T. V : Enquêtes en Lorraine, à Orléans (Texte)

105

Enquête en Lorraine

[Lettre des Juges instituant la commission d’enquête, 20 décembre.]12

49r Iohannes, miseracione divina archiepiscopus et dux remensis, Guillermus, eadem miseracione parisiensis episcopus, et frater Iohannes Brehalli, sacre theologie professor, ordinis fratrum predicatorum, in regno Francie heretice pravitatis alter inquisitor, iudices delegati seu commissarii, una cum reverendo in Christo patre et domino, domino constanciensi episcopo, nostro in hac parte collega, cum illa clausa : Quatinus Vos, vel duo, aut unus vestrum, etc., quarumdemque causarum nullitatis quorumdam processuum et sentenciarum iampridem contra quamdam Iohannem, vulgariter nuncupatam la Pucelle, per deffunctos bone memorie dominos Petrum Cauchon, tunc episcopum belvacensem, et Iohannem Magistri, subinquisitorem heretice pravitatis, in diocesi belvacensi, instante quodam magistro Iohanne de Estiveto, promotore, per eosdem episcopum et subinquisitorem constituto, factorum et latorum ac expurgacionis de falso dicte Iohanne imposito ; a sanctissimo in Christo patre et domino, domino Calisto, divina providencia papa tercio, specialiter deputati,

Venerabilibus et scientifficis viris, dominis et magistris Reginaldo de Chicery, decano Ecclesie seu cappelle Beate Marie Valliscoloris, diocesis tullensis, et Waterino Thierici, ecclesie tullensis canonico, salutem in Domino, et mandatis nostris, ymo verius apostolicis, firmiter obedire.

Cum ad iudicis officium spectet cuncta rimari, et ea plena indagacione discutere, Nobis, pro parte venerabilis et discreti viri magistri Symonis Chappitault, in artibus magistri, et in iure canonico licenciati, promotoris in hac parte a Nobis deputati, fuit humiliter supplicatum ut, cum, pro parte nostra et ipsius nostri promotoris instructione, negociique huiusmodi Nobis commissi, celeriori expedicione ac veritatis elucidacione, neccessario habeamus quosdam testes in loco originis ipsius Iohannete examinare, et super quibusdam articulis seu interrogatoriis, Nobis, pro parte ipsius promotoris, porrectis, et quos, seu 106que, cum presentibus licteris, vobis sub sigillis nostris mictimus interclusos, veritatem inquirere ; laboriosumque foret Nobis, et partibus onerosum, ad partes illas accedere, quatinus sibi licteras commissionis, sub infrascripta forma, concedere dignaremur et vellemus.

Unde, Nos, iudices et commissarii prefati, huiusmodi nostri promotoris supplicacionibus inclinati, desiderantes, quantum possumus, negocia Nobis, et presertim a sancta Sede Apostolica commissa, cum qua decet maturitate et providencia pertractare, et veritatem gerendorum cum omni diligencia scrutari, certis nostris arduis negociis impeditis vobis et vestrum cuilibet in solidum, de [quorum]138 fidelitate, industriis, et circumspecta sciencia non immerito confidimus, in virtute sancte obediencie, commictimus et mandamus quatinus omnes et singulos testes de quibus pro parte ipsius promotoris aut latoris presencium, fueritis requisiti, aut alter vestrum fuerit requisitus, et quos ipse promotor, aut presencium lator, coram vobis aut altero vestrum, loco nostri, ad vos informandum super dictis articulis seu interrogatoriis, ad omnes et singulos terminos sibi per vos aut altero vestrum assignandos, procedere voluerit, citari faciatis, et mandetis peremptorie et personaliter coram vobis ; recipiatisque et iurare faciatis ; et ad cautellam, ad actum deponendi, si absolucione indigeant, absolvatis, necnon, super dictis articulis seu interrogatoriis prefatis, diligenter examinetis et censura ecclesiatica, si opus sit, cogatis et compellatis.

Actestaciones vero seu deposiciones dictorum testium fideliter in scriptis redactis, una cum predictis articulis et interrogatoriis, quam cicius poteritis, et quid inde feceritis, Nobis, sub sigillis vestris aut alterius vestrum sigillo interclusas, remictatis et rescribatis, seu alter vestrum remictat et rescribat.

Quo autem ad premissa omnia et singula, et ea tangencia ac deppendencia ex eisdem, ex nostro officio procedentes, vobis et vestrun cuili bet in solidum commictimus vices nostras.

