam qualemcumque, demptis illis de quibus in premissis contra iusticiam egisse, per huius processus deductionem apparebit.

Et nichilominus dicenda pariter et agenda submictendo correctioni et reparacioni sancte Apostolice Sedis, vestre, ceterorumque, quibus hoc spectare decet, si quid fuerit corrigendum et reparandum.

Exposuit sub hac forma aut simili, in effectu ;

Reverendissimi patres et iudices clarissimi, ut vestre prodeat in medium rectitudinis zelus, et sacrum fulgeat veritatis et iusticie decus, et ex adverso iudicancium Petri Cauchon, quondam episcopi belvacensis, [Iohannis]9 Estiveti, promotoris, Iohannis Magistri subinquisitoris fidei in belvacensi diocesi, et collegarum seu complicum eorumdem, citra omnem semper loquendo iniuriam, dolosa detegatur intencio, manifestaque [pandatur]10 iniquitas ; exemplo purissimi Danielis, divina gracia pro salute innocentis Suzanne dolo iniquo condempnate, ad convincendam [inveteratorum]11 coniuracionem, suscitati iudicis ;

Placeat, postulo, actendere eorumdem iudicancium latentem dolum, perversum zelum, conspiratam maliciam, presumpteque [auctoritatis]12 iudicature dampnabilem nimiam audaciam. Quorsum queso, iudicancium tam dolose exquisita hec iudicandi invaluerit temeritas, cum evidencia docuerit iudicantes eosdem ad ipsam innocentem filiam inimicicias fovisse capitales, ita ut nedum cohabitantes eisdem inimicis sed adherentes, commensales, familiares, fautores, officiantes et consiliantes habiti sunt palam, publice et manifeste, veluti eorumdem iudicancium dicta, facta, processus iniquus, et perniciose sentencie manifestant et exprimunt.

Item et admiranda venit tanta eorum presumpcio, cum ipsi noverint iura clamare divina pariter et humana, nedum capitales hostes sed cohabitantes eisdem, a iudicandi, testificandi et actitandi, officio penitus alienos. Exinde sua corrupta nimis maculataque lucet intencio, ipsamque exterminandi filiam officiosa coniuracio, dolosa pariter et iniqua, quam vinculis et duro [ascriptam]13 carceri, exquisitis in rebus arduis interrogatoriis subtilibus, sepe vexatam, per falsas sue 54violentate [sic]14 confessionis articulatas, exserpciones sinistras adiectiones, et oppinancium [discrepaciones]15, [vi]16 metuque [extortas]17 [abiuraciones, confictas recidivaciones]18, et tandem publica et iniqua cremacione, ausi sunt, pollutis conscienciis et manibus, inique suffocare. Hec enim ex sui iniqui processus visione patent, ex verissimis informacionibus, et productis probabilibus constant ; ex quibus infectus ipse processus, sentencias et sequellas, vicio doli, nullitatis et iniquitatis maculatas, relinquit manifeste. Hec actendite, iudices clarissimi ; clamat ante tronum Domini innocentis oppresse immaculatus sanguis. Vestris est providenciis missa desuper huius inique dampnacionis elucidacio, per iusticie ministerium, consciencias fidelium serenas reddite, et reparacionem indicite condecentem et conditam honeste mixturis odoriferis veritatis et equitatis.

Item et erit actendenda dicte filie puritas et sincera mens, conversacio iuvenilis, omni labe carens, maxima humilitas, sinceritas in fide, et ad ecclesiastica officia fervens, devocioque fidei, infamiam, aut heresis labem vel suspicionem, nunquam [parturiunt]19 aut vel inducunt. Nec in processus illius reperietur tota deductione [quod]20 convicta vel confessa sit crimina ilia, que falso exprimit iniquissima lata in eam sentencia prima iudicancium, ipsamque, si aut virilis habitus aut armorum delacio causata sit, responsa dedit catholica, excusatoria [competencia ?]21 ; ita ut ab omni labe sibi imposita, presertim que fidei processum meruerit, expers habita sit, quemadmodum pro cessus [ipse]22 in suis probacionibus appertissimis manifestat. Que placeat animis vestris imprimere ; ut, omnem in eadem innocente suspicionem, causeque fidei materiam, seu note qualiscumque sibi [imposite]23 maculam cessare, fiat manifestum universis.

Item et quod conspirantes ipsi iudices ab inicio fidei processus contra hanc filiam inducere, ut formam tenere viderentur iure dispositam, super infamia, ad partes eius informaciones fecerunt, sed easdem suo processui 26r non copularunt ; ymo latere eas voluerunt, dolo repleti ; quoniam immaculatam innocenciam, divinorum officiorum frequenciam, sacramentorum percepcionem, et omnis bone indolis, puritatis, devocionis, et catholice unitatis amplexus, bonique nominis 55et honeste conversacionis, fama publica, per illas informaciones, relacionem dederat auctenticam. Sed quia iudicancium coniuracioni adversabatur hec relacio, a processu ipsas informaciones [abiecerunt]24 et dolose sub modio voluerunt abscondi. Hec autem, iudices doctissimi, sui nullitatem processus [inferunt]25 et omnium sequellarum. Nam, et secundum iuris doctores, omnis illa vicio nullitatis infecta censetur sentencia, quam dolus maculat processui adiunctus ; maxime si dolo eidem iudex consenserit quomodolibet, prout vestre hec ponderabunt reverencie circumspecte.

Item, et quibus suppositis et bene probatis, ac [pro]26 eiusdem innocentis filie expurgacione valituris, de ceteris contentis in processu inter ea opus est advertere, quanta perseverencia, a Deo et sanctis revelacionem habuisse, et eorum auxiliis processisse affirmaverit, ita ut ipsa, neque in hiis a veritate oberraverit fidei et ecclesie, seu ab ecclesia fuerit separata quomodolibet.

Item, et speciali animadversione, cum sentencia criminalis ferri non valeat, nisi in sponte confessum iuridice coram iudice suo vel inibi convictum, placebit actendere dicte filie etatem minorem, quod sine curacione iudicio sisti cogi non valuit, que carceri duro mancipata, metu et terrore custodum, capitalium inimicorum obprobriis assiduis, iudicumque immensis vexacionibus afflicta est ; que iudicem recusavit, et ab eo appellavit, papam reclamavit, et ita processus [adversus]27 eam facti violenciam considerate, ex quibus nullitatem in omnibus causari palam est.

Item, et velint pariter actendere vestre digne paternitates, quoniam ipsa filia visiones sibi revelatas, constanti animo semper asseruit, que sub Dei nomine a Spiritu bono productas esse continuavit solide, et quas verissimiliter esse tales asserunt doctores et licterati viri, iudicia Ecclesie non recusans sed amplectans humillime ; quodque de eisdem visionibus nisi in bonum iudicare debet nullus mortalis, cum talia pocius, ubi eciam incerta essent, divino sunt arbitrio relinquenda. Unde neque ydolatra aut divinatrix seu confictrix huiusdem revelacionum dicenda fuerit, nisi nulliter, et de facto, neque seductrix, [que]28 subditos populos ad sui naturalis regis et suppremi in terris domini nostri reducere velle fidelem obedienciam causata est ; et que soli Deo credidit, et demones nullatenus adoravit nec invocavit ullo modo.

56Item, et quoniam dicti iudices iniqui in suis non erubuerunt [sentenciis]29 doli, iniquitatis, nullitatis vicio infectis, multa de filia eadem innocente proferre convicia, ipsam super variis confessam criminibus et convictam falso ascribentes, errantemque in fide, relapsam et hereticam falso mendose30 et inique ; que tamen filia, si dicti processus iniqui series revolvatur, nullatenus super qualificatis criminibus sibi impositis, nullatenus confessa aut convicta reperitur. Itaque, ipsam fuisse catholicam, et dictis criminibus non infectam, placeat advertere et proferre palam, ut omne aboleatur scandalum et veritas edificet auditores.

Item, et falsus ille processus adversancium continet quod, per opinantes multos, in sacro et humano iure peritos, filia hec condempnata sit, cum tamen, ipsis opinantibus, suarum confessionum nullus unquam processus traditus fuerit, neque visus per ipsos, [quibus]31 subdoli equidem dati sunt ad opinandum articuli incipientes : Quedam femina…, a suis confessionibus dissimiles, subtrahentes que pro sua iustificacione valebant, et superaddentes aggravaciones, iniquas, falsas et subrepticias omnimode, in quibus tamen iudicancium penitus fundata videtur perversa sentencia, exinde nullitate infecta. Que peto per vestras providencias teneri memoriter, et eidem falso processui, pro dissimilitudine evidenti, dictos articulos comparari, si opus sit.

Item, et ipsa pretensa per iudices iniquos abiuracio, ponderanda est ; quoniam et illa que processui inserta est, fabricata est de novo post completum processum adversum, et prolixa est valde, artificio confecta valido, quam nec concipere ipsa potuisset innocens filia et ignara ; ymo altera sibi 26v [presentata]32 est dissimilis, et brevi scedula comprehensa ; quam, si territa protulerit, nichil egisse visa erit ; quoniam et tortoris expectantis et ignis parati cremacio, et instans comminacio crudelis interritus, metu valido, ad id compellere eam vise sunt.

Item, et quod per iudicantes ipsam, eciam post obitum dicte filie, in sua perseverantes nequicia, Deo adverso, processui adiecte sunt, post cremacionem eiusdem, informaciones quedam false et non signate, certis ascripte notariis, palam confitentibus eas nunquam fecisse, in quibus et lictere quedam missive principibus et prelatis diversarum regionum transmisse fundate sunt, quarum omnium informacionum 57et licterarum sic missarum falsitatem placebit detegere et dampnare cum effectu.

Item, neque pigebit advertere dictam filiam dixisse sepius adversis iudicibus, quod ipsa, Domino Nostro Pape, Romane Ecclesie et concilio generali sua dicta submictebat, quodque ad eos duceretur ; in quibus constat eam non fuisse scismaticam, sed catholicam ; non hereticam, sed obedientem et fidelem, ymo et dicta verba sonant interiectam ad Papam verissimam appellacionem. Et ita inferre opus est suam sentenciam esse nullam, et, post appellacionem, actentatam et falsam, qui filiam ipsam falso astruit scismaticam et errantem esse, petens super premissis iusticiam exhiberi.

[Adjonction de J. Bréhal.]

Quibus auditis, ut nichil de contentis in eisdem licteris apostolicis, pro posse, obmicteremus, inprimis venerabilem et religiosum virum fratrem Iohannem Brehalli, sacre theologie professorem, ordinis fratrum predicatorum, in regno Francie alterum inquisitorem, in cognicione huiusmodi negocii, Nobiscum, prout per33 easdem licteras apostolicas fieri mandabatur, Nobiscum assumpsimus.

[Interrogatoire d’Isabelle et de ses fils.]

Quo assumpto, considerantes huiusmodi negocium sine magna causarum cognicione et terminorum discussione expediri non posse, [interrogavimus]34 dictam Ysabellem, si esset mater et prefatos Petrum et Iohannem, si essent fratres ipsius Iohanne, nunc deffuncte, et quo moverentur zelo ad ipsius materie prosecucionem.

Qui responderunt quod erant mater et fratres ; et quod suam et suorum iniuriam prosequi intendebant, nolentes crudeles [effici]35 suam et suorum famam negligendo ; summarie desiderantes de iniusticia eidem deffuncte et parentibus illata, apostolicum mandatum execucioni mandari ; et secundum eiusdem tenorem, iusticiam sibi ministrari ; licteras citatorias petentes instanter, secundum dictarum licterarum apostolicarum formam et tenorem, sibi per Nos decerni.

58Unde Nos, Iohannes archiepiscopus, et Guillermus episcopus, iudices antedicti, actendentes iudicia, ab ea parte que est de in ius vocando, incipere debere, licteras citatorias eisdem supplicantibus concessimus, sub tenore inferius inserto, et prout per easdem licteras apostolicas Nobis fieri mandabatur. Quo facto, ipsi Ysabellis9, Petrus et Iohannes, apud acta et in notariorum infrascriptorum manibus, procuratores constituerunt, huiusmodi sub tenore :

[Procuration d’Ysabelle et de Pierre Darc.]

In nomine Domini. Amen.

Per hoc presens publicum instrumentum cunctis evidenter pateat et sit notum quod, anno eiusdem Domini M CCCC LV, indicione [tercia]36, mensis vero novembris die decima octava, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Calisti, divina providencia pape tercii, anno primo.

In nostrorum notariorum et testium infrascriptorum, ad hec vocatorum specialiter et rogatorum, presencia, personaliter constituti, Ysabellis Darc, diocesis tullensis, mater, et dominus Petrus Darc, miles, frater quondam Iohanne Darc, vulgariter dicte la Pucelle de Dompremy sur Meize, dicte tullensis diocesis ;

Ex eorum certis scienciis, melioribus via, iure, modo et forma, quibus melius potuerunt et debuerunt, possuntque et debent, fecerunt, constituerunt, creaverunt, nominaverunt et solenniter ordinaverunt apud acta cause huiusmodi, dilectos suos et fideles, venerabiles et circumspectos viros, dominos et magistros10 :

Iohannem Loiseux, Iohannem Angoti, Iohannem Generi, Iohannem Merati, Ludovicum Penyot, parisienses, Guillermum Prevosteau, Guillermum le Comte, licenciatos in legibus, advocatos ; Petrum Comte, Iohannem Veteris, rothomagenses, procuratores ; Iohannem Geffroy, Gerardum Folie, Laurencium Surreau, Jacobum Fouques, canonicos rothomagenses ; Iohannem Frocourt, Iohannem de Granviller et Radulphum Fabri, Belvaci commorantes, procuratores suos gene rales, et eorum quemlibet in solidum ; ita tamen quod non sit melior condicio primitus occuppantis deteriorque subsequentis ; sed quod per unum ipsorum inceptum fuerit, per alium libere prosequi possit, mediari, terminari et finiri, cum effectu, specialiter et expresse ad, ipsorum constituencium nomine sive nominibus, prosequendum nullitatem processuum, sentencie, et omnium inde sequutorum, 27r 59olim agitatorum contra dictam Iohannam, vulgariter dictam la Pucelle, reparacionemque condignam, petendum, requirendum et obtinendum ; atque coram reverendissimo et reverendis in Christo patribus, domino Iohanne, miseracione divina archiepiscopo et duce remensi, Guillermo parisiensi, et Ricardo, constanciensi episcopis, ac fratre Iohanne Brehal, sacre theologie professore, altero ex inquisitoribus heretice pravitatis, in regno Francie constituto, seu eorumdem altero deputatis [vel]37 deputandis ab eisdem iudicibus et commissariis a sancta Sede Apostolica deputatis, comparendi ; agendique et defendendi, nomine dictorum constituencium ; et pro ipsis libellum seu libellos, et quascumque peticiones, verbo vel in scriptis, dandi, faciendi et offerendi ; repplicandi, dupplicandi, tripplicandi et, si opus fuerit, quadrupplicandi ; litem seu lites contestandi et contestari faciendi ; domicilium eligendi ; ipsosque constituentes excusandi, advoandi et desavoandi ; cauciones quascumque prestandi ; de calumpnia, malicia et veritate dicendi ; et cuiuslibet alterius generis iuramentum, quod in causis requiritur et postulat ordo iuris, in animas ipsorum constituencium, prestandi ; iuramentum defferendi ; delatum in se suscipiendi, ponendi et articulandi ; posicionibus et articulis respondendi ; testes, licteras, acta, instrumenta et quevis alia probacionum genera, in modum probacionis, producendi et exhibendi ; testes iurare videndi ; in testes et eorum dicta, ac contra se exhibita et producta, dicendi et eos vel ea reprobandi, crimina et deffectus opponendi ; terminos et dilaciones petendi ; excepciones cuiuslibet generis proponendi ; iudicis officium implorandi et allegandi ; in causa seu causis concludendi ; sentenciam seu sentencias tam interlocutorias quam diffinitivas ferri, petendi et audiendi ; et si neccesse fuerit ab eisdem, et alio quocumque gravamine sibi illato vel inferendo ; provocandi et appellandi ; provocaciones et appellaciones suas prosequendi, innovandi, intimandi, insinuandi et notifficandi ; appostolos cum instancia debita semel vel pluries, necnon principale et expensas, si que fuerint adiudicate, petendi, repetendi et obtinendi ; de receptis quictandi ; beneficium sue absolucionis simpliciter et ad cautelam ac restitucionis in integrum petendi et obtinendi ; alium seu alios procuratorem seu procuratores, unum vel plures loco sui substituendi, qui similem et eamdem habeant in premissis potestatem ; et eum vel eos revocandi, presenti procuratorio in suo robore permansuro ; et generaliter ad omnia alia et singula gerendum, faciendum, et excercendum, ac procurandum, que in premissis et circa ea neccessaria fuerint, seu eciam opportuna, et que ipsimet constituentes facerent aut facere possent, si in premissis presentes et personaliter interessent ; eciam, si que sint que mandatum 60exigant magis speciale. Promictentes [iidem]38 constituentes, per fidem suam in manibus nostrorum notariorum subscriptorum corporaliter prestitam, ac sub ypotheca ac obligacione omnium et singulorum bonorum suorum, mobilium et immobilium, presencium et futurorum, se ratum, gratum, firmum atque stabile habere et habituros perpetuo, totum id et quicquid per dictos procuratores suos aut eorum alterum, ac per substitutos seu substituendos ab eisdem, seu eorum altero, actum, dictum, factum, gestumque fuerit in premissis, seu alias quomodolibet procuratum, etsi neccesse fuerit iudicio sisti et iudicatum solvi, cum clausis opportunis.

De et super quibus premissis omnibus et singulis sepedicti consti tuentes pecierunt per nos, notarios infrascriptos, sibi fieri atque tradi publicum instrumentum, seu publica instrumenta, unum vel plura.

Acta fuerunt hec Parisius, iuxta ecclesiam beate Marie parisiensis, sub anno, indicione, mense, die, et pontificatu predictis ; presentibus ad hec venerabilibus et circumspectis viris, magistro Guillermo Bouillé, in theologia, magistro Simone Chappitaut, Egidio Hanage, Laurencio Vincencii, et Petro Heurgalent, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.

[Procuration de Jean Darc.]

Deinde sequitur tenor procuracionis Iohannis Darc, fratris dicte quondam Johanne.

In nomine Domini. Amen.

Per hoc presens publicum instrumentum, cunctis evidenter pateat et sit notum quod, anno eiusdem Domini M CCCC LV, indicione [tercia]39, mensis vero novembris die vicesima quarta, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Calisti, divina providencia pape tercii, anno primo.

In nostrorum notariorum et testium infrascriptorum, ad hec vocatorum specialiter et rogatorum, presencia, personaliter constitutus, Iohannes Darc, frater quondam Iohanne, vulgariter dicte la Pucelle, de Dompremy sur Meize, tullensis diocesis, ex eius certa sciencia, melioribus via, iure, modo et forma, quibus melius potuit et debuit, 27v potestque et debet, suos dilectos et fideles, venerabiles et discretos viros dominos et magistros Iohannem Loiseux, Iohannem Angot, Iohannem Generi, Iohannem Merati, Ludovicum Penyot, parisienses ; 61Guillermum Prevosteau, Guillermum le Comte, licenciates in legibus, advocatos ; Petrum Comte, Iohannem Veteris, rothomagenses, procuratores ; Iohannem Geffroy, Gerardum Folie, Laurencium Surreau, Iacobum Fouques, canonicos rothomagenses ; Iohannem Frocourt, Iohannem de Granvillier et Radulphum Fabri, Belvaci commorantes, procuratores suos, generales et certos nuncios speciales, ita quod non sit melior40. […]

[Assignation des accusés, Rouen, le 12 décembre.]

Anno domini M CCCC LV, die 28r vero mensis decembris duodecima, indicione tercia, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Calisti, divina providencia pape tercii, anno primo ; ad quam diem citati erant reverendus in Christo pater dominus belvacensis episcopus, subinquisitor heretice pravitatis in diocesi belvacensi constitutus, ac promotor negociorum criminalium curie belvacensis, omnesque et singuli sua in hac parte interesse credentes ; ad comparendum coram Nobis, Iohanne, miseracione divina remensi ;archiepiscopo, et Guillermo, eadem miseracione parisiensi episcopo, iudicibus et commissariis in hac parte, una cum Nobis, Ricardo, constanciensi episcopo a prefato domino nostro Calisto, ad infrascripta specialiter deputatis, cum illa clausa : Quatinus vos, vel duo, aut imus vestrum, etc., in palacio, sive maiori aula reverendissimi in Christo patris et domini, domini rothomagensis archiepiscopi,

Qua die comparuit in iudicio coram Nobis, archiepiscopo et episcopo supradictis et Nobis episcopo constanciensi absente, et assistente Nobiscum et assumpto fratre Iohanne Brehal, suprascripto, iudicibus, pro tribunali ad iura reddenda sedentibus, venerabilis et circumspectus vir magister Iacobus Fouques, canonicus rothomagensis, procurator et nomine procuratorio venerabilium personarum Ysabellis Darc, matris, domini Petri Darc militis et Iohannis Darc, fratrum quondam Iohanne Darc, vulgariter nuncupate la Pucelle, suo et aliorum parentum et consanguineorum ipsius Iohanne nominibus ;

De cuius mandato, apud acta cause huiusmodi legictimis constat documentis ; asserens diem hodiernam, instantibus et requirentibus dictis Ysabelli, Petro et Iohanne, parentibus et consanguineis prefate Iohanne, eisdem reverendo patri, subinquisitori et promotori causarum criminalium fuisse assignatam ; petens et requirens a Nobis et per Nos, 62sibi et in quantum opus esset, ipsos citatos non comparantes pro contumacibus reputari, et in eorum contumacia per Nos decerni et statui prout iuris fuerit et racionis.

Et tunc, Nos iudices et commissarii prefati, nolentes partes [artare]41 sed maturitate [debita]42 iusticiam ministrare, huiusmodi diei assignacionem, hinc ad diem lune proximam, que erit decima quinta mensis decembris supradicti, tam propter festum beate Lucie virginis quam ex nostro, officio et alias prorogaveramus et continuaveramus ; declarando partes illa die audiri debere, ac si ista die comparuissent.

Presentibus ad hec venerabilibus et scientifficis viris magistris Hectore de Coquerel, utriusque iuris doctore, Iohanne Gresler, Egidio de Campis, Guillermo Auber et Iohanne Dugué, testibus ad premissa vocatis et rogatis.

[Présentation des documents fondant la juridiction des juges délégués, le 15 décembre.]

Adveniente autem dicta die decima quinta supradicti mensis decembris, comparuit in iudicio coram Nobis iudicibus et commissariis prefatis, atque fratre Iohanne Brehalli, sacre theologie professore, altero ex inquisitoribus in regno Francie constitutis, Nobiscum assumpto pro tribunali sedentibus, apud dictum palacium, sive maiorem aulam prefati domini archiepiscopi rothomagensis : venerabilis et scientificus vir magister Guillermus Prevosteau, supradictorum Ysabellis, Petri et Iohannis Darc procurator et procuratorio nomine, et de cuius mandato, apud acta cause huiusmodi legictimis constat documentis» sibi assistente, magne auctoritatis et sciencie viro domino Petro Maugier, decretorum doctore, in materia et causa huiusmodi, dictis Ysabelli, Petro et Iohanni, aliisque parentibus dicte Iohanne, advocato per Nos dato et distributo, [qui]43 pro nostrarum iurisdicionis et iudicii fundacione, exhibuit rescriptum apostolicum suprascriptum, necnon citaciones tam contra dominum episcopum belvacensem, subinquisitorem heretice pravitatis in diocesi belvacensi, promotorem causarum criminalium curie belvacensis, quam contra omnes alios et singulos sua communiter vel divisim interesse credentes, prout in actis huiusmo di de verbo ad verbum continetur atque ea realiter in scriptis produxit, cum earum execucionibus ; quarum tenores citacionum et earum execucionum inferius describuntur.

63

[Discours de P. Maugier44, Rouen, le 15 décembre.]

Post cuius nostrarum iurisdictionis et iudicii fundacionem, ipse magister Petrus Maugier, advocatus prefatus, aliqua ostendere volens pro huiusmodi cause deductione, in forma solennis proposicionis protulit palam et exposuit in effectu ea que secuntur, verbis gallicis, ad Nos iudices verbo directis ; presentibus vins sollennibus de omni statu ecclesiastico et seculari, ac magna multitudine plebis, sic incipiens :

Ex approbata et honesta observancia in negociis arduis et difficilibus rebus, solet precedere divinum verbum ad implorandum sublimis gracie directionem eternam, ad honorandum iudices excel lentes, suamque et audiencium benevolenciam procurandum, et presertim si casus occurrat ad decus et laudes sancte Apostolice Sedis et suppremi romani Pontificis domini nostri.

Ab hac autem excelsa sancta et Apostolica Sede, sine medio exorta est omnis facultas et delegacio commissa specialiter in hac parte, Vobis preclarissimis patribus, prelatis dignissimis et dominis metuendis : reverendissimo scilicet et illustri 28v Remorum archipresuli, duci, primo Francie pari et legato nato ; reverendo et disertissimo parisiorum pontifici, utriusque iuris doctoribus fulgentissimis, secum vocato sacre theologie professore probatissimo, fratre Iohanne Brehal, heretice pravitatis inquisitore fidei in hoc Francie regno, hic presen tibus ; necnon lucidissime sapiencie splendore rutillanti episcopo constanciensi, nunc absenti.

Exinde merito per me, nuper [legentem]45 doctoris gencium epistolas, recollectum est verbum suum benignum pariter et divinum, scriptum ad Romanos (XV, C) in epistola : Pleni estis dilectione et repleti omni sciencia.

Dignissimi patres, materia instans, pia compassione plena, querela est lugubris, supplicacio humilis, et imploracio iusti iudicii vestri in forma iuris. Partes hic conquerentes iustissime sunt : Ysabellis Darc, mater, Petrus et Iohannes, sui liberi, fratres, suique ceteri parentes, hic per suum procuratorem representati competenter.

64Querela lamentabilis ipsa hec est : bone recordacionis Iohanna Date, dicta pridem vulgariter Iohanna la Pucelle, virgo humilis et innocens, de partibus Lothoringie, de Dompno Remigio, tullensis diocesis, prope Nemus Canutum, in confinibus regni Francie, exorta est ex honestis parentibus, pauperibus et honestis, vita et moribus commendata plurimum in sua humilitate ; que, licet pridem per honesta licitaque et catholica media plus procedencia, ut verissimiliter presumitur, ex divina disposicione, quam alias, ad domini nostri Regis decus et bonum sui regni multa magna armorum excercicia honorifice aggrediens et consummans ad honorera regie maiestatis, et utilitatem subditorum suorum ; inique tamen dolose et iniuste detenta, duro carceri mancipata, onerata et interrogata impie et violenter, et in pretenso processu fidei, falso et calumpniose agitata fuit coram tunc licet nulliter et de facto pretensis iudicibus, Petro Cauchon, tunc episcopo belvacensi et quodam fratre Iohanne Magistri, de ordine fratrum predicatorum, pretenso Belvaci subinquisitore fidei, instante quodam Iohanne d’Estivet, dicto Benedicite, asserto dicti episcopi promotore, et quibusdam aliis suis complicibus.

Hec enim Puella, humilis et devota iuvenis et inexperta, vicibus iteratis acriter et subtiliter interrogata est ; detenta in manus capitalium inimicorum suorum, et per eos qui sui iudices esse non poterant, quovis modo de iure, per hos fuit reputata a fide deviasse et errasse, et a doctrina et tradicionibus ecclesie, calumpniose tamen, et contra veritatem et iusticiam. Deinde ipsa Iohanna iniquissime bina vice condempnata est, altera ad perpetuos carceres, et ad faciendum certam abiuracionem sibi ignotam ; altera, tanquam fuisset recidiva in erroribus fidei, relicta est brachio seculari ; et tandem, in extrema confusione, igne crudeli cremata est, in diffamacione sua, parentum et amicorum suorum, publico scandalo et nota irreparabili ; quanquam et innocens, vero impositis criminibus, catholica fidelis, in fide non hesitans, sed immunis ab omni scelere fidem contingente [vel]46 Ecclesiam quovis modo.

Hec est igitur lamentacione, doloribus, scandalis, crudelitate, impietate, fraude, dolo, nequicia, calumpnia, in fidei fundata falso processu, doloribusque querela plenissima, matris et parentum huius memorande puelle.

Audite, clarissimi iudices, ut a proposito verbo divino non cadamus. Magnus ille Paulus, vas electionis, post Christum Dominum instructor precipuus et defensor nostre sancte fidei, benigna exhortacione visitans Romanos, [noviter ?]47 saporantes fructus eterni dulcedinem a christiana 65pullulantis religione, ut eos in suis turbacionibus consoletur, ut eos doceret perseveranciam in fide, mutuam caritatem et supernam dilectionem, verba misit eis ab inicio proposita : Pleni estis dilectione et repleti omni sciencia. Conformiter, electissimi iudices, dominus noster pontifex primus, cuius clemencia lamentabilem banc querelam suscipere dignata est ; qui alias generali verbo, ut Parisius, in aula episcopali, deductum fuit, responderat conquerentibus : Dum tempus accepero, ego iusticias iudicabo. Psalmo LXXIV. Quod responsum equale visum est verbo illi evangelico : Descendam et videbo si clamorem, qui venit ad me, opere compleverint [Gen. XVIII, 21]. Iam ipse clarius loquitur pontifex summus : Scribo in promptu, inquit, electis viris, locum meum, pro iusticie ministerio, eis confero ut scrutata veritate, resultet vobis conquerentibus optata provisio. Ipse dixit, et facta sunt. Iam vestra manus rescriptum tenet. Iam onus commissum subire dignatur caritas vestra, obtemperant filii paternis votis, post beatum Paulum exprimentibus et confidentibus in pietate et caritate vestra : Certus sum, inquit ad vos patres dignissimos, certus sum autem, fratres mei, ego ipse de vobis, [ut]48 ait apostolica providencia, quoniam pleni estis dilectione et repleti omni sciencia. Et, quemadmodum dominus noster Papa, vestras agnoscens virtutes solidas et constantes, verbum Apostoli vobis direxit, verba eidem humili voce vestris presentant dominacionibus, doloris amaritudine desolata mater, tristes supra modum fratres, parentes et amici deffuncte honeste virginis innocentis, Iohanne la Pucelle, una cum sua lugubri et dolentissima querela ; quoniam secundum primam partem assumpti verbi 29r pleni estis dilectione ; omnis enim qui non diligit manet in morte [I Io. III, 14] de Pen. di. I, § 149 ; et quoniam per hanc dilectionem nichil melius intelligo quam amorem et dilectionem sub magno legis precepto evangelice expressam, primo ad Deum, secundo ad proximum, de secunda scriptum in psalmo reputo diligendo et compaciendo sine passione aliena : Beatus qui intelligit super egenum et pauperem, etc. [Ps XL, 2] et alibi Pupillum et egenum iustificate et de manu peccatoris liberate [Ps LXXXI, 4] et in Canone Non diligamus verbo et lingua sed opere et veritate [I Io. III, 18] XLVII di. Sicut hec est radicata caritas qua posita nil mali contingere potest, de Pen. di. II50. Radicata hec est que celum commovit, que Christum ad yma produxit, que lapidem angularem [posuit]51 ut faceret utraque unum de qua in Canone Caritas est, di. 66ubi enim fides et caritas deest, iusticia esse non potest. XXIII. qu. 1 §52 ; vide et pariter secundum partem secundam verborum Apostoli repleti estis omni sciencia vos, gracia cooperante divina, in bona sciencia et virtuosa sommam et perfectionem tenetis signanter. Bonam loquor scienciam quoniam omnis bona sciencia a Deo est, mala autem a dyabolo, XXXVII di., § hinc eciam53, et XXVI q. II Qui [sine]54 De vestra bona sciencia scriptum est in canone si per Guido XLVI di. Ponam in luce scienciam et non preteribo veritatem.

Ut autem principalem nostram deductionem accedam ; et, ut vestras laudes magis quod assentatoris animo, quam quod gratas habeam facere, extimetis, gressus sistam ; dicens dumtaxat quod merito ad personas vestras discretissimas, clarissimas, et virtuosas, directa sunt verba premicia : Pleni estis dilectione et repleti omni sciencia. Supe rest, dignissimi patres et iudices dissertissimi, et excogitati processus et sentenciarum presumptarum adversus nostram Puellam nullitatem, dolum, fraudes, iniusticiam, iniquitatem, et falsam, falsoque pretensam, fidei materiam palam facere et in medio aperire, ut luceat veritate fundata supplicacio facta summo Pontifici per hos querulosos actores, et exinde manans mandatum apostolicum vestris directum paternitatibus reverendissimis, iusticia et equitate undequaque complexum actendere, piamque tandem supplicacionem, vobis alias porrectam et hic porrigendam ex audicione proferre dignissimam, cum execucione reparacioneque propicie intervenientibus vestra tamen compassione et gracia.

Quoniam pleni estis dilectione, instat opus vestras dominaciones iudiciale officium excercentes, ordinem vestre delegate potestatis actendere, ut in primis educacionem, famam, honestatem et conversacionem huius bone voluntatis Iohanne, virginis et puelle, considerare liceat. A parentibus siquidem catholicis Christiane religionis sumpsit exordia, mores et disciplinam. Deum coluit, Ecclesiam frequentavit, in etate eciam tenera ; et, dum ad annos appulit maiores, divinis officiis interfuit, sacramenta ecclesiastica, penitencie presertim et eucaristie, devota sollicitudine sepe coluit et percepit. Nichil asserens, nichil dogmatizans fidei et Ecclesie adversum quomodolibet, aut quod sancte Romane Ecclesie tradicionibus obviaret. Ymo et quamdiu in humanis substitit, omnem heresim detestata est. Verum, dum annos puberes actigerat, a bono spiritu creditas procedere, revelaciones habuit. Quibus edocta, in Francie regno militante cum honore et utilitate maximis, sua industria, victorie inimicorum, civitatum et locorum 67usurpatorum restituciones mirabiliter obtente sunt, divina pocius favente gracia quam humana, que eciam inimicorum eorumdem a regno Francie finalem extirpacionem predixit futuram brevi manu. Quod ita fuisse compertum est. Et tandem, in violenta capitalium hostium manu, medio pecuniarum, reposita et in processu iniquo pulsata acriter, iudicium sepius acceptavit et imploravit sancte Romane Apostolice Sedis. Que sunt signa et indicia manifesta Deo grate et catholice persone.

Nulla [igitur]55 contra ipsam infamacio potuit precedere, ex qua in fidei suspicionem notari valuit, aut in eam processus debuit agitari. Idcirco et adverse partes in apostolico mandato descripte, processum suum actemptarunt nullitate infectum, dolis compositum, violencia precipitatum. Et sentencias protulerunt iniquas, nullas, affectatas, in falso processu fundatas, iuri et iusticie in materia et forma penitus adversantes et obviantes. Scribit enim Guillermus Durandi, (in suo Speculo iuris, tit. de relat. § Qualiter sit sentencia promulganda) : Sentenciam dici debere nullam pariter et processum multis modis, scilicet racione iudicis, racione iurisdictionis, racione litigatorum, racione loci, racione temporis, racione cause, racione quantitatis, racione modi, racione processus, racione manifeste iniquitatis. Inficitur siquidem processus iniquus, contra deffunctam hanc Iohannam la Pucelle, in antiquorum regni Francie hostium manus violenter detentam, tentatus, ac sentencie et execuciones inde secute, ex omnibus causis per ipsum speculatorem statim expressis.