Datum et actum Rothomagi, sub sigillis nostris, anno Domini M CCCC LV, more gallicano computando, indicione IV^a, mensis vero decembris die XX^a, pontifficatus eiusdem sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Calisti, divina providencia pape tercii, anno primo.

Presentibus reverendo ac venerabilibus patribus, dominis, episcopo dimictriensi, Iohanne, Sancti Audoeni, et Iohanne, Sancte Katherine .abbatibus, testibus ad premissa vocatis et rogatis.

Ferrebouc

107

[Articles sur lesquels porteront les Enquêtes.]

Articuli seu interrogatoria pro informacionibus faciendis in patria originis deffuncte Iohannete, vulgariter la Pucelle appellate.

Primo, de loco originis et parrochia.

Item, qui fuerunt eius parentes et cuius status. Si erant boni catholici et bone fame. 49v

Item, qui fuerunt eius patrini et matrine.

Item, si in primitiva etate fuerit in fide et moribus convenienter imbuta, presertim quantum requirit talis etas et condicio persone.

Item, de conversacione eius in adolescencia, a septennio usque ad egressum illius a domo paterna.

Item, si frequentaret ecclesiam, locaque sacra libenter et sepe.

Item, quo exercicio se occupabat seu vacabat, predicto tempore iuventutis.

Item, si eodem tempore libenter et sepe confiteretur.

Item, quid habet fama communis de illa arbore, que dicitur dominarum ; utrum consueverint ibidem choree puellarum fieri ; et similiter de fonte illo, qui est iuxta arborem [predictam]139 ; si eciam Iohanna ibidem cum aliis puellis frequentaret, et propter quam causam seu occasionem illuc ibat.

Item, inquiratur de modo recessus a [patria]140 et progressus per viam.

Item, si in dicta patria originis facte fuerant alique informaciones, auctoritate iudicum, tempore quo fuit captivata ante villam Compendii, et retenta ab Anglicis.

Item, si, quando Iohanna semel fugit de loco originis apud Novum Castrum, propter armatos, fuerit semper in comitiva patris et matris.

Datum et actum Rothomagi, anno Domini M CCCC LV, die vicesima mensis decembris.

Comitis, Ferrebouc

[Dépositions des témoins.]

Secuntur actestaciones et dicta testium, nomine et pro parte venerabilis et discreti viri, magistri Symonis Chappitault, in artibus magistri 108et in iure canonico licenciati, a reverendissimis in Christo patribus et dominis Iohanne, miseracione divina archiepiscopo et duce remensi, Guillermo eadem miseracione parisiensi episcopo, et fratre Iohanne Brehalli, sacre theologie professore, ordinis fratrum predicatorum, in regno Francie heretice pravitatis altero inquisitore, iudicibus seu commissariis, una cum reverendo patre domino constanciensi episcopo, eorum collega, cum illa clausa : Quatinus Vos, vel duo, aut unus vestrum, etc. a sancta Sede Apostolica specialiter deputatis et commissis, super facto et causa deffuncte Iohannete, et vulgariter nuncupate la Pucelle, promotoris [deputati]141 et commissi, coram nobis, Reginaldo Chichery, decano ecclesie seu cappelle Beate Marie Valliscoloris, tullensis diocesis, et Waltrino Therrici, ecclesie tullensis canonico, commissariis subdelegatis commissis, virtute licterarum commissionis, a dictis reverendissimis dominis commissariis principalibus emanate, nobisque in hac parte directe, ad examinandum testes super articulis et interrogatoriis eisdem licteris infixis, ac ad requestam honorabilis viri Iohannis dicti Dalie13, prepositi laici de Valliscolore, tullensis diocesis, latoris dictarum licterarum commissionis ; productorum, receptorum, iuratorum, in presencia discretorum virorum, dominorum Petri, de Maxeyo supra Vausiam14, et Iohannis le Fumeux, de Ugneyo15, tullensis diocesis, parrochialium ecclesiarum rectorum et curatorum ; ac per nos discretumque virum Dominicum Dominici, tullensem clericum notarium publicum apostolica et imperiali auctoritatibus et curiarum ecclesiasticarum tullensium iuratum, coram eisdem dominis ibidem presentibus ad hoc per nos et a nobis deputatum, examinatorum ; anno, diebus, modo et forma sequentibus.