Quippe primo, racione iudicis, seu forum et iurisdicionem sorciendi, totus infectus est processus, cum sequellis ; quoniam et ipsa deffuncta Puella nec habebat 29v domicilium, nec delictum commiserat fidem concernens, in pretensa iurisdicione iudicare presumencium.

Tum secundo, propter metum illatum in personam vicarii inquisitoris in Belvaco, tunc episcopi belvacensis coiudicis. Qui vicarius violentatus est fidei materiam dicere, ubi nulla processit in fide nota vel suspicio, nisi dolosa et conficta.

Tum tercio, quoniam ipsa Iohanna palam recusavit in iudicem tunc episcopum belvacensem, tanquam inimicum capitalem et non iudicem. Qui sic licet recusatus, de facto processit, omni iuris forma per eum pretermissa.

Tum quarto, quoniam ipsa Iohanna se expresse submisit iudicio summi Pontificis et concilii generalis, et petivit ad eos duci. Contra quam submissionem nulli licuit ulterius procedere.

Tum quinto, quoniam hec causa de maioribus censenda est ; quoniam de revelacionibus secretis et occultis tractabat. Que nobis ignote 68sunt, et de quibus difficile nimis est iudicare. Et ita ad Apostolicam Sedem causa ipsa remictenda erat, et ibi iudicanda.

Tum sexto, quoniam horror carceris et custodum terror equiparantur questionibus et torturis, et processum inficiunt nullitate ; presertim in iuvene, et in fidei materia, quales huic filie etatis XIX annorum applicati sunt.

Tum septimo, propter sibi in tanta materia denegatum consilium. Debuit enim advocatus sibi dari et director, humanitate legis et caritatis favore.

Tum octavo, quoniam annis minor erat, nec valent sentencie vel processus contra minores XXV annis non defensos, extorti seu facti.

Tum nono, quoniam iudicum severitas et verius austeritas [processum]56 inficit ; in hac enim causa processus minoritas, impericia, miseracio sexus, iudices ad pene moderacionem debuerunt movere, ita ut in prima contra Puellam lata pretensa sentencia, non abiuracio, non perpetuus carcer, sed moderata [pena]57 salutaris indicta foret ; in secunda vero sentencia, omnis pernicies et rigor crudelis innotescunt ; quoniam relapsa dici non potuit, que ex animo et sciencia certa non relabitur. Hec autem puella iuvenis, neque in heresim prius inciderat, nec abiuracionem intellexerat in latino scriptam, ut liquide patet ex processu.

Tum decimo, quoniam iudex ibi presidens falso processu et truncato innixus est. Prohibebat enim per notarium seu scribam redigi excusaciones huius innocentis filie Iohanne et eius submissiones Apostolice Sedi expressas subticeri iubebat, falsitate et dolo maculans totum factum.

Tum undecimo, quoniam ipsi dolosi iudicantes corruptella iam dicta non contenti, falsos duodecim articulos, quos ex confessionibus dicte Iohanne fecerunt calumpniose extrahi, mendose et subrepticie, tacita veritate, et falsitate expressa. Ipsosque multis personis notabilibus transmiserunt sic calumpniose extractos, pace omnium salva. Quibus illusi articulis, super eis oppinantes, suas dederunt deliberaciones, non visis processibus super recelata veritate. Unde et sic deductis deliberantibus, non est aliquid vicii eis imputandum ; et excusandi sunt ; pene enim suos tenere debent actores ; et quicquid ex huiusmodi calumpniosa [seductione]58 sequutum, nullitate, dolo, et falsitate, maculatum est, et nullum.

Tum duodecimo, quoniam et alii seductores eidem Iohanne sunt transmissi clandestine, eam penitus inducentes, ut nullam Ecclesie submissionem offerret ; fingentes se pro salute eiusdem loqui missos 69specialiter a parte fidelium Gallicorum. Ymo et de facto substracte sunt ei vestes muliebres, ut resumere cogeretur vestes viriles, sibi prohibite.

Hec puncta omnia singulariter, cum causis aliis multis ac racionibus, per me deducta et manifesta sunt luce clarius, tam per sacras allegaciones iuris divini pariter et humani, et sanctorum patrum sanctiones et scripta, quam dictorum processuum iniquorum narraciones et evidencias patentes. Et quoniam in presentis deductione sacri processus in peticione actorum, in articulis concludentibus, et aliis passibus, ipse nullitates, dolositates, calumpnie, veritas quoque narratorum in apostolico rescripto, dicteque Iohanne innocencia, et cetera omnia ad propositum propicia et opportuna59 passim inserenda sunt, et per lucidas probaciones productionesque futuras, Deo duce et evidencia facti, elucidenda plenissime : de mandato vestro, dignissimi patres, ea hic ampliori scripto inserere brevitatis causa conclusus sum. Supplicando humiliter et requirendo instanter dictorum actorum suive procuratoris nominibus, apostolicum rescriptum instans per vos execusioni debite mandari hic perlectum, et eisdem iusticiam ministrari celeriter, fame et honoris deffuncte ipsius suorumque parentum restaurativam, et nullitatis ac iniquitatis dictorum processuum et sentenciarum, sueque execucionis et sequelarum, declarativam. Ac pro memoria sempiterna, reparaciones et intimaciones publicas ordinari, cruces affigi, et conclusiones decerni in processu instanti postmodum suis locis exprimendas. Cum protestacionibus debitis et consuetis. Vestri autem in hac parte celeberrimi probissimique laboris, quoniam pleni estis dilectione 30r et repleti ommi sciencia, merces erit pauperum suorum tutor eternus in celesti gloria. Amen.

[Institution des Notaires et du Promoteur.]

Qua proposicione facta, Nos, iudices antedicti, actendentes in talibus materiis fidem tangentibus notarios fideles institui, et ab eis iuramenta, in talibus prestari solita, recipi debere ; promotoremque in talibus neccessarium fore, qui nos in premissis habeat informare et officium nostrum promovere, idcirco dilectos et fideles nostros, venerabiles viros, magistros Dyonisium Comitis, presbyterum, in iure canonico baccalarium, et Franciscum Ferrebouc, in eodem iure licenciatum, publicos apostolica et imperiali auctoritatibus, curieque Conservacionis privilegiorum apostolicorum aime matri Universitati parisiensi 70a sancta Sede Apostolica indultorum, notarios, ad suprascripta per nos commissos, in nostros et cause presentis notarios instituimus et ordinamus. luramentaque ab eis et eorum quolibet recepimus, de suo officio fideliter excercendo. Dantes eisdem et cuilibet eorum licenciam, facultatem et auctoritatem, acta et actitata per Nos redigendi ; testes productos examinandi ; parcium confessiones ac testium dicta et actestaciones, necnon opiniones doctorum et magistrorum requirendorum, si opus sit, recolligendi verbothenus, vel in scriptis, et Nobis referendi ; et omnia et singula acta, actitata in hac materia, facta et facienda, in scriptis ponendi ; ac totum processum in forma debita redigendi ; ceteraque faciendi prout ad notariorum officium de iure pertinet, ubicumque et quandocumque fuerit opportunum.

Insuper venerabilem et discretum virum magistrum Simonem Chappitault, in artibus magistrum et in iure canonico licenciatum, de ipsius fidelitate, industria, ac circumspecta sciencia sufficienter informati, in nostrum et presentis cause promotorem creavimus et constituimus. Dantes [eidem]60 potestaten et mandatum speciale nostrum officium incitandi et promovendi, partemque contra quoscumque, si vident expediens, se constituendi ; in iudicio et extra standi et comparendi ; testes, licteras, instrumenta et quelibet alia probacionum genera, ad veritatem eliciendam, producendi, administrandi et exhibendi ; quoscumque culpabiles accusandi, denunciandi et contra eos inquirendi ; ceteraque omnia faciendi, gerendi, et excercendi, que ad promotoris officium spectare et pertinere dignoscuntur. Mandantes omnibus et singulis quatinus in premissis eidem obediant et intendant, sibique auxilium prestent, consilium pariter et iuvamen. Ipsumque iurare fecimus de huiusmodi officio fideliter excercendo.

[Accusation de contumace par G. Prévosteau, contre les accusés cités et ne comparaissant pas.]

Quibus sic per Nos actis, ipse magister Guillermus Prevosteau, procurator antedictus, et nomine procuratorio ipsorum actorum et pro ipsis, dictorum citatorum et non comparencium, nec aliquem pro se mictencium, contumaciam accusavit ; petens et requirens a Nobis et per Nos dictos citatos non comparentes, per Nos reputari contumaces ; et in ipsorum contumacia viam de cetero dicendi, opponendi, seu obiciendi contra licteras apostolicas Nobis directas, citacionesque et evocaciones et omnia inde secuta precludi, ipsosque pro preclusis 71haberi. Necnon in eorum contumacia, diem eisdem actoribus et partibus adversis prefigi, ad libellandum et libellari sive peticionem summariam dari, videndum in huiusmodi causa, per Nos assignari. Nosque fore iudices competentes decerni et declarari. Unde Nos iudices et commissarii prefati, peticioni et requisicioni ipsius procuratoris dictorum actorum, tamquam iuste et iuri consone annuentes, dictos citatos coram Nobis per alterum notariorum nostrorum a Nobis constitutorum evocatos, et non comparentes, nec aliquem pro se mictentes de die hodierna reputavimus, et presencium tenore reputamus contumaces.

Quoad hoc, Nos, iudices competentes, declarando eisdem, tamen citatis, et aliis sua interesse credentibus, necnon aliis ex61 nostra ordinacione ad valvas ecclesie rothomagensis evocatis, diem sabbati proxime futuram vicesimam huius mensis, assignamus ; [ne]62 in huiusmodi causa perperam agere videamur ; ut, si eadem die aliquid quod hodie agere debuissent, coram Nobis, dicere, proponere, aut obicere voluerint, offerimus eos benigne audire, et iusticiam unicuique secundum facti exigenciam ministrare ; eisdemque de concilio providere. Eisdem tamen citatis et contumacibus, si dicta die sabbati minime comparuerint, viam de cetero dicendi, proponendi, seu opponendi contra Nos, seu licteras Nobis directas, citacionemque a Nobis decretam et execucioni demandatam, ex nunc prout ex tunc precludimus et pro preclusa habuimus et habemus ; decernentes ulterius in huiusmodi causa, ipsorum citatorum absencia seu contumacia non obstantibus, ad ulteriores actus cum eisdem actoribus procedi debere ; et, ne huius modi causa plus debito differatur, ordinamus quod interim et infra dictam diem, ipsi actores contra huiusmodi citatos et non comparentes, omnesque et singulos sua interesse credentes, suam dabunt in scriptis peticionem, per modum libelli, seu summarie peticionis, penes Nos, seu notarios nostros.

[Présentation par G. Prévosteau de l’information faite par le Cardinal d’Estouteville, ainsi que de la Minute du Procès de condamnation.]

Hiis autem peractis, ipse magister Guillermus Prevosteau, nomine antedicto, Nos cum debita instancia requisivit ut, cum alias ipsi actores pro nostra summaria informacione certas informaciones alias tam per reverendissimum in Christo patrem dominum Guillermum, tituli sancti Martini in montibus, presbyterum cardinalem, tunc in 72Francia Apostolice Sedis legatum, quam per venerabilem et scientifficum virum magistrum Philipum de Rosa, 30v venerabilis Ecclesie rothomagensis thesaurarium, ab eodem domino legato commissum et deputatum factas, certosque processus, tam in gallico quam in latino, penes Nos exhibuissent, quorum signa et sigilla minime fuerant recognita ; habeantque in presenciarum aliquos de notariis qui huiusmodi informaciones et processus fecerunt, testesque qui alios presentes non cognoscunt, quatinus ipsos notarios et testes super premissis examinare et interrogare dignaremur et vellemus.

Nos autem, volentes veritatem in lucem proferre, et ne in premissis hesitetur, dictas informaciones, que in huiusmodi processu superius inseruntur, magistro Socio Votes, ibidem presenti, visitandas tradidimus. Qui agnovit suum signum manuale, tam in certa citacione, quam in dictis informacionibus appositum. Ipseque et venerabilis vir magistcr Guillermus Manchon signa manualia magistri Guillermi Mesardi et Iohannis Dauvargne, in eisdem informacionibus, commissione et citacione superius insertis apposita, similiter recognoverunt ; asserentes, eorum medio iuramento, dictum magistrum Guillermum Mesardi fore et esse notarium, et ipsius reverendissimi patris secretarium, dictumque Dauvargne esse notarium, et talem cui in talibus adhibetur plena fides.

Postmodum vero, exhibito certo codice, in quo continetur notula processus quondam facti contra eamdem Iohannam la Pucelle, in gallico, ipse magister Guillermus Manchon asseruit dictum codicem veritatem continere, et omne, pro maiori parte, sua manu scriptum ; et super quo asseruit processum in latino, in quodam libro conscriptum, fuisse factum. Qui eciam processus in latino fuit factus per eumdem Manchon et honestos viros, magistros Guillermum Colles, alias Boysguillaume et Nicolaum Taquel, notarios publicos ; et eorumdem trium notariorum signis et subscripcionibus, sigillisque quondam domini Petri Cauchon, episcopi belvacensis ; et fratris Iohannis Magistri, roboratus. Post quorum quidem signorum et sigillorum recognicionem, ipse magister Simon Chappitault, promotor a Nobis deputatus, requisivit quatinus omnia premissa sibi communicarentur, ut plenius super facto huiusmodi processus se haberet informare et nostrum officium, ubi expediens videretur, incitare. Quod fieri decrevimus, nostrisque notariis suprascriptis iniunximus, ut eidem nostro promotori, pro sua informacione, ipsas informaciones et processus communicarent eidem nostro promotori ; eciam iniungendo quatinus, dicta die sabbati, veniat advisatus, si cum eisdem actoribus aut alias se adiunget.

Qua die nostram dabimus ordinacionem, an si in hac materia, Nos iudices, plenius declarabimus.

Datum et actum anno et die quibus supra.

73

[Citation des accusés, 17 novembre à Beauvais, pour comparaître, à Rouen, le 12 décembre.]

Tenor vero citacionis et eius execucionis, de quibus supra fit mencio, sequitur et est talis.

Iohannes, miseracione divina, archiepiscopus et dux remensis, Guillermus, eadem miseracione, parisiensis episcopus, iudices et commissarii in hac parte, a sanctissimo in Christo patre et domino nostro, domino Calisto, divina providencia, papa tercio, una cum reverendo in Christo patre et domino episcopo constanciensi, nostro in hac parte collega, ad infrascripta specialiter deputati, cum illa clausa : Quatinus vos, vel duos, aut unus vestrum…

Universis et singulis abbatibus, prioribus, decanis, prepositis, archidiaconis, thesaurariis, precentoribus, cantoribus, archipresbiteris, canonicis, rectoribus, et perpetuis vicariis, ac cappellanis, curatis et aliis personis ecclesiasticis, beneficiatis et non beneficiatis, exemptis et non exemptis, et eciam notariis et tabellionibus publicis, per civitatem et diocesim belvacensem, et aliis ubilibet constitutis, et eorum cuilibet in solidum, ad quem seu quos nostre presentes lictere pervenerint, salutem in Domino, et mandatis nostris, ymo verius apostolicis, firmiter obedire.

Noveritis [quod]63 Nos licteras sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Calisti prefati divina providencia pape tercii, cum fillis canapisenis64, vera bulla plumbea ipsius domini nostri pape bullatas, non viciatas, non cancellatas, non abrasas, nec in aliqua sui parte suspectas, sed omni prorsus vicio et suspicione carentes, Nobis [presentatas]65 per venerabilem scientificum et egregium virum, magistrum Petrum Maugerii, decretorum doctorem, presentibus et astantibus nobili viro, domino Petro Darc, milite, ac Ysabelle eiusdem matre, hoc petentibus et requirentibus, atque stipulantibus pro Iohanne Darc, fratre dicti domini Petri Darc, tullensis diocesis, in dictis licteris apostolicis descriptis, in testium et notariorum presencia, cum ea qua decuit reverencia recepimus, huiusmodi sub tenore :

Calixtus episcopus, servus servorum Dei […]

31r/l.54 Post quarum quidem licterarum apostolicarum presentacionem et 74recepcionem, fuimus, per dictum dominum Petrum Darc, militem, et Ysabellera, eius matrem, legictime stipulantes pro dicto Iohanne Darc, fratre eiusdem domini Petri Darc, in dictis licteris apostolicis principaliter nominatos, cum instancia debita requisiti, ut in negocio huiusmodi, iuxta formam et tenorem dictarum licterarum Nobis presentatarum, procedere curaremus ; atque citacionem legictimam contra reverendum in Christo patrem dominum belvacensem episcopum et subinquisitorem heretice pravitatis in diocesi belvacensi constitutum, ac promotorem negociorum criminalium dicte curie belvacensis, nècnon omnes alios et singulos, sua communiter vel divisim interesse credentes, decernere vellemus et dignaremur.

Nos igitur considerantes, Paulo testante, obedienciam victimis iure preponi, ad ea libenter intendimus, per que, superiorum et precipue sancte Sedis Apostolice parendo mandatis, iusticia in publicum pateat, et veritas in oblivionem non vagetur ; ut exinde, contra 31v nescientes in semitis iusticie gressus suos [dirigere]66, ipsamque conviciis lacerare presumentes, ipsa, regnorum protectrix, poscentibus, equo liberamine, tribuatur.

Assumpto Nobiscum, quoad premissa exsequenda et fine debito terminanda, et prout in suprascriptis licteris apostolicis Nobis fieri mandabatur, venerabili et religioso viro fratre Iohanne Brehalli, sacre theologie professore, ordinis fratrum predicatorum, altero heretice pravitatis in regno Francie inquisitore ; volentes mandatum apostolicum supradictum, Nobis in hac parte directum, reverenter exsequi, sicut tenemur, vobis omnibus universis et singulis superius nominatis, et vestrum cuilibet in solidum, quos auctoritate apostolica in hac parte requirimus et monemus, primo, secundo et tercio ; ac in virtute sancte obediencie, et sub excommunicacionis pena, quam in vos et vestrum quemlibet, qui super hoc fuerit requisiti seu requisitus, et mandatum nostrum, ymo verius apostolicum, contempseritis, seu neglexeritis aut neglexerit contumaciter adimplere, et mandatis nostris huiusmodi, ymo verius apostolicis, non parueritis, cum effectu feremus, dicta canonica monicione premissa, districte precipimus et mandamus quatinus, ad huiusmodi mandatum nostrum exsequendum, alter vestrum alterum non expectet, nec unus per alium se excuset.

Eosdem dominum episcopum et subinquisitorem heretice pravitatis in dicta diocesi belvacensi constitutum, ac promotorem negociorum criminalium, omnesque alios et singulos, cuiuscumque status, gradus, sexus, dignitatis et condicionis existant, communiter vel divisim sua interesse credentes, ex parte nostra, ymo verius apostolica, peremptorie citare curaretis ; quos et eorum quemlibet, Nos eciam, tenore presencium, 75citamus ut, duodecima die mensis decembris proxime futuri, si dicta dies duodecima iuridica fuerit, et Nos in aula maiori archi episcopali rothomagensi, ad iura reddendum, pro tribunali sedebimus, aut alter nostrum sedebit ; alioquin proxima die iuridica, ex tunc immediate sequente, qua Nos, aut nostrum alter, in dicta aula maiori archiepiscopali rothomagensi ad iura reddendum sedere contigerit ; per se vel procuratores suos idoneos, ad causam huiusmodi specialiter constitutos, et sufficienter instructos, cum omnibus iuribus, licteris et aliis munimentis, negocium huiusmodi concernentibus, Rothomagi in aula predicta compareant in iudicio legictime coram Nobis vel altero nostrum, ad dicendum et proponendum, quicquid dicere et allegare voluerint contra licteras apostolicas predictas, citacionem, relacionem, et eius execucionem ; et alias ad procedendum in huiusmodi causa secundum casus et narracionis exigencia, usque ad decisionem ipsius cause, prout fuerit iuris et racionis ; eisdem Petro, Ysabelli principalibus, et pro dicto Iohanne stipulantibus, atque promotori cause huiusmodi principaliter constituto, de iusticia responsuris.

Si vero prefatos episcopum, subinquisitorem et causarum criminalium promotorem invenire personaliter non possetis, citetis eosdem in domibus habitacionum suarum, si ad easdem pateat vobis tutus accessus ; alioquin in ecclesia cathedrali belvacensi, per affixionem presencium seu earumdem veram copiam manibus notariorum signatam, quando in ipsa ecclesia populus fidelium venerit ad divina audienda ; et in aliis locis de quibus fueritis requisiti, seu requisitus ; ita tamen quod in hiis exsequendis alter vestrum alterum non exspectet, nec unus per alium se excuset ; et alias taliter quod huiusmodi nostra citacio ad ipsorum subinquisitoris et causarum criminalium promotoris, et aliorum sua interesse credencium, debeat et presumatur verissimiliter noticiam pervenire, modo et forma superius expressatis. Certificantes eosdem subinquisitorem et promotorem, ac omnes alios sua interesse credentes, quod, sive in dicte citacionis termino comparuerint, sive non, coram Nobis aut altero nostrum : Nos in causa huiusmodi procedemus, ad instanciam parcium coram Nobis legictime comparencium, aliorum absencia seu contumacia non obstante. Formam vero citacionis et quicquid super premissis duxeritis faciendum, Nobis per vestras patentes licteras, harum nostrarum licterarum seriem continentes, vel instrumentum publicum, remissis presentibus, studeatis fideliter intimare.

Mandamus tamen vobis ut dictis subinquisitori, promotori et aliis sua interesse credentibus, si pecierint et habere voluerint, faciatis seu fieri procuretis copiam de premissis ; ipsorum tamen sumptibus et expensis.

In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium premissorum, 76presentes nostre citacionis licteras seu presens publicum Instrumentum, per notarios publicos infrascriptos nostros, et huiusmodi cause scribas, et per Nos iuratos, subscribi et publicari mandamus, et nostrorum sigillorum appensione communiri.

Datum et actum Parisius, in maiori aula superiori episcopali parisiensi, sub anno a Nativitate Domini M CCCC LV, indicione tercia, mensis vero novembris die XVII, pontificatus domini nostri domini Calisti, pape tercii, anno primo.

Presentibus ibidem venerabilibus et licteratissimis viris, magistris Gerardo Gehe, Guillermo Boullé, ac fratribus Iohanne Soret, Iohanne de Vernone, ordinis carmelitarum, sacre theologie professoribus, Hectore de Coquerel, Martino de Fraxinis, 32r decretorum doctoribus ; Petro Gay, Iohanne le Rebours, in iure canonico licenciatis ; testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.

Verum, quia ego, Iohannes de Cruisy, presbyter autissiodorensis diocesis, in iure canonico licenciatus, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus notarius, curieque episcopalis parisiensis iuratus et scriba, predictarun licterarum apostolicarum presentacioni, peticioni, decreto, ceterisque premissis omnibus, dum, sicut suprascribuntur, agerentur et fierent, presens, una cum testibus supra et notariis infrascriptis, fui, eaque sic fieri vidi et audivi.

Idcirco presentes licteras, seu presens publicum Instrumentum, alterius manu, me aliunde prepedito, fideliter scriptum, in hanc publicam formam redactum, signo meo apostolico, una cum sigillorum dominorum reverendorum in Christo patrum, et dictorum notariorum publicorum signorum et subscripcionum apposicione [signavi, hic, me manu propria]67 subscribendo in veritatis testimonium premissorum, requisitus.

Constat de hiis verbis : pontificatus domini nostri, domini Calisti pape tercii, anno primo, inadvertenter obmissis et in ultima linea scriptis, que hic fideliter approbo.

Sic signatum : I. Cruisy.

Et ego, Dyonisius Comitis, presbyter, in iure canonico baccalarius, publicus apostolica et imperiali, curieque conservacionis privilegiorum Universitatis parisiensis, auctoritatibus, notarius iuratus, dictarum licterarum apostolicarum presentacioni, requisicioni, et decreto, ceterisque premissis omnibus et singulis, dum sicut premictitur, dicerentur, agerentur, et fierent per suprascriptos dominos iudices et commissarios, presens interfui, eaque sic fieri vidi et audivi. Ideo, 77hiis presentibus licteris, sive publico Instrumente, per alium fideliter scripto, signum meum solitum, una cum signis et subscripcionibus notariorum infrascriptorum et prefatorum dominorum iudicum et commissariorum, appensione sigillorum, apposui requisitus et rogatus in fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum.

Illa verba, videlicet : pontificatus prefati domini nostri, domini Calisti, pape tercii anno primo ex inadvertencia omissa, et non vicio, sub eodem signo fideliter approbo.

Sic signatum : Comitis.

Et me, Francisco Ferrebouc, clerico parisiensi, in iure canonico licenciato, publica apostolica et imperiali auctoritatibus, curiarumque conservacionis privilegiorum aime matri Universitati parisiensi a sancta Sede Apostolica indultorum, et episcopalis parisiensis, notario iurato, qui prescriptarum licterarum presentacioni, recepcioni, decreto, ceterisque premissis omnibus et singulis, dum sicut premictitur, dicerentur, agerentur, et fierent, una cum prenominatis testibus et notariis infra et supra scriptis, presens interfui, eaque sic fieri vidi et audivi.

Ideo huic presenti publico Instrumento, seu presentibus licteris citatoriis, manu alterius, me aliis negociis impedito [scripto]68, signum meum publicum, et fieri solitum, una cum signis et subscripcionibus predictorum notariorum, sub sigillorum prefatorum reverendorum patrum appensione, apposui, requisitus et rogatus, in fidem et testimo nium omnium et singulorum premissorum.

Constat de hiis verbis : pontificatus prefati domini nostri, domini Calisti, pape tercii anno primo, inadvertanter obmissis et in ultima linea positis.

Sic signatum : F. Ferrebouc.

Et me similiter, Petro de Ruppe, canonico aniciensi, in utroque iure baccalario, ac licterarum apostolicarum abreviatore, necnon auctoritate apostolica publico notario, qui preinsertarum licterarum apostoli carum presentacioni, recepcioni, assumpeioni, decreto, ceterisque omnibus et singulis, dum, sicut premictitur, dicerentur et fierent, una cum prenominatis testibus et connotariis suprascriptis, presens interfui. Eaque sic fieri vidi et audivi. Ideoque, huic presenti publico Instrumento, seu licteris citatoriis, huiusmodi, alterius fideli manu scriptis, aliis me occuppato negociis, signum meum publicum quo utor, una cum signis et subscripcionibus dictorum notariorum, sub sigillorum prefatorum reverendorum patrum dominorum commissariorum 78apostolicorum appensione, apposui, requisitus et rogatus, in fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum.

Constat de hiis verbis : pontificatus prefati domini nostri, domini Calisti, pape tercii anno primo, non vicio, sed ex inadvertencia obmissis, et in fine ultime linee additis.

Sic signatum : P. de Ruppe.

[Relation de l’exécution à Beauvais, le 29 novembre.]

Deinde sequitur tenor relacionis executoris.

Reverendissimo ac reverendo in Christo, patribus et dominis, dominis Iohanni, miseracione divina archiepiscopo et duci remensi, ac Guillermo, eadem miseracione episcopo parisiensi, iudicibus sive commissariis, auctoritate apostolica, una cum reverendo in Christo patre domino constanciensi episcopo, vestro collega, in hac parte specialiter deputatis, cum illa clausa : Quatinus vos, vel duo, aut unus vestrum, etc., vester humilis Iohannes de Frocourt, in iure canonico licenciatus, canonicus belvacensis, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus, 32v ac curie conservacionis privilegiorum Universitatis sanctissimi studii parisiensis notarius, reverencia cum honore ac servicii promptitudine premissis.

Noverint vestre reverende paternitates, me [recepisse]69 licteras vestras patentes citatorias, sigillis vestris, in cera rubea, alba circumdata, necnon alio tercio, mihi incognito, sigillatas, ac signis et subscripcionibus magistrorum Iohannis de Cruisy, Dionisii Comitis, Francisci Ferrebouc, et Petri de Ruppe ; notariorum publicorum, munitas et subscriptas hodie, scilicet sabbati, XXIX^a mensis novembris, hora vesperorum, anno Domini M CCCC LV, indicione tercia pontifi catus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Calisti, divina providencia pape tercii, anno primo ;

Pro et ex parte nobilis viri domini Petri Darc, militis, ac Ysabellis, eiusdem matris, atque Iohannis Darc, eiusdem domini Petri, militis, fratris, tullensis diocesis, michi ad exsequendum directas atque traditas ; quas cum reverencia, prout tenebar [recepi. Quibus sic per me receptis, illico et incontinent ! me contuli]70, ad presenciam reverendi in Christo patris et domini domini Guillermi de Hellande11, episcopi belvacensi, tunc in ambulatorio sui palacii episcopalis existentis, 79pluribus notabilibus personis associati ; inter quos erat discretus vir dominus Reginaldus Bredoulle, canonicus belvacensis, ipsius domini episcopi, seu eius curie causarum officii promotor, sive fiscalis procurator ; ibidem eciam casualiter reperto religioso viro, fratre Geremaro de Morlanis, priore conventus fratrum predicatorum belvacensium.

Quarum quidem vestrarum licterarum, ymo verius apostolicarum, vigore sive pretextu, ipsas, pro maiori parte, eisdem domino episcopo eiusque promotori, et fratri Geremaro, pluribus ibidem adstantibus, publice, alta et intelligibili voce, perlegi ; et ad noticiam omnium [et singulorum]71 supradictorum deduxi ; atque prefatum dominum Guillermum, episcopum, cum reverencia qua decuit, atque suum promotorem antedictum, citavi comparituros per se vel procuratores idoneos, specialiter constitutos et sufficienter instructos, coram Vobis, seu altero vestrum, duodecima die mensis decembris proxime futuri, si iuridica dies fuerit, in aula maiori episcopali rothomagensi ; alioquin, proxima die iuridica ex tunc immediate sequenti, qua Vos aut alterum vestrum, in dicta maiori aula ad iura reddenda, pro tribunali sedere contigerit, eisdem Petro, Ysabelli, principalibus, et pro dicto Iohanne stipulantibus, atque promotori cause, in dictis vestris licteris specificate, de iusticia responsuros. Aut alias dixi, feci, excercui atque certificavi, prout et quemadmodum in dictis vestris licteris plenius continetur ; petens et interrogans, presentibus quibus supra, dictum fratrem Geremarum, priorem supranominatum, et ab eo quesivi, utrum in conventu suo esset pro presenti aliquis inquisitor seu subinquisitor heretice pravitatis, seu aliquis in partibus istis, de suo ordine, habens potestatem inquisitoris, adesset ; ut cum eo loqui possem, et ad eius noticiam premissa deducere. Qui respondens, dixit quod nullum inquisitorem seu subinquisitorem aut alium ab inquisitore potestatem habentem, in suo conventu, seu alibi in diocesi belvacensi, sciebat. Tamen premissa, que sic audierat, inquisitori Parisius existenti rescriberet, seu scripto notificaret. Quibus sic, ut prefertur, per me dictis, factis, et exequutis, prefatus reverendus pater, dominus Guillermus, episcopus, respondit quod in et super sibi notificatis per me, atque causa, in vestris licteris citatoriis specificata, nullum interesse habere credebat seu pretendebat ; recommandans se nichilominus vestris reverendis paternitatibus. Dictus autem Bredoulle, eius pro motor, respondit quod in premissis sua non interest, nec aliquod interesse in hoc pretendere intendebat. Hiis igitur peractis, finaliter, dicta hora, recto tramite ad ecclesiam maiorem belvacensem me transtuli, et ante portas eiusdem, dum in ipsa ecclesia divina celebrabantur,80 tenens in meis manibus licteras vestras citatorias. Quarum vigore citavi omnes et singulos in negocio in eisdem descripto interesse putantes, sive credentes, iuxta formam seu seriem dictarum vestrarum licterarum ; ipsarum copiam in pergameno scriptam, ac signis quatuor notariorum roboratam, atque per ipsos collacionatam, ad valvas eiusdem ecclesie publice affixi, ac eam ibidem dimisi.

Presentibus, quoad ea que facta fuerunt ad personam dicti domini episcopi, promotoris et fratris Geremari, venerabilibus et scientificis viris, magistro Hugone Rogier, eiusdem domini episcopi sigillifero et canonico belvacensi ; Petro Cotelle, ipsius domini procuratore generali ; Iohanne de Granviller, tabellione curie episcopalis belvacensis ; cum pluribus aliis ibidem astantibus, et per me in testes vocatis et rogatis. Ad ea autem que dicta et facta fuerunt per me ad valvas dicte ecclesie belvacensis, fuerunt presentes domini, Firminus Rayer, canonicus, Iohannes Cardot, et Iohannes Bourdelle, magni vicarii, ac Egidius Gourbault, eiusdem ecclesie matricularius ; quos ad premissa in testes invocavi. In maius igitur robur et testimonium premissorum, et quod premissa, prout et quemadmodum superius scribuntur, per me, Iohannem de Frocourt, 33r notarium supranominatum, fuerunt facta dicta et exequuta :

Ego ipse, Frocourt, presentem meam relacionem, seu presens publicum Instrumentum, manu alterius, me prepedito et valde occuppato, fideliter scriptum, exinde confeci et publicavi, et in hanc publicam formam redegi. Signoque meo solito, hic me propria manu subscribendo, signavi, ipsumque Instrumentum, ad marginem huiusmodi vestrarum licterarum citatoriarum, de quibus supra fit mencio, sub sigillo meo consueto, et quo uti consuevi, affixi sive iunxi, requisitus et rogatus.

Sic signatum : Io. de Frocourt.

[Assignation, comme témoins, le 16 décembre, à Rouen, des vieillards ou malades.]

Pendente autem huiusmodi assignacione, et ante eventum dicte diei vicesime mensis decembris, acta fuerunt que secuntur :

Et primo, die decima sexta mensis eiusdem, coram Nobis iudicibus prefatis, in quadam camera domus archiepiscopalis rothomagensis, comparuerunt venerabiles et discreti viri prefati magistri Simon Chappitault, noster in hac causa promotor, nomine promotorio antedicto ex una ; et Guillermus Prevosteau, procurator antedictus, nomine procuratorio ipsorum actorum et pro ipsis ; asserentes quod in hac 81civitate rothomagensi et locis circumvicinis, sunt nonnulli testes, senes et valetudinarii, de quorum morte, seu absencia, non immerito dubitatur. Quare ne, ob ipsorum testium mortem seu absenciam, veritas huiusmodi materie occultetur et factorum probaciones deperirent, Nobis humiliter supplicaverunt quatinus sibi citacionem, ad certam et competentem diem, contra huiusmodi testes, senes et valitudinarios, decernere dignaremur.

Unde Nos, iudices prefati, volentes facti gestorumque veritatem pro posse actingere, iurato prius per eosdem promotorem et procuratorem, quod testimonio testium, in citatorio infrascripto nominatorum, neccessario indigebant pro huiusmodi cause elucidacione, citacionem contra eosdem testes decrevimus, huiusmodi sub tenore :

Iohannes, miseracione divina archiepiscopus et dux remensis, Guillermus eadem miseracione parisiensis episcopus, et frater Iohannes Brehal, sacre theologie professor, heretice pravitatis in regno Francie alter inquisitor, iudices et commissarii in hac parte, a sanctissimo in Christo patre et domino nostro, domino Calisto, divina providencia papa tercio, una cum reverendo in Christo patre, domino episcopo constanciensi, nostro in hac parte collega, ad infrascripta specialiter deputati, cum illa clausa : Quatinus vos, vel duo, aut unus vestrum, etc., omnibus presbiteris, vicariis, curatis et non curatis, ceterisque ecclesiarum rectoribus, ac tabellionibus publicis et aliis notariis, per civitatem et diocesim rothomagenses, et aliis ubilibet constitutis, et eorum cuilibet in solidum, ad quem seu quos nostre presentes lictere pervenerint, salutem in Domino, et mandatis nostris, ymo venus apostolicis, firmiter obedire.