[Iohannes Morelli]

Et primo

Iohannes Morelli, de Greu, iuxta seu prope villam de Dompno Remigio, laborator, etatis LXX annorum vel circa, primus testis in hac causa inquisicionis, super facto ipsius Iohannete, vulgariter la Pucelle nuncupate, coram nobis productus, iuratus, et receptus, in dicta villa de Dompno Remigio, ac in presencia predictorum dominorum Petri et Iohannis presbiterorum, per nos dictumque Domi nicum, notarium, examinatus, anno Domini M CCCC LV, die mercurii vicesima octava mensis ianuarii, requisitus, per suum iuramentum142 quid sciat de materia super qua in testem 50r producitur ; videlicet 109de contentis in interrogatoriis sive articulis datis pro informacione facienda de facto ipsius Iohannete la Pucelle, suo autem iuramento, per eum ad sancta Dei evangelia prestito, ad eius memoriam reducto, et sibi exposito qualiter falsidicus testis, falsum testimonium perhibens, multa mala simul et semel commictit : nam Creatorem suum contempnit ; secundo iudicem fallit ; tercio proximum suum ledit ; et finaliter edifficat ad gehennam ; et sic perpetuo redditur infamis.

Et primo, super I° eorumdem articulorum sive interrogatoriorum articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc., eciam II° et III° sequentibus articulis, requisitus,

Dicit per dictum suum iuramentum quod dicta Iohanneta, de qua agitur, fuit oriunda de dicto Dompno Remigio, et fuit baptizata in parrochiali ecclesia Sancti Remigii, eiusdem loci. Et vocabatur eius pater Iacobus Darc, et eius mater Ysabelleta, de dicto Dompno Remigio laboratores, insimul, dum vivebant, commorantes. Qui, prout vidit et scivit, erant boni et fideles catholici, bonique laboratores, et bone fame, et honeste conversacionis ut laboratores, quia pluries cum eis conversatus est. Dixit eciam idem testis loquens quod ipse fuit unus ex patrinis dicte Iohannete. Et fuerunt eius matrine uxor Stephani Rotarii16 et Beatrix, relicta Thiescelini, in dicta villa de Dompno Remigio commorantes, ac Iohanneta, relicta Thiescelini de Vitello, in villa de Novo Castro17 commorans.

Super IV° eorumdem articulorum sive interrogatoriorum articulo incipiente : Item, si in primitiva, etc., requisitus,

Dixit per suum iuramentum quod ipsa Iohanneta in sui prima etate, ut sibi videtur, fuit et erat bene et decenter in fide et bonis moribus imbuta ; et erat talis quod quasi omnes eiusdem ville de Dompno Remigio eam diligebant. Sciebat enim ipsa Iohanneta suam credenciam, Pater Noster et Ave Maria, sicut similes iuvencule sciunt.

Super V° sequente articulo, incipiente : Item, quod de conversacione eius, etc. requisitus,

Dixit quod ipsa Iohanneta erat honesta in conversacione, ut talis et similis filia est ; quia sui parentes non erant multum divites. Ibatque, in eius iuventute usque ad recessum domus sui patris, ad aratrum et aliquociens animalia custodiebat in campis, opera mulieris faciebat, nendo, et cetera omnia faciendo.

Super VI° sequente articulo, incipiente : Item, si frequentaret, etc., requisitus,

Dixit per suum dictum iuramentum, quod, prout vidit, ipsa Iohanneta libenter et sepe ibat ad ecclesiam, itaque ab aliis iuvenculis aliquociens deridebatur ; eciam aliquociens ipsa ibat ad ecclesiam sive heremum Beate Marie de Bermont18, iuxta dictam 110villam de Dompno Remigio ; et, dum sui parentes credebant ipsam fore in campis ad aratrum aut alias.

Dixit eciam quod quando ipsa audiebat pulsare missam, et esset in campis, ipsa veniebat ad villam et ecclesiam, ad audiendum missam, prout idem testis asseruit se vidisse.

Super VII° sequente articulo, incipiente : Item, quo exercicio, etc., requisitus,

Dixit quod ipsa Iohanneta nebat et ibat ad aratrum ac animalia custodiebat, ut iam deposuit in quinto articulo.