Nobis, pro parte venerabilis et discreti viri magistri Simonis Chappitault, in artibus magistri, et in iure canonico licenciati, promotoris in hac parte a Nobis deputati [atque Guillermi Prevosteau, procuratoris]72 Ysabellis Darc, matris, Petri et Iohannis Darc, fratrum quondam defuncte Iohanne, dicte la Pucelle, asserencium quod, cum pro nostra instructione in negocio Nobis deputato, suique iuris, prout ipsorum quemlibet tangit, conservacione, deposicione et testimonio nonnullorum testium, senum et valetudinariorum, affuturorum et aliorum, indigeant, timencium ne, propter penuriam testium, ius suum deperire contingat, veritasque negocii occultetur, fuit humiliter supplicatum quatinus licteras citatorias, sub infrascripta forma, decernere dignaremur et vellemus.

Volentes igitur pro posse, negocii Nobis in hac parte commissi veritatem in lucem prodire, et unicuique, prout Nobis incumbit, iusticiam ministrare ; auctoritate apostolica, qua fungimur in hac parte, 82vobis omnibus et singulis superius nominatis, et vestrum cuilibet in solidum, in virtute sancte obediencie, et sub penis suspensionis et excommunicacionis, quam vel quas in vos et vestrum quemlibet feremus, nisi feceritis quod mandamus, districte precipiendo, mandamus quatinus, ad huiusmodi mandatum nostrum exsequendum, alter vestrum alterum non expectet, nec unus per alium se excuset.

Citetis peremptorie et personaliter coram Nobis, aut altero nos trum, apud domum archiepiscopalem rothomagensem, ad diem et horas de quibus, pro parte ipsorum promotoris Ysabellis, Petri et Iohannis Darc, fueritis requisiti : dominum Nicolaum Tasquel, dominum Petrum Boucher, magistrum Nicolaum de Houppeville, dominum Iohannem Massieu, magistrum Nicolaum Caval, dominum Guillermum Manchon, Petrum Cusquel, fratrem Ysambertum de Petra, magistrum Andream Marguerie, magistrum Ricardum de Groucheto, fratrem Petrum Migecii, fratrem Martinum Ladvenu, dominum Iohannem Fabri, episcopum dimitriensem, dominum Thomam Marie, dominum Iohannem Riquier, fratrem Bardinum de Petra, dominum Radulphum Verete, presbiterum ; et omnes alios quoscumque cuiucumque gradus, status, sexus et condicionis existant de quibus ab ipsis fueritis requisiti, [perhibituros]73 testimonium 33v veritati, in quodam negocio, processum in materia fidei dudum contra prefatam Iohannam deffunctam, dictam la Pucelle, per quondam episcopum belvacensem et subinquisitorem heretice pravitatis, instante magistro [Iohanne]74 de Estiveto, eorumdem promotore agitatum, ipsiusque processus et sentenciarum nullitatem et ipsius quondam deffuncte expurgacionem, tangente, coram Nobis moto et moveri sperato. Et quid inde faceritis, ac de nominibus et cognominibus citandorum, dierumque et horarum assignacionibus, Nobis fideliter rescribatis, cum intimacionibus in talibus assuetis.

Datum Rothomagi, sub sigillo nostri archiepiscopi, anno Domini M CCCC LV, die decima sexta mensis decembris.

Sic signatum : D. Comitis et F. Ferrebouc.

[Pétition écrite de G. Prévosteau, Rouen, le 18 décembre.]

Item, anno Domini M CCCC LV, die decima octava mensis decembris, ipse magister Guillermus Prevosteau, procurator sepefatus, parendo 83assignacioni per Nos sibi facte, suam peticionem penes Nos seu notarios nostros, tradidit in scriptis in hunc modum :

Eterna veritas, sapiencia Patris, que omnem docuit iusticiam adimplere, ex cuius ore sedentis in throno exire visus est gladius bisaccutus, felicis glorie premia [spondet]75 intelligentibus super egenum et pauperem, afflictumque liberantibus a diripientibus ipsum. Sic enim iusticia vera compatitur miseris et oppressis, impios reprimit, et insontes tranquillis fovet et protegit amplexibus, compescens anxia, et aspera reducens in vias planas.

Dignissimi patres et clarissimi iudices, in hiis scriptis dicunt et proponunt actores statim nominandi coram Vobis, iudicibus venerandis, contra dictos reos, quod sancta siquidem Apostolica Sedes, infallibilis iusticie precipua imitatrix, desolatis semper condolens pauperibus, solite pietatis aures nuper prebuit precibus equissimis afflictorum, commendabilis honestatis Ysabellis Darc, matris, nobiliumque Petri et Iohannis Darc, fratrum germanorum deffunte Iohanne Darc, dicte la Pucelle, iamdudum ignis supplicio vita functe, una cum suis parentibus supplicancium, in hac parte actorum, contra et adversus reverendum in Christo patrem, dominum Guillermum, divina miseracione belvacensem episcopum, ac subinquisitorem heretice pravitatis in diocesi belvacensi, promotoremque causarum criminalium curie belvacensi, omnesque et singulos sua interesse credentes, et in iudicio legictime intervenientes, reos.

Cuius Iohanne, virginis honeste, prefati mater et parentes lamentabile excidium dicte Sancte Sedi exponere curarunt a paucis citra temporibus, ac a domino nostro summo pontifice rescriptum iusticie Vobis directum reportarunt. Ipsumque Vobis palam et publice presentare disponentes, eisdem in primis publicam audienciam concessistis, ad eius presentacionem apostolici mandati Vobis solenniter porrigendam.

Die itaque eiusdem novembris [decima septima]76 novissime elapsi, horaque tercia post meridiem prefixis, in aula maiori domus episcopalis parisiensis, ubi deinde, in multitudine copiosa, convenientibus Vobiscum pluribus prelatis, doctoribus et magistris divini ac humani iuris, et aliis, tam religiosis quam clericis secularibus, laicisque civibus, et plebe multa ; dicti mater et fratres, actores, per organum sui consilii, eisdem in hac parte per Vos distributi, solenni et publica proposicione aperta dicti rescripti apostolici primitus materia querelosa, quam fidei seu heresis et ydolatrie notam tenere iamdudum adversantes eidem Iohanne falso pretenderant, per suum pretensum dolosum et iniquum 84processum ; ostensaque palam iniusticia multiplici adversus ipsam Iohannam, non sine dolo et iniquitate, emissa per quosdam tunc iudicantes pretensos, et perpetrata per ipsos adversantes eidem Puelle : [detecto]77 eciam, tam in materia quam in forma, nullitatis vicio, dolo, fraude, subrepcione, iniquitate et falsitate multiplicibus, quibus ipsi actores subiacere dicebant dictorum adversancium et iudicancium processus, sentencias, et omnia inde secuta, in rothomagensi civitate facta, prolata et deducta.

Vos, hiis auditis, una cum supplicacionibus et requestis, humiliter per dictos matrem et parentes, actores, Vobis porrectis, factam tunc solenniter presentacionem mandati eiusdem apostolici, debita cum reverencia suscepistis, ipsumque apostolicum mandatum superius inter acta cause huius ad longum insertum, Vobis directum, de verbo ad verbum publicari palamque et publice perlegi [fecistis]78.

Post cuius apostolici rescripti publicacionem, conformiter ad supplicaciones Vobis porrectas, promotorem officii vestri, vestro seu iusticie nominibus, causam huiusmodi animaversurum et stipulaturum, notariosque tempore debito creastis, vestri futuri processus scribas fideles.

Quibus iuramenta prestari fecistis solennia, debita, et in talibus consueta ; vestramque peremptoriam citacionem, dictis actoribus et promotore instantibus, [nominatim]79 34r fieri decrevistis adversus expresses in eodem apostolico rescripto, et alios quoslibet sua inte resse credentes, reos comparituros in eadem rothomagensi civitate, in archiepiscopali palacio, die et hora specialiter, in dicto vestro citatorio, tunc expressis ; dicturos adversus idem rescriptum, seu Vos et facultatem Vobis commissam ; et obiecturos quicquid obicere et dicere disponerent, auditurosque dictorum actorum peticiones et requestas, dictique vestri promotoris, ad fines debitos per eosdem eliciendos ; et quod iustum foret responsuros, dicturos, facturos, et ulterius processuros, prout iuris esset et racionis.

Quibus advenientibus die et hora assignatis, coram Vobis, dignissimis patribus ac disertissimis iudicibus, archiepiscopo remensi et episcopo parisiensi, ac inquisitore, in eisdem civitate et palacio archiepiscopali rothomagensi, presentibus ; ipsisque actoribus per se vel suum procuratorem comparentibus, dictorumque reorum vocatorum, et per se vel alium non comparencium, contumaciam accusantibus ; per consilium seu advocatum actorum eorumdem, peticio sua, solenni proposicione, aperta est iterato ; assistentibus prelatis, doctoribus, et 85populi maxima comitiva ; dicendo, proponendo, et requirendo in effectu, suamque peticionem formando prout sequitur.

In primis dixerunt et proposuerunt dicti actores, dicunt atque : proponunt dictos reos, fore et esse, per Vos decerni debere, contumaces ; ac in eorum absencia, iurisdicionem vestram divina repletam prudencia, fundatam legictime per ipsum rescriptum apostolicum, citatorium vestrum et execucionem eiusdem, que omnia ibidem exhibita lectaque fuerunt palam et publice, per Vos debere declarari ; ulterius protestantes nulli velle iniuriam irrogare per dicta seu dicenda per eosdem ; que expresse sancte Apostolice Sedis, vestre et aliorum, quorum interest, disposicioni submiserunt ; neque aliquid adversus eos impingere velle, qui in processu contra dictam Iohannam agitato interfuerunt aut opinati sunt ; demptis tamen prefatis reis et complicibus eorumdem ; ac proponentes et dicentes seipsos actores, suos parentes, dictamque Iohannam deffunctam, fuisse hactenus et esse boni nominis, fame laudabilis et conversacionis honeste ; fideles et catholicas personas ; dictamque Iohannam nichil protulisse, vita comite, aut credidisse fidei et Ecclesie adversum ; sed verius divina officia frequentasse, sacramenta ecclesiastica, confessionis presertim et eucaristie, reverenter et sepe devotissime percepisse, operibus misericordie institisse, nec ullo tempore recessisse ab Ecclesie sancte obediencia ac unitate. Ita ut adversus eamdem infamacio vel suspicio erroris aut heresis ortum habere [non]80 valuerit quomodolibet aut causari vel inchoari processus [non]81 debuerit in fidei materia pretensus, undequaque.

Subiungentes actores ipsi quod nichilominus dicti rei, spiritu furoris et iniquitatis pocius excitati, dolose, fraudulenter, mendose et inique adversus eamdem Iohannam, nulla informacione previa, nisi invalida, si que sit, per processum, in fidei materia falso pretensum, errorem, ydolatriam et varia in fide et Ecclesia crimina conficta imponere presumpserunt. Ipsam duro carceri, ferreisque alligatam compedibus, et cathene mancipatam, minis, terroribus, variisque et difficilibus interrogatoriis iudicialiter vexantes, licet iuvenem etate minorem, ignaram iuris, et innocentem, ac doli [inexpertem]82 ; penas iuris, scilicet suspensionis per illum belvacensem tunc episcopum assertum, et excommunicacionis per Iohannem Magistri, tunc vicarium inquisitoris pretensum, incurrendo manifeste racione falso imposite materie heresis aut fidei questionis.

Qui nichilominus episcopus et vicarius iudices pretensi sic legati, ulterius, licet nulliter et de facto procedentes, ipsam Iohannam Anglicis 86armatis, inimicis suis capitalibus, custodiendam deputarunt, in carcere seculari detrusam ; ipsam assidue opprobriis, minis, terroribus, et innumeris affligentibus iniuriis ; quam et iudiciali sua ordinacione, [per]83 ydoneas matronas, an virgo esset, visitatam et compertam virginem et integram, sue tamen integritatis laudabilis virginitatem, visitacionem et ipsarum iudicium matronarum, omnino latere et a suo processu truncari, ut fertur, decreverunt dolose et inique ; tantis eam vexacionibus continue inquietantes, ut gravi infirmitate prolapsam, medicorum in manibus diligenter eam foveri voluerunt, non ex caritate vel pietate, sed ut eam premeditato supplicio ignominiose exterminarent, prout publice se iactarunt. Perseverantes etenim ipsi rei, dicta convalescente Iohanna, ad arduas et difficiles circa eam interrogaciones, fidei et Ecclesie apices concernentes ; certasque bonorum, ut creditur, spirituum visiones, quas in eiusdem innocentis84 puelle dampnacionem convertere nitebantur, infeste perquirentes et interpretantes sinistre.

Super quibus, congrua licet responsa dederit gratissima, directa, ut creditur, a Domino, dicta sua clericis sibi non adversis, Ecclesie et Summo Pontifici submictendo et remicti postulando ; iudices in effectu declinans et recusans, et suppremum pape auditorium appellans ; ipsa tamen non exaudita, sed longa amplius multiplici vexacione quesitorum turbata est.

Continuata autem iudicancium fraude subdola a pretensis 34v eiusdem filie innocentis Iohanne confessionibus asserti sunt [haud]85 fideliter extracti articuli duodecim, incipientes : Quedam femina ; super quibus pulsati viri aliqui graves dicuntur, ex apparentibus, aliquas dedisse opinionum formas, super dictorum articulorum credita expressa veritate, fundatas. Qui tamen articuli falso extracti fuere, dicte Iohanne confessionibus difformes, inique compositi ; et super quibus sic expressis, opinantes seducti, et excusacione digni, super opinatis per eos, sunt merito censendi ; si tamen nichil ex affectu protulerunt sinistro.

Verum et propter notarios circumspectos qui veritatem dictorum per ipsam Iohannam, suo processui ab inicio verbis gallicis inscribabant, quidam alii, in loco abscondito dolose latentes, pretensi notarii, falsa et iniqua, ab antedicte Iohanne intencione dissona, eidem processui adiecerunt contra veritatem, iniuste, improbe et inique.

Super quibus, licet dicti asserti iudicantes fundari non potuerunt nec debuerunt ad actus ulteriores procedere adversus ipsam Iohannam 87innocentem Puellam ; actamen suis execati perversis affectibus, dicti rei, presertim belvacensis episcopus et inquisitor, divino timore postposito, sentencialiter in ipsam sevire Iohannam innocentem non formidarunt. Proferentes in primis, licet false et iniuriose, dictam Iohannam ream, sua confessione, multiplicium offensarum, fidem et Ecclesiam tangencium, puta ydolatrie, erroris, supersticionis, temeritatis, invocacionis demonum, et heresis ; quarum siquidem offensarum abiuracionem, in quadam cedula per ipsam innocentem Iohannam non intellecta, vi, dolo, metu et fraude extorserunt.

Postquam sic prestitam pretensam abiuracionem dictam Iohannam ad Ecclesie promissum refugium, extra talium suorum improbas manus adversariorum, reponi sperantem, dura nimis austeritate, in conspectu populi, ad perpetuos carceres publice condempnarunt. Et paucis exinde completis diebus, ipsam relapsam in heresim, rursum in publico civitatis rothomagensis loco, iniuste pronunciarunt, et seculari brachio tradiderunt.

Que illico ad ultimum, igne cremanda, applicata supplicium, fide constans et catholice religionis decore solida, perseverans, signaculo sancte crucis amplexo, et nomine sacro redemptoris Domini nostri Ihesu sepius alta voce flebiliter implorato, cum lacrimosis assistencium planctibus, animam, ut pie creditur, reddidit Salvatori.

Proponentes ulterius actores prefati, ex hiis perversis processibus, sentenciis et execucione eorumdem, licet falsis, iniquis, et vicio nullitatis [infectis]86, dicte Iohanne fidelis, innocentis, que nec ab Ecclesie unitate discessit, nec a catholica tradicione in aliquo aberravit, ipsorumque actorum famam, honestatem et decus, offensas multipliciter, et multarum consciencias, eciam fidelium personarum, fluctuasse [turbatas]87, iniquitatem autem et nullitatem, dolum, fraudera et maliciam ipsorum processus et sentenciarum, dicti actores, ex manifestis tam forme quam materie eorumdem vicio et peccatis, in patulo esse proposuerunt, mediis racionibus atque causis multis.

Quod autem racione forme, nullitatis vicio, saltem cassacionis iudicio subiaceant processus et sentencie memorate, tales quales, cum inde secutis, ostenderunt ipsi actores :

Primo, ex eo quoniam, iure notissimo, nullum redditur iudicium, racione iudicis incompetentis, racione iurisdicionis inepte et racione litigatorum. Est autem ita quod eiusdem Iohanne Puelle non erat iudex competens episcopus tunc belvacensis, nec eidem ipsa erat subdita aut iusticiabilis ; — racione enim delicti aut domicilii quis sortitur forum ; ipsa autem in iurisdicione dicti episcopi nec domicilium 88fovebat, neque sibi imposita crimina ibi causabatur perpetrasse, sicut ex ipso primo processu manifeste constare dicebant actores ; nec aderat fidei materia. Et ita racione iudicis, racione iurisdicionis et racione litigatorum, claudicabat iudicium.

Secundo dicebant, ut supra, fore ostensum belvacensem tunc episcopum et illum inquisitorem pretensum vicarium, cum alter sine altero in materia pretense heresis procedere non valerent, sentencia excommunicacionis a iure lata, fore manifeste innodatos ; quoniam crimen heresis falso imponebant per ipsam Iohannam fore commissum ; et ita iurisdicionem excercere, aut aliquid in ea validum decernere, minime potuerunt, nisi nulliter et de facto, ac invalide.

Tercio, quoniam, ut dicebant ipsi actores, per dictam Iohannam ipse belvacensis episcopus fuerat recusatus, tanquam incompetens, suspectus, et eiusdem inimicus capitalis ; ita ut exinde processus eiusdem atque sentencie, cum secutis, nullitatis vicio subiacere noscantur ; sicut est iure enucleato manifestum ; quoniam nec potuit vel debuit exinde talis iudex ulterius procedere, nisi nulliter, secundum omnes doctores iuris. Appellacio enim, recusacio et relacio parificantur quoad supponendum auctoritatem et officium iudicantis.

Quarto, quoniam iure cautum est viribus non subsistere ea que vi, metuve facta noscuntur. Sic autem esse dixerunt ipsi actores, quoniam dicti inquisitoris vicario pretenso, per Anglicos, tunc processui illi assistentes, metus terribilis comminate mortis, cadens in virum constantem, incussus est, nisi sentenciaret contra ipsam Iohannam innocentem. Sacro autem canone exprimitur quod iniustum iudicium 35r et diffinicio iniusta, regio eciam metu vel iussu, aut metu a iudicibus ordinata, non valeat.

Quinto, superaddentes dicti actores iura expressisse notissima, per legictimam appellacionem iurisdicionem suspendi. Cumque ipsa Iohanna, ab illis pretensis iudicibus appellaverit, suum fore processum subsecutum, cum sentenciis et sequellis, nullitate infectum manifesta. Quod autem sufficienter ipsa Iohanna appellaverit, ex eo constare pretendunt ipsi actores, quoniam, expressis verbis, dicta Iohanna iudici illi recusato, quem sicut capitalem horrebat inimicum, pluries dixit quod pape submictebat se, petens ad ipsum suumque remicti iudicium. Hec autem verba, appellationi legictime equipolere dicebant, secundum canonicas xantiones, presertim ex ore emissa persone simplicis, iura [ignorantis]88, eciam si verbum appello non fuerit expressum.

Sexto, exinde se causarunt ipsi actores quoniam de rebus arduis, presertim revelacionibus secretis et occultis, ac hominibus incognitis, 89que cause censentur maiores, nulla ad hos pretensos iudices cognicio pertinere potuit, nisi nulliter. Quoniam et causas maiores iura volunt ad Apostolicam Sedem maiorem remicti indilate ; et presertim ubi fides tangi pretenditur seu fidei materia ventilatur, omnis talis causa debet ad Sedem Petri, vel successoris, indilate referri, ut sacris iuribus cautum est.

Septimo, dixerunt actores memorati processum ipsum cum sequellis nullitate infectum, ex violenta procedendi forma, qualis fuit in tam iuvene persona, fragili et innocente. Ipsam siquidem violentarunt duri carceres, vincula ferrea, terribiles custodes, armatorum capitalium inimicorum atroces iniurie, delubria, terrores, comminaciones et 89-, assidua [imperancium]89 vexacio. Ita ut sepe diceret ipsa Iohanna, plus velle mori quam talia nephanda peramplius sustinere. Ymo et ipsi custodes sepius violenta manu, sue virginitatis actemptare pudorem contenderunt. Que omnia, si bene actendentur, dixerunt ipsi actores tormentis et questionibus merito equiparari ; ita ut, si quid ipsa Iohanna contra se dixerit, plus violencie quam veritati veniat ascribendum. Quinymo et omnem confessionem, stante ea in tali opprobrio, per violenciam et questiones extortam, [censendam esse]90. Non enim solum per questiones tormenta intelligi debent, sed eciam dolores alii, fames, sitis, et illa quam malam mansionem iura exprimunt, sordidusque et teterrimus carcer.

Rursum et ipsam nullitatem constare actores ipsi ex eo dixerunt, quod eidem Iohanne, fragili et innocenti, omne consilium et iuris auxilium denegatum est, licet de fidei apicibus et arduis pulsaretur questionibus. Talis autem denegacio inhumana et iusticie inimica censetur.

Dicebant insuper quod, dum quidam vir probus, processui quadam die assistens, ipsam Iohannam dirigere vellet, cum minis et terroribus expulsus est, ut ex ipso processu constare dicitur ; addicientes ipsam Iohannam esse minorem, que neque iudicio sistere, aut sine curatore experiri, aut sentencie iudicialis capax foret, nisi nulliter et invalide. Cuius contrarium aperte in actu isto factum est.

Confirmantes ipsi actores sua dicta, quoniam, licet, beneficie iuris, [etati]91 iuvenili et minori annis subveniendum sit, ita ut miseracio etatis iudicem ad moderacionem et remissiorem penam adducat, eidem tamen Iohanne minori, nulla impensa est moderacio, prout ex sentenciarum pretensarum immoderato et nephando constat rigore. Itaque ex nimia severitate iudicancium, processus aut inficitur, aut cassacione dignus censetur cum sequellis.

90Inficiebant aliunde ipsi actores ipsum pretensum iudicium et processum, quoniam, etsi iure cautum sit quod acta omnia in processu fideli notario, aut duabus electis personis, in scriptis redigantur debite et complete, comprobandum fore92 ita ut alias nec aliter credatur iudicanti, id tamen facere neglexerunt. Ymo contrarium fecerunt ipsi iudicantes et rei et prevaricati sunt. Nam et dicte Iohanne confessiones truncari iusserunt, et suas inhibuerunt excusaciones inscribi ; :suum exinde processum, cum sequellis nullitate et iniquitate infectum, truncatum, viciosum et inutilem relinquentes manifeste.

Cuius eciam nullitatem processus sentenciarumque, ac contentorum in eisdem, ipsi actores in patulo arguebant, falsitatemque, dolum et iniquitatem apertam. Nam dolo et perfida malicia duodecim illi articuli, incipientes Quedam femina, de quibus supra habita est mencio, falsoque exinde [abstracti]93 sunt, obmictendo sepius, ex dictis Iohanne eiusdem, que pro sua sincera intencione et valida excusacione ipsa protulerat ; omniaque in partem sinistram [convertendo]94 et interpretando ; ymo et excrescente officiosa malicia, multa perniciosa adiungendo, que ex suis confessionibus elici non valebant ; subticendo excusaciones, limitaciones, et dictarum confessionum determinaciones, in bonum sensum verius reducendas, et obmictendo submissionem Apostolice Sedi sepius factam per eamdem, ceteraque sue iusticie propicia.

Et quoniam, super ipsis precipue sic falso elicitis articulis iudicium suum fundasse [dictos]95 iudicantes, ipsi actores proponebant, idcirco omnia inde secuta falsa, iniqua, calumpniosa et nulla, saltem cassanda, 35v ipsi inferebant actores ; solidantes hanc suam racionem et dicentes eidem Iohanne, in carceribus sic diu afflicte, quosdam alios seductores iudicancium permissione, fuisse applicatos, confingentes dicte Iohanne partem et obedienciam domini nostri Regis Francie tenere et fovere, et se secreto eidem fore transmisses, pro salute et consilio impendendo. Qui eidem suaserunt ut numquam ipsa se Ecclesie submicteret, quodque suas illico resumeret vestes viriles, sublatis eciam eidem vestibus muliebribus ; ita ut, si quid in persona Iohanne exinde sinistrum [contigerit]96 ascribi debuit tali dampnate fraudi, dolo et versucie, serpenti consimili seducenti primam mulierem ; quodque exinde, neque lapsus aut relapsus [causa]97, valuerit, si zelo actendatur fideli iterata dicta submissio et requesta, quibus iudicium 91Apostolice Sedis ipsa Iohanna sepius postulavit. Clinique fraus et dolus nulli debeant suffragari, relinquitur ibi fundatus huiusmodi processus, seu exinde procedens iudicium pretensaque abiuracio ac sentencie pretense, cum sequellis, nullitatis et iniquitatis manifeste viciis, subiacere ; aut saltem cassari et adnullari meruisse, ut dicebant ipsi actores. Itaque et per premissa, dicti processus et sentenciarum, ex parte sue forme, vicia fuisse et esse detecta et aperta inferebant ipsi actores.

Ulterius tamen allegarunt et proposuerunt actores ipsi, dictorum processus, abiuracionis pretense, sentenciarum et sequellarum nullitatem, iniquitatem, falsitatem et vicia multa fore et esse manifesta, racione materie, in eisdem expresse, sive cumulate, seu criminum et viciorum falso eidem Iohanne impositorum et astrictorum. [Que]98 veraciter, presertim ut per reos qualificata sunt et agitata, dictisque sentenciis inscripta et expressa, ipsa Iohanna non commisit, nec per eam confessata sunt, aut a confessatis per eam [elicita]99 veraciter. Ymo verius, ut dicebant ipsi actores, per dictam Iohannam in ipso confessata processu, a fide catholica, Ecclesie unitate et determinacione non dissonant, solidaque, in sensu interpretata saniori, stare possunt et defendi catholice, secundum sacre seriem Scripture, doctorum sanam et approbatam doctrinam.

Proposuerunt igitur dicti actores, super materia processuum agitatorum ac sentenciarum per dictos reos prolatarum, quedam pretensa per eos crimina dicte Iohanne falso imposita. In primis, super visione, revelacione et adoracione quorumdam spirituum, quos rei malignos nominarunt, exinde eam ydolatram, errantem aut hereticam, demonum invocatricem, vel ab Ecclesia discedentem, causari satagentes ; cum verius dicte visiones et revelaciones, non a malignis, sed verissimiliter a bonis spiritibus processisse estimande sunt. Nec eas aliter per reos eosdem, aut alio humano iudice, censeri debuisse ; neque Iohannam ipsam aliquid mendosum in eisdem asseruisse, hereticasse vel ydolatrasse quovismodo. Quas tamen visiones, si ex Deo essent, ut dicebant actores, rei, sinistra affectione seducti, intelligere non valuerunt, aut noluerunt. Et ita, cum hec sibi occulta esse et latencia non ignorabant, nec debuerunt iudicialiter in alteram partem declinare. Nam et huiusmodi occulte visiones a quo procedant, soli Deo secretorum scrutatori cognitum est ; neque de hiis, secundum iura divina et humana, inferior quisquam iudex certam dare poterat sentenciam. De occultis enim penitus Ecclesia non iudicat, sed solus Deus. Iura ad hec notissima sunt et enucleata.

92Quod autem ab angelis lucis et bonis spiritibus huiusmodi revelaciones et appariciones procederent, dicti actores ex racionibus pluribus manifestarunt :

Tum primo, quoniam dicta Iohanna virgo erat, integra corpore, prout interrogata asseruit constanter, et matronis exhibita patuit luculenter, assistentibus nobilibus mulieribus plurimis, ut iam superius dictum est. In huiusmodi autem [virgine]100, Deo grata, Sancti Spiritus obumbracio seu inspiracio conveniens est ; quoniam ipsa templum Dei, secundum ecclesiasticos doctores.

Tum secundo, quoniam et ipsa Iohanna humilis erat valde, et simplex, que numquam mundanum quesivit honorem, sed anime sue salutem ; nec superbe respondit interrogantibus, virginitatem autem et humilitatem simul iunctas, cum admiracione iura laudant, et summo Deo mirifice placent. Et super hiis requiescit Spiritus Domini.

Tum tercio, quoniam ipsa Iohanna laudabilis et honeste vite fuit, pia in pauperes, ieiunia excercens, missam et ecclesiam frequentans, et penitencie ac sacramenta eucaristie frequentans devotissime ; et talis, digna bonorum spirituum apparicionibus est censenda.

Ulterius adiungentes dicti actores quod bonorum spirituum signum dicitur [precipuum]101, bona enim semper opera suis sequacibus suadere. Quemadmodum et spiritus ipsi dicte Iohanne apparentes, eam inducebant ad bona multa : scilicet, ut ipsa frequentaret ecclesiam, et confessionis sacramentum, honeste se regeret, custodiret anime et corporis virginitatem, et quod ita beatitudinem consequeretur [eternam]102. Rursum, apparentibus spiritibus, Iohanna signabat se signo crucis, et non recedebant, prout recedit spiritus malignus, hoc territus signo. Insuper, dum angelus ab inicio dicte Iohanne apparuit, timorata est ab inicio, et in fine leticia consolata. Sicut 36r de angelo legitur beate Marie apparenti, et multis aliis. Eciam spiritus isti Iohanne loquebantur voce clara et alta ; spiritus autem maligni obscure loquuntur et involute. Que omnia beatorum spirituum, secundum scripturas, signa sunt manifesta. Quodque ipsa fideliter et catholice finivit dies, sacro Christi corpore devotissime sumpto, et invocato usque ad finem nomine Ihesu, signum est [quod]103 spiritibus bonis ducta est. Quoniam malignus spiritus fidem inducit [pestiferam]104, et suos ad infernum cultores tandem deducit. Est et signum bonitatis aliorum spirituum ; nam et ipsa Iohanna, per spirituum revelacionem, omnimodam veritatem annunciavit ; et que predixit, quasi miraculosum habuerunt 93effectum ; puta, in tempore enim quo plus inimici florebant, quo domino nostro regi maior pars sui regni substracta erat, regnum recuperatum, ut predixerat, Anglici expulsi, coronacio regis, obsidio a civitate aurelianensi repente levata cum paucis, contra maximam adversariorum multitudinem. Ita ut hec veluti miracula habebant reputari. Hec autem, secundum sacrarum tradiciones doctrinarum, a patre mendacii, spiritu maligno, non possunt procedere, sed a divina revelacione et a bonis spiritibus nunciata omnimode censenda sunt.

Dicentibus rursum dictis actoribus, suppositive loquendo et non alias, quod, si tales appariciones fuissent malignorum spirituum, quod dicta Iohanna merito erat excusanda, tanquam errore delusa. Quoniam et bonos spiritus esse credidit, apparentes in forma angelorum lucis, et sanctum Michaelem sanctasque virgines Katherinam et Marga retam credidit adorare et revereri. Neque sibi nocet talis error, quo niam et ipsa Ecclesie se submisit, nec pertinax fuit. Et, sicut habent canones sacri, non est periculosus error, si tunc malignus spiritus creditur esse bonus angelus, dum se mutat in angelum lucis ; quoniam non illi maligno, sed bono, quem confingit, reverencia prestatur.

Preterea, ipsis actoribus dicentibus dictam Iohannam pocius excusandam, quam per reos increpandam fuisse, si se, in adiutorium sui nostrique domini atque regis, bellis immiscuit :

Tum primo quoniam ipsum bellum meritorium contra hostes et iustissimum fuit, et omnes habuit condiciones belli iusti, sacris legibus inscriptas.

Tum secundo, quoniam, ut dicta Iohanna sepius asseruit constanter, medio suo iuramento, id fecit ex iussu Dei, nec umquam aliter fecisset. Et ex iussu Dei, precepit Anglicis redire ad propria. Et que Spiritu Dei aguntur, sub lege non sunt. Ipsa enim lex inspiracionis omnem legem superat. Cuius signa manifesta sunt eventus et effectus iam [dicti]105, prope miraculosi. In hiis autem non reprehendenda sed excu sanda censetur, sicut Sanson ab homicidio, Abraham ab adulterio, David a pluralitate uxorum, sacra iura excusant.

Sed et ipsi dixerunt actores ipsam Iohannam indebite reprehensam, ex eo quod virilem defferebat habitum, in canone prohibitum ; quo niam et licite id egit, ex causis multis, actentis circumstanciis per eam agendorum, multas super hoc assignando raciones per ipsos actores :

Tum primo quoniam ex causa racionabili talem habitum sumpsit, scilicet ex credito iussu Domini ; ubi enim spiritus, ibi libertas.

Tum secundo, quoniam iura, in adversum proposita, loquuntur id non licere mulieribus causa luxus. Et omnes doctores in id conveniunt.

Dicta autem Iohanna pro contraria causa illum assumpsit, ad vitandam 94scilicet libidinem, et virorum in se provocacionem ad luxum, cum quibus frequentare opus erat et in exercitu conversari. Ymo et aliquando ad proprie virginitatis tuicionem, quam Anglici actemptare ausi sunt. Habitum autem variare eciam clericis, ex causa legictima aliquando [permissum]106 est, secundum canonicas xanctiones. Absit enim ut ea, que propter bonum facimus, nobis ad culpam imputentur ! Vestes et enim muliebres dicta Iohanna sepius obtulit resumere, si inter mulieres in ecclesiastico carcere, aut alibi quam inter hostes, deponeretur. Quas vestes eciam muliebres tandem ipsa libenter resumpsit, obediens pretensis iudicibus. Et exinde easdem ex neccessitate dimisit sibi sublatas [ab]107 hostibus, fraude, et ad violencie repulsionem, ut dictum est. Nec est verum, ut dicunt actores, quod ipsa Iohanna missam audire dimiserit, ne vestes muliebres resumeret, aut quod ipsa confessata sit domino nostro Regi eas non deponere. Ymo verum est contrarium, cum et ipsas dimiserit. Aut excusanda erit propter revelaciones ac voces divinas in contrarium inducentes, seu quas a Deo credidit processisse. Nec exinde credidit relapsa [nominari]108 si viriles vestes tandem resumpsit, cum id dolo, violencia, maliciaque sibi illatis facere neccessitata fuerit, ad sui corporis tuicionem et virginitatis conservacionem, et ex aliis causis supra tactis.

Ipsam eciam Iohannam dixerunt actores non venire culpandam, si causetur a parentibus propriis, aut invitis, recessisse, cum id iussione divina fecerit aut facere crediderit, et Deo magis esse obediendum quam hominibus iudicaverit ; quanquam et exinde sacramenti confessione penituerit, nec amplius culpa sibi valeat imputari, nec in causa fidei exinde valeat agitari.

Proponentes insuper actores prefati dictam Iohannam inculpatam censeri si nomen Ihesu licteris suis missivis inscribi fecerit, vel permiserit, quibus bellorum incitamentis vacandum esse suadebat. Quoniam et ipsa respondit bellum 36v ipsum iustum fore, et suum secretarium fecisse, non credentem malum agere, quoniam in nomine Domini omnia fieri deberent, secundum canonicas xanctiones. Et hec responsio sana fuit. Et quod finaliter respondit ipsa sane, se de turri non saltasse, aut ex desperacione, aut temptando Deum ; sed spe vitam suam salvandi, et succurrendi obsessis, ex fecunda caritate vitam ponere volens pro amicis. Et quod finaliter mentita non est, si dixerit angelum portasse regi signum aliquod preciosum cum genuflexione, quoniam, et si mentiri non liceat, licite tamen veritas occultatur, loco et tempore, fixione bona aut verborum circumlocucione, 95[ut]109 olim Moyses coram Pharaone ; et, cum angelus sit nomen officii, et idem sit quod Dei nuncius, potuit de se dicere [quod]110 angelus ipsa, scilicet Dei nuncia, portavit regi coronam et palmam victorie, [qua]111 frueretur. Nec in hoc mentita est, sed caute locuta.

Et si dixerit angelum illum fore sanctum Michaelem, non male dixit, quoniam ex sancti Michaelis precepto id fecisse asseruit ; et quoniam per alium fecit, etc. Neque ipsa excessit, dicendo quod ipsa erat secura salvari, quoniam et, si sua dicta tunc simul iungantur, vera sunt. Adiecit enim : si servaret quod promisit Deo, scilicet virginatem corporis et anime. Et pari modo non excessit, si se dixerit scire futura, veluti cum rei dixerunt aliquando dixisse. Nam et prophete nom prophetant nec vera loquuntur, secundum Scripturas, dum non loquuntur prophetando. Neque ipsa protulit sanctas Katherinam et Margaretam odio habere Anglicos, sed protulit eas amare eos quos Deus amat, et odire hos quos Deus odit. Neque eciam confessa est protulisse se peccatum non habuisse, seu habere ; sed quod nesciebat se mortaliter peccasse ; nec vellet Deus ipsam aliquid fecisse, unde anima sua maculam reportasset. In hiis autem omnibus responsis ipsam peccasse nemo diceret.

Preterea proposuerunt dicti actores, ipsos reos falso et dolose dictam Iohannam pretendisse noluisse112 se et dicta sua submictere Ecclesie, cum tamen dicti actores in contrarium veritatem dixerunt prevalere :

Tum primo, quoniam taliter se submictere non erat astricta verissimiliter, ex scripturarum tradicione ;

Tum secundo, quoniam veraciter hoc fecit, et se Ecclesie submisit fideliter et catholice.

Quod autem facere non fuerit astricta, palam est id racionem suadere multiplicem :

Primo, quoniam spiritu Dei ducebatur, aut duci credebat verissimiliter ; et ita per legem inspiracionis, ab omni lege communi exempta fuit ; prout iura divina volunt pariter et humana. Et ita in hoc Ecclesie doctrinam secuta est. Ymo si aliter fecisset, contra propriam conscienciam agens, ad gehennam edificasset.

Secunda racio, quoniam, esto id dubium stetisse an ex bono vel malo spiritu ipse procederent visiones, super hiis occultis Ecclesia nichil iudicare voluit, ut iura volunt apertissima, que tale omnino iudicium soli Deo reservaret. Eciam, licet in hiis que fidei concernunt articulos aut doctrinam Ecclesie, scriptam libris approbatis, sequi 96iudicium Ecclesie opus sit ; in aliis tamen data est libertas opcioque tenendi quod melius placuerit ; puta : an rex Salomon salvatus sit, vel non ; an tot sint salvandi, quam dampnandi ; et in quibus huiusmodi Ecclesie doctores solent aliquando discrepare. Itaque si ipsa Iohanna, in hiis visionibus, propriam opinionem a Sede et Ecclesia non dissonam secuta fuerit, increpanda non est quovismodo.

Et est alia racio potissima, quoniam dicta Iohanna iuvenis, inexperta, virgo innocens, si se ab inicio Ecclesie non submiserit, mirandum non est ; quia quid esset Ecclesia tunc penitus ignoravit et nullatenus intellexit, sicut sua manifestat confessio ; sed deinde, dum sibi expositum est quid esset Ecclesia, omnino patuit, et Ecclesie humiliter se submisit.

Insuper ad dictorum reorum, suorumque processus et sentenciarum pretensarum confutacionem et inordinatam affectionem manifestandas, proposuerunt ipsi actores, quod aliqui viri probi et licterati, processui prefato assistentes et pia caritate ipsam advertere volentes super difficilibus interrogatoriis sibi factis, eidemque dicentes consilium generale Basilee tunc celebrari, ubi ab omni regione, eciam in parte sua, plurimi astabant viri probatissimi, quibus se submictere poterat et debebat, nullatenus auditi sunt ; sed ignominiose repulsi sunt, a dictis reis et iudicibus austere obiurgati et [lacessiti]113 iniuriis, a civitate eciam rothomagensi illico proscripti, et sub pena capitis expulsi.

Nec esse dissimulandum dicti actores proponebant, ut supra tetigerunt, quod quidam subdoli ypocrite, in habitu simulato, fingentes se domini nostri regis partes fovere, dolosa eidem consilia ministrarunt ; blandis sermonibus suadentes quod, si vellet carceres evadere, nunquam iudicio Ecclesie se submicteret. Que, si ita seducta, sinistrum aliquid protulerit virgo innocens, non sibi, sed dolose id agentibus et permictentibus imputandum est ; et est merito super hiis excusanda. Dictis actoribus eciam dicentibus ulterius ac proponentibus quod, si per dictam Iohannam, in suo processu, confessata sincera affectione videantur et debite [interpretentur]114, [poterant]115 omnia legictime salvari, absque casu erroris, pertinacie, seu offense adversus fidem et Ecclesiam116 46r/l.46 per reos pretensorum, sicut [hec]117 intuenti et intelligenti processum, notissima sunt.

97Exprimentibus eciam dictis actoribus, ipsam Iohannam, ex suis confessionis verbis et sincera mentis intencione, se iudicio Ecclesie implicite et explicite [submisisse]118 multipliciter :

Primo, quoniam dixit quod nil facere vellet contra fidem christianam, quam Dominus stabilivit ; et quod, si aliquid fecisset vel dixisset vel esset supra corpus suum quod clerici scirent dicere esse contra fidem christianam, ipsa nollet sustinere ; sed expelleret. Sed rursum ipsa Iohanna, ut per sua patet pretensa confessata, expresse petivit ad Papam remicti, qui eam audiret et ad cuius iudicium stare volebat. Insuper ipsa Iohanna amplius Ecclesie se submisit, dum, sibi exposito quid esset Ecclesia, protulit quod se submictebat iudicio Ecclesie et Consilii generalis ; et peciit articulos, sibi impositos ante pretensam abiuracionem, per Ecclesiam visitari et deliberari ; quod sibi omnino denegatum [est]119 per reos, per quos magis dicendum fuit spretum Ecclesie iudicium, non autem per dictam Iohannam. Subiungentes dicti actores belvacensem tunc episcopum, iudicem pretensum, inhibuisse notariis expresse, et sub gravibus penis, ne dictam submissionem sic factam ipsi processui inscriberent quovismodo. Super quo dicta Iohanna conquesta fuit ; ita ut exinde censeatur processus reorum truncatus, iniquus et mendosus, cum inde secutis. Huius autem submissionis signum esse manifestum dicti pretenderunt actores, quoniam, ante eius excidium, brevi horarum mora, dicti rei eidem Iohanne corpus Christi seu eucaristie sacramentum fecerunt et voluerunt ministrari. Quod non fecissent 46v si se non submisisset Ecclesie fideliter. Quoniam alias, ipsa sine submissione in peccato mortali moranti, non fuisset prestitum hoc venerabile sacramentum.

Proposuerunt insuper dicti actores ipsam Iohannam, ex contentis in suo processu pretenso, non potuisse dici relapsam, quoniam relapsus lapsum presupponit. Nunquam autem lapsa est in aliquem heresim ; ymo et que dixit, sine offensa et lesione catholice veritatis, sustineri possunt, ut clare constat per superius dicta. Igitur relapsa dici non potest ; et presertim quoniam dixerunt dicti actores quod dicta Iohanna pretense abiuracionis lecturam non intellexit, sibi palam in turbacione populari, et publico spectaculo, et metu vehementi, exhibitam repente. Clarum autem est quod ea que quis non intelligit, non abiurat. Et quod ipsa non intellexerit, manifestant deliberaciones vocatorum super sua pretensa recidivacione, qui fere omnes [abbatis]120 tunc fiscampnensis deliberacionem sequentes, dixerunt ab ea querendum fore si dictam intellexerit abiuracionem pretensam, nichil tamen, 98esse factum constat super ipsa, an eam intellexerit abiuracionem [deliberata]121 et facienda interrogacione.

Que si interrogata foret, nunquam dixisset se de heresi suspectam, mendosam et huiusmodi crimina commisisse vel abiurasse ; ymo pocius non dicta, nec commissa, et quibus sua repugnat iudicialis confessio. Relapsam itaque eam dici fas non fuit. Neque, ut dicebant actores, scedula processui pretenso dicte Iohanne inscripta, prolixa et magna, illa est que publice eidem Iohanne lecta et exhibita est, dicte pretense abiuracionis hora ; que brevis erat, pauca continens et isti dissimilis. Et ita processus viciosus et falsus, et presertim quoniam, si verba dicte Iohanne, in sua super relapsu pretensa confessione contenta, bene actendantur, non poterit dici relapsa. Dicerat enim in effectu, iusto metu, sibi imminenti mortisque articulo, quod hereticam se esse falso confessata est, ad vitam suam salvandam, cum non esset neque intellexisset sibi lecta ; iniuste ex sua voce se opprimentem ignoranter, ac sic sua dicta exponendo, quod se scilicet non intenderat revocasse, nisi proviso quod id placeret Deo. Id autem bene intelligenti proferri potuit sane et sine nota relapsus.

Magna eciam animadversione exprimentes actores ipsi, ad dictorum processus, sentenciarum et sequellarum calumpniam, falsitatem, dolum, et iniquitatem referendas apperte, quosdam dolosos articulos, numero duodecim, incipientes Quedam femina, a dicte Iohanne pretensis confessatis confictos et falso extractos, fore Parisius ad almam studii parisiensis Universitatem [transmisses]122, super quibus emanarunt quedam deliberaciones in falsa fundate racione. Dictorum autem articulorum falsam et dolosam extractionem manifestant pre tensa confessata dicte Iohanne suo processui inserta, que veraciter non consonant, sed dissonant in valde multis articulis prefatis, sicut ex mutua confessatorum pretensorum et dictorum articulorum comparacione patet apertissime. Unde et ipsi oppinantes decepti sunt, quibus non ipse processus, sed extracti dolose articuli exhibiti sunt officiose, ut, celata veritate confessatorum, ad nutum reorum, deliberaturi opinarentur, veritate relicta. Et veraciter opinantes ipsi, preter iudices seu reos ipsos, excusacione legictima digni censentur, si vera citer secundum exhibita sunt opinati ; quibus ipsa veritas, dolo, fraude, et iniquitate manifestis, celata est ; et quoniam, super dictis falso fundatis oppinionibus, subsecute reorum prolateque sentencie, fun date sunt. Idcirco dixerunt actores ipsi falsas exinde et iniquas fore sentencias subsecutas, dolosas et iniquas, ac vicio nullitatis et prevaricacionis infectas, cum suis execucionibus omnibusque deppendenciis 99et sequellis, et [sic]123 et in quantum opus est, omnes huiusmodi processus et sentencias, excecuciones et sequellas, viribus et effectu venire iusto iudicio vacuandas penitus, aut censendas nullitate infectas.

Has autem raciones prefatas, media et conclusiones dicti actores multis scripturarum sacrarum, iuriumque divinorum, canonicorum et civilium, ac doctorum probatissimorum sentenciis et oppinionibus munierunt, fulsierunt, et decoraverunt ; ac in scriptis omnia hec per eos iam fore redacta dixerunt et proposuerunt ; ex premissis omnibus, cum multis aliis dictis et propositis per eosdem, tandem concludentes, supplicantes et inferentes ipsi actores quod, per Vos, reverendissimum ac reverendos patres et iudices clarissimos, melioribus via, iure, modo et forma, quibus iura, usus, observancie et iudiciale vestrum officium sibi valerent suffragari, per Vos vestramque sentenciam, dici, proferri et sentenciari dictum pretense inquisicionis seu fidei materie processum, adversus dictam deffunctam Iohannam Darc, virginem et puellam, atque pretensas exinde sentencias subsecutas, per dictum Petrum Cauchon, episcopum, et Iohannem Magistri, subinquisitorem, ut prefertur, presumptum et presumptas, factum et factas ac pronunciatas, cum sua abiuracione, execucione, et omnibus inde secutis, vicio nullitatis, doli, falsitatis, mendacii et manifeste violencie et iniquitatis, subiacere, ipsumque et ipsas, cum dictis execucione et sequellis eisdem, nullum et nullas, 47r dolosum et dolosas, falsum et falsas, mendosum et mendosas, ac violencie et manifeste iniquitatis macula infectum et infectas, declarari expresse, cassasque et irritas ipso iure ; aut saltem eum et eas, cum suis deppendenciis et execucionibus quibuscumque, cassaretis, irritaretis, revocaretis et adnullaretis omnino ; decernendo, sub gravibus penis et ecclesiasticis censuris, eisdem [nullam]124 amodo per Christifideles fidem preberi qualemcumque ; et, ne aliter fiat inhibere velletis, sub anathematis censura perpetuo duratura ; et nichilominus quod dicte Iohanne deffuncte, eodem vestro iudicio et diffinitiva sentencia, innocenciam expurgando ipsam, usque ad obitum inclusive, permansisse fidelem atque catholicam, ac ab omni sibi [imposita]125 labe heresis perverseque [credulitatis]126 vel fidei errore, ac ecclesiastice unitatis discessu, omnique alio crimine sibi per reos imputato, liberam ac immunem fuisse et esse, plenissime diffiniendo, decernere curaretis ; ipsamque et dictos actores, ab omni infamie et culpe nota, quas ex dicti processus sentenciarum et execucionum inde secutarum occasione, possent argui quomodolibet, vel 100notam assequi, liberando ; et liberos, et sue fame pronunciaretis plenissime, quantum opus foret, restitutos ; utque vestre sentencie iudiciique diffinitivi veritas, dicte deffuncte eciam Iohanne innocencia et ipsorum actorum iusticia, precedentisque processus sentenciarum et execucionum [iniquitas]127 cunctis memoriter pateant presentibus et futuris ; per idem vestrum iudicium dignemini decernere dictum processum iniquum, sentencias et sequellas, palam et publice in loco, ubi ipsa Iohanna palam et publice diem clausit extremum, ac alibi, per secularem iusticiam igne [cremandum]128 ac cremandas, seu per vos iudicialiter lacerandum et lacerandas ; et ibidem ac in aliis insignibus civitatibus huius regni, per predicaciones solennes huiusmodi vestram sentenciam et execucionem eiusdem, facere manifestari et publicari ; eciam cum erectione crucis, imaginum et epytaphiorum in ipsa civitate rothomagensi et alibi, ubi decuerit ; et, si que solennis cappelle fundacio erigi valeat, eciam eam decernendo ad perpetuas deffunctorum fidelium ibidem fore [instituendam]129 exorandas salutes ; quodque vestra sentencia cronicis Francie, si domino nostro regi placuerit, et sui Thesauri Cartarum camere, inseratur eciam decernere velitis et ordinare ; et tandem quod, pro iniuriis, emendis, iacturis, dampnis et expensis, reos ipsos in graves pecuniarum sommas, ipsis actoribus solvendas, quales vestra discrecio provideret, condempnetis. Requirentes ipsi actores vestri promotoris adiunctionem instanter sibi imparciendam per Vos decerni, aut saltem tales fantasque conclusiones, reparaciones et emendas ad fines debitos, iustos et canonicos, eisdem actoribus per Vos adiudicari et decerni, quales ordo dictaret racionis, et canonice decernunt sanctiones, implorantes humiliter officium vestrum iudiciale et de premissis, quantum opus foret, probare offerentes dicti actores, cum ceteris debitis protestacionibus et consuetis, et omni eciam iuris beneficio sibi salvo.

Datum anno Domini M CCCC LV, die XVIII^a mensis decembris.

[Réception des témoins, 19 décembre.]

Die autem decima nona eiusdem mensis, ad quam diem prefati magistri Simon Chappitault et Guillermus Prevosteau, nominibus antedictis, citari fecerant testes infrascriptos per venerabilem virum Ricardum de Saincte Mareglise, presbyterum, curie rothomagensis 101notarium, prout per relacionem ipsius constare poterat, cuius tenor inferius inseritur, comparuerunt prefati Chappitault et Prevosteau, ad citacionem prescriptam, cum eius exsecucione infrascripta, pro nostri fundacione iudicii, exhibuerunt ac reverendum in Christo patrem dominum Iohannem Fabri, episcopum dimictriensem, venerabilesque viros, magistros Nicolaum Caval, Nicolaum de Houppevilla, Guillermum Manchon, fratrem Petrum Migecii, Iohannem Riquier, Andream Marguerie, Iohannem Massieu, fratrem [Martinum]130 Ladvenu, senes et valetudinarios coram Nobis produxerunt. Quos recepimus et iurare fecimus, ad sancta Dei evangelia, in hac materia plenam et meram deponere veritatem ; odio, amore, favore, dono, prece, vel precio, quibuscumque remotis.

[Relation de Richard de Sainte-Maréglise, 18 décembre, de la citation des témoins pour le 20 décembre.]

Tenor autem relacionis dicti domini Ricardi sequitur et est talis.

Reverendissimo in Christo patri et domino domino Iohanni, miseracione divina remensi archiepiscopo et duci, ac reverendo in Christo patri et domino, domino Guillermo, eadem miseracione divina episcopo parisiensi, necnon fratri Iohanni Brehal, sacre theologie professori, heretice pravitatis in regno Francie alteri inquisitori, iudicibus et commissariis in hac parte, a sanctissimo in Christo patre et domino nostro Calisto, divina providencia papa tercio, una cum reverendo in Christo patre et domino, domino episcopo constanciensi, in hac parte commissario, cum illa clausa : Quatinus Vos, vel duo, aut unus vestrum, vester humilis subditus Ricardus de Saincte Mareglise, presbyter, vices gerens decani christianitatis rothomagensis, notariusque curie archiepiscopalis rothomagensis, reverenciam debitam, cum omni honore.

Noverint reverendissime et reverende paternitates vestre me, virtute mandati vestri, cui mea presens relacio seu rescripcio annectitur, citasse peremptorie et personaliter coram Vobis aut altero vestrum 47v apud domum archiepiscopalem rothomagensem, magistros Nicolaum Caval, Nicolaum de Houppevilla, ac dominos Iohannem Fabri, episcopum dimictriensem, Guillermum Manchon, fratrem Petrum Migecii et Iohannem Riquier, presbyteros, ad diem veneris decimam nonam mensis decembris, necnon magistrum Andream 102Marguerie, dominum Iohannem Massieu, et fratrem [Martinum]131 Ladvenu, presbyteros, ad diem sabbati inde sequentem, perhibituros veritati testimonium, in quodam negocio, processum in materia fidei dudum contra quandam Iohannam deffunctam, dictam la Pucelle, per quemdam episcopum belvacensem et subinquisitorem heretice pravitatis, instante magistro [Iohanne]132 de Estiveto, eorumdem promotore, agitatum ; ipsiusque processus et sentenciarum nullitatem, et ipsius quondam deffuncte expurgacionem, tangente, coram Vobis moto et moveri sperato ; ac omnia et singula iuxta tenorem vestri mandati fecisse et adimplevisse. Que dictis vestris reverendissimis paternitatibus, sub signo meo manuali, et sigillo dicti decani, certifico.

Datum, anno Domini M CCCC LV, die iovis XVIII^a mensis decembris.

Sic signatum : R. de Saincte Mareglise.

[Présentation de la Cédule des héritiers de Cauchon, 20 décembre.]

Die autem vicesima mensis decembris, anno predicto, ad quam diem citati erant omnes et singuli cuiuscumque dignitatis, preeminencie, gradus, honoris, status, et condicionis [existerent]133 seu quomodo libet sua interesse credentes, aut in forma iuris partes formales, denunciatores, vel accusatores quondam Iohanne la Pucelle, vel eorumdem processuum pretactorum defensores, aut alias partes se exhibere volentes ; dicturi et proposituri, verbo vel in scriptis, quicquid dicere vellent contra licteras apostolicas, evocacionesque, relaciones seu execucionen earumdem ; necnon de iusticia et iure, dictis actoribus conquerentibus aut nostro promotori responsuri ; antequam illa die pro tribunali sederemus in camera reverendissimi in Christo patris et domini, domini rothomagensis [archiepiscopi]134, comparuit venerabilis et scientifficus vir, magister Iohannes de Gouys, canonicus rothomagensis, [qui]135 pro et nomine magistri Iacobi de Rinello, ac aliorum coheredum deffuncti domini Petri Cauchon, olim episcopi belvacensis, et tempore sui obitus episcopi lexoviensis, quamdam cedulam papyream Nobis tradidit, quam ratificari facere promisit per dictum magistrum Iacobum. Et quam cedulam recepimus ac eamdem legendam alteri notariorum nostrorum tradidimus et in actis huius cause inseri volumus et ordinamus.

103Qua lecta eidem magistro Iohanni de Gouys respondimus quod nostre non erat intencionis aliquid agere vel facere in preiudicium composicionis seu abolicionis per dominum nostrum regem habitatoribus et incolis ducatus Normannie [facte]136.

Presentibus ad hec venerabilibus et scientifficis viris magistris Guillermo Bouillé, sacre theologie professore, Hectore de Coquerel, utriusque iuris, et Petro Maugier, decretorum doctoribus, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.

[Cédule de Jacques de Rinel.]

Tenor autem dicte cedule sequitur et est talis :

Quoniam ad mei, Iacobi de Rinello, in artibus magistri, filii primo geniti Iohannis de Rinello et Guillermete, eius uxoris, neptis ex sorore deffuncti bone memorie domini Petri lexoviensis, et perantea belvacensis episcopi ; heredis et causam habentis dicti deffuncti, una cum aliis meis fratribus et sororibus, tam ad causam matris mee prefate, quam venerabilis viri, magistri Iohannis Bidault, eiusdem fratris, avunculi mei ; nepotis, heredis et executoris, una cum dicto patre meo, ac aliis, dicti domini episcopi deffuncti ; noticiam pervenit quod reverendissimus et reverendi in Christo patres, domini remensis archiepiscopus, parisiensis et constanciensis episcopi, iudices a sancta Sede Apostolica deputati, ad cognoscendum et decidendum de causa nullitatis cuiusdam processus in materia fidei, per prefatum dominum episcopum belvacensem et inquisitorem fidei, instante promotore eiusdem fidei, facti tempore Anglorum et guerrarum in hoc regno nuper vigencium, contra et adversus quamdam Iohannam, dictam la Pucelle, de obediencia domini nostri regis tunc exsistentem, licet apud maiores huius regni reputaretur sancte, integre et catholice vite ; citari et evocari fecerunt, per edictum, omnes et singulos sua interesse credentes ; idcirco ego, tam meo, quam ceterorum coheredum meorum et causam dicti domini episcopi habencium, nomine, notum facio, dico et declaro quod non credo mea interesse, nec est intencionis mee sustinere aut deffendere processum antedictum, quasi validum, iuridicum, aut sentencias inde secutas ; cum, per ea que postmodum audivi et intellexi, cum, tempore dicti processus et sentencie, essem quatuor vel quinque annorum, et aliqui mei fratres parvuli, et aliqui adhuc nascituri, dicta Iohanna tradita fuit in materia fidei per invidiam et suggescionem adversariorum domini nostri regis, ex eo videlicet quia 104erat de obediencia ipsius et eis maxima inferebat dampna in facto guerrarum, [volencium]137 per hoc suam iuvare partem et querelam ; quodque, si fuisset de parte dictorum adversariorum, nequaquam tracta fuisset in causa fidei. Protestor tamen

[La suite manque dans U par suite de la perte du folio 48.]

Notes

1. [1]

   U : exhortacio

2. [2]

   U : imunitatores

3. [3]

   U om.

4. [4]

   U : quamquam

5. [5]

   U om.

6. [6]

   R et Vatican om. : Darc

7. [7]

   R : subomacionem ; U et Vatican : subordinacionem

8. [8]

   Vatican ajoute la taxe : P XVI de Varris

9. [9]

   U R : Guillermi

10. [10]

    R : pandatur ; U : pendatur

11. [11]

    R : inveteratorum ; U : inventatorum

12. [12]

    R U om.

13. [13]

    R : ascriptam ; U : ascripta

14. [14]

    U : sit

15. [15]

    R : decrepaciones ; U : decepciones

16. [16]

    R : vi ; U : ut

17. [17]

    R : extortat ; U : ex tota

18. [18]

    R : adiuraciones fictas recidivaciones ; U : abiuracione conficta recidivacione

19. [19]

    R : parturiunt ; U : percurrunt

20. [20]

    R : quod ; U : quam

21. [21]

    U : competentes

22. [22]

    R : ipse ; U : vero

23. [23]

    R : imposite ; U : exposite

24. [24]

    R St : abiecerunt ; U : revertarunt

25. [25]

    R : inferunt ; U : inserunt

26. [26]

    R : pro ; U : per

27. [27]

    U : adversi

28. [28]

    R : que ; U : qui

29. [29]

    R : sentenciis ; U : sentencias

30. [30]

    Ici commence une double transcription ; la seconde est au folio 38. Le texte a été collationné sur les deux copies qui sont très proches.

31. [31]

    R U : ipsos que sed

32. [32]

    R : presentata ; U : putata

33. [33]

    U ad. : licteras

34. [34]

    U : interrogamus

35. [35]

    R : effici ; U : offici

36. [36]

    U : quarta

37. [37]

    U R : ve

38. [38]

    R : iidem ; U : idem

39. [39]

    U R : quarta

40. [40]

    La suite comme dans l’acte précédent sauf que le constituant est au singulier.

41. [41]

    R : artare ; U : antare

42. [42]

    R : debita ; U : prima

43. [43]

    U R om. : qui

44. [44]

    Prononcé en français, il est traduit en latin dans tous les mss. Quicherat, (II, 139) note :

    Le manuscrit d’Urfé m’a surtout servi de guide pour la restitution de ce morceau qui fourmille de fautes dans les grosses authentiques du procès.

45. [45]

    R : legen. ; U : legenti

46. [46]

    U R : per

47. [47]

    R U : noverit

48. [48]

    U R om.

49. [49]

    C. 33, q. 3 de Pen. dist. 1, c. 37

50. [50]

    C. 33, q. 3 de Pen. dist. 2, c. 3

51. [51]

    U : pollunt ; R : polluit

52. [52]

    C. 24, q. 1, c. 29.

53. [53]

    Dist. 37, c. 7.

54. [54]

    C. 26, q. 2, e. 7. Qui sine salvatore — U R : sunt

55. [55]

    U R : utitur

56. [56]

    U R : processus

57. [57]

    U R : prima

58. [58]

    R : seductione ; U : seductioni

59. [59]

    U f° 41 v° : et opportuna ; la 1^e version et R om.

60. [60]

    R : eidem ; U : eisdem

61. [61]

    Ici se termine, f° 41 v°, la seconde transcription, dont le début se trouve f° 38.

62. [62]

    R : me ; U om.

63. [63]

    U R om.

64. [64]

    Quicherat (II, 125) note que cet adjectif ne se trouve pas dans le Glossaire de Du Cange, mais il est régulièrement formé du substantif cannabetum ou cannabisum

65. [65]

    U R om.

66. [66]

    U R om.

67. [67]

    U R om.

68. [68]

    U R om.

69. [69]

    U R om.

70. [70]

    U om. ; R om. : me contuli

71. [71]

    U R om.

72. [72]

    R U om.

73. [73]

    R : perhibituros ; U : prohibituros

74. [74]

    U R : Guillermo

75. [75]

    R : spondet ; U : sponde

76. [76]

    U R : vicesima secunda

77. [77]

    U R : detecta

78. [78]

    U R om.

79. [79]

    R : nominatim ; U : nominatum

80. [80]

    U R om. : non

81. [81]

    U R om. : non

82. [82]

    U R : ex partem

83. [83]

    R : per ; U om.

84. [84]

    Ici commence, f° 44, une seconde transcription du texte.

85. [85]

    U R om.

86. [86]

    R : infectis ; U : infectio

87. [87]

    R : turbatas ; U : turbatus

88. [88]

    R : ignoran ; U : ignoram

89. [89]

    R : imperancium ; U : imperperanctum

90. [90]

    U R : censenda est

91. [91]

    R : etati ; U : etatis

92. [92]

    Quicherat, II, 174, note que telle est la leçon évidemment incomplète, de tous des mss.

93. [93]

    U : obstracta ; R : abstracta

94. [94]

    R : convertendo ; U : convertando

95. [95]

    U R : dicti

96. [96]

    U R : contingeret

97. [97]

    U R : causant

98. [98]

    R : que ; U : qui

99. [99]

    R : elicita ; U : illicita

100. [100]

     R : virgine ; U : virginis

101. [101]

     U : principuum ; R la seconde et la troisième lettres ne sont pas claires.

102. [102]

     U R : eternum

103. [103]

     U R : quoniam

104. [104]

     U R : pestiferum

105. [105]

     U R : dicte

106. [106]

     R : permissum ; U : processum ; le second texte : promissum

107. [107]

     U R om.

108. [108]

     R : nominari ; U : nominare

109. [109]

     R : ut ; U : vel

110. [110]

     U R : quoniam

111. [111]

     R : qua ; U : quia

112. [112]

     U : add que

113. [113]

     R : lacessite ; U : lacessisti

114. [114]

     U R : interpretantur

115. [115]

     U R : poterunt

116. [116]

     La première transcription se termine avec la fin de ce cahier, nous recourons maintenant au texte de la seconde transcription, ce qui explique la rupture dans la foliotation.

117. [117]

     R : hec ; U : hoc

118. [118]

     U R : submisisset

119. [119]

     U R om.

120. [120]

     U R : abbates

121. [121]

     U R : delibera te

122. [122]

     U R : transmissis

123. [123]

     U R : si

124. [124]

     U R : nullum

125. [125]

     U R om.

126. [126]

     U R : credulitati

127. [127]

     U R om.

128. [128]

     U R : cremandam

129. [129]

     U R : instificandam

130. [130]

     U R : Petrum

131. [131]

     U R : Petrum

132. [132]

     U R : Guillermo

133. [133]

     R : existerent ; U : existerant

134. [134]

     U R : episcopi

135. [135]

     U R om.

136. [136]

     U R : factis

137. [137]

     U R : violencium

1. [1]

   Après la mort de Jeanne, en 1438, Isabelle vint demeurer à Orléans ; elle aurait été veuve avant juillet 1440, d’après Boucher de Molandon (compte-rendu d’une communication : Nouveaux documents sur Jeanne d’Arc et sa famille, dans Revue des Sociétés savantes, 6^e série, tome V, p. 495). Des comptes de la ville d’Orléans la disent pensionnée à 48 s. p. par mois jusqu’au 29 octobre 1458 (dernier paiement). Le compte de 1441 mentionne un paiement à

   Henriet Anquetil et Guillemin Bouchier pour avoir gardé et gouverné Ysabeau, mère de Jehanne la Pucelle, tant en sa maladie comme depuis. (Q, II, 74 ; V, 275.)

   Elle mourut le 28 novembre 1458 (Q, V, 276).

   Pierre et Jean apparaissent vers le 3 mai 1429 dans les comptes de la ville d’Orléans (Q, V, 259). Ils sont anoblis en décembre 1429, avec leurs père et mère, ainsi que leur frère Jaquemin (Q, V, 150). Pierre porte, en 1439, le titre de chevalier (Q, V, 210), et Jean le titre d’écuyer en 1454 (Q, V, 279). Pierre sera fait prisonnier à Compiègne avec Jeanne, il se libérera par rançon qu’il remboursera à son prêteur en 1439 (Q, IV, 439, 447 ; V, 210). Dupés de la façon la plus étrange, en 1436, tous deux reconnaissent leur sœur en l’aventurière Claude des Armoises à Metz (Q, V, 321) et l’accompagnent à Orléans. Ils reçoivent de nombreux dons de la ville d’Orléans, du duc d’Orléans, du roi (Q, V, 213, 276, 279, 326).

   Tous deux figurent sous les noms de Darc, Dulys, Dalie.

2. [2]

   Voir Documents, t. IV.

3. [3]

   Voir le codicille de Guillaume Bouillé, Documents, t. III, pp. 66-119.

4. [4]

   Voir Enquête du Cardinal d’Estouteville, Documents, t. IV, pp. 40-157.

5. [5]

   R (suivi par Q, II, 119-120) donne une liste moins complète ; les six abbés, les deux conseillers au Parlement, cinq maîtres manquent.

6. [6]

   Pierre Maugier, maître es arts, docteur en décret exerça des charges et reçut des missions importantes : doyen de la faculté de décret, recteur de l’Université de Paris ; député au Concile de Bâle en 1429 ; official de Paris ; délégué au Concile de Rouen en 1450 ; en 1452 envoyé comme ambassadeur par l’Université au Concile de Bourges et chargé avec Guillaume Bouillé d’ambassades auprès du roi sur le fait des privilèges de l’Université. Il figure dans le compte de septembre 1458 comme recevant du roi 68 l. 15 s. pour le procès de Jeanne (B. N. français 32511, f° 198).

7. [7]

   Nous avons collationné le texte de la bulle sur le registre conservé au Vatican, reg. lat. 500, f° 147.

8. [8]

   Quicherat (II, 98) transcrit par erreur Consiliati.

9. [9]

   La rédaction notariale précise que : Ysabellis vidua antedicta, iam fere etate decrepita ac Petrus et Iohannes antedicti dicentes se ad loca plurima non posse divertere [Isabelle, veuve, aujourd’hui presque accablée par l’âge, ainsi que Pierre et Jean, déclarant qu’ils ne peuvent se déplacer en de nombreux lieux], constituent des procureurs (Q, II, 108). Néanmoins Isabelle comparait à Orléans devant l’archevêque de Reims en mars 1456 (Q, II, 283).

10. [10]

    Jean Loyseux : une liste de faculté de Décret, mentionne un clerc du diocèse de Chartres ainsi nommé, bachelier en décret et maître es arts.

    Guillaume Prévosteau qui avait été promoteur de la cause en 1452, agit très fréquemment dans le procès de 1455/56. Il prononcera le 18 décembre 1455 sa requête Eterna veritas (p. 83) et demandera acte de la sentence de réhabilitation (Q, III, 362).

    Laurent Sureau, fils de Pierre Sureau, receveur général de Normandie pour les Anglais. Il fut délégué par le chapitre de Rouen, le 19 décembre 1455, pour assister au procès (A. D. de S. M. G 2135). Il assistera à la sentence de réhabilitation.

11. [11]

    Guillaume de Hellande est le neveu de Regnaud de Chartres, archevêque de Reims et chancelier de France. Il fut élu évêque de Beauvais en 1444.