Super VIII° sequente articulo, incipiente : Item, si eodem tempore, etc. requisitus,

Dixit quod vidit ipsam Iohannetam confiteri tempore pascali, et in aliis festivis solennitatibus vidit ipsam confiteri domino Guillermo Fronté19, eiusdem ecclesie parrochialis Beati Remigii de Dompno Remigio tunc curato.

Super IX° eorumdem articulorum sive interrogatoriorum articulo incipiente : Item, quid habet fama communis, etc., requisitus,

Dixit per suum iuramentum quod de arbore, que dicitur dominarum, audivit alias dici quod mulieres et persone fatales, que vocabantur fees, ibant antiquitus choreatum sub illa arbore. Sed, ut dicitur, postquam evangelium beati Iohannis legitur et dicitur, amplius non vadunt.

Dixit eciam quod, modernis temporibus, in dominica qua cantatur in sancta Dei ecclesia in introitu misse Letare Iherusalem, in istis partibus vulgariter dicta des Fontaines, puelle et iuvenes [de]143 Dompno Remigio vadunt subtus illam arborem, et aliquociens tempore veris et estatis, diebus festivis ad coreandum ; et aliquando ibidem comedunt ; et redeundo veniunt supra fontem ad Rannos, spaciando et cantando, et de aqua illius fontis bibunt, et circumcirca ludendo flores colligunt. Dixit eciam quod ipsa Iohanna la Pucelle, cum aliis puellis, dictis temporibus, aliquociens ibat, et sicut cetere faciebat. Nec unquam dici audivit quod Iohanneta articulata sola, nec propter aliam causam, iret ad arborem, nec ad fontem, qui fons est propinquior villa quam sit arbor ; nisi ad spaciandum et iocandum, sicut et alie iuvencule. Nec alias deposuit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, requiratur, etc., requisitus,

Dixit quod, quando dicta Iohanneta recessit a domo sui patris, ipsa ivit bina 50v aut trina vice ad Valliscolorem, locutum baillivo ; et audivit dici quod dominus Karolus, tunc dux Lothoringie20, voluit eam videre, et tradidit sibi unum equum, ut dicebatur, pili nigri. Nec alias sciret deponere de contentis in eodem, 111nisi quod, tempore iulii, ipse testis loquens fuit Cathelani21, dum dicebatur quod rex ibat Remis ad ipsum consecrandum ; ibidemque reperiit dictam Iohannam, que dedit sibi unam vestem rubeam, quam ipsa habebat inductam.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta, etc. requisitus, dixit se de contentis in eodem nichil scire.

Super XII° sequente articulo, sive interrogatorio, incipiente : Item, si quando, etc. requisitus,

Dixit quod, quando ipsa Iohanna fuit ad Novum Castrum propter armatos, ipsa fuit semper in comitiva suorum patris et matris, qui in dicto Novo Castro steterunt per quatuor dies ; et postea ad dictam villam de Dompno Remigio recesserunt. Et hoc scit idem testis, quia cum aliis dicte ville in Novo Castro fuit, ac dictam Iohannetam suosque patrem et matrem tunc vidit.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore, nec odio, prece, precio, favore vel timore hoc deposuit144.

Et fuit sibi iniunctum, etc.145

[Dominicus Iacobi]

Discretus vir, dominus Dominicus Iacobi, curatus ecclesie parrochialis de Monasterio supra Salissas22, tullensis diocesis, presbiter, etatis XXXV annorum, vel circa, secundus testis in hac causa inquisicionis huiusmodi productus, iuratus et examinatus, in dicto Dompno Remigio, anno predicto, die iovis, vicesima nona eiusdem mensis ianuarii, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet,

Super I°, eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° sequente, requisitus,

Dixit per suum iuramentum quod ipsa Iohanneta fuit oriunda de dicto Dompno Remigio ; et, ut credit, baptizata in ecclesia Sancti Remigii, eiusdem ville ; et fuerunt eius progenitores Iacobus Darc et Ysabelleta, coniuges, qui erant boni catholici et bone fame ; et tales semper reputari audivit.

Super III° sequente articulo, incipiente : Item, qui fuerunt, etc.» requisitus,

Dixit quod nesciret deponere, nisi per auditum ; quia dicta Iohanna erat antiquior ipso.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva, etc. ; eciam super V° et VI° sequentibus articulis, requisitus,

112Dixit quod cognovit et vidit ipsam Iohannetam a tribus vel quatuor annis ante recessum domus patris et matris suorum. Et erat ipsa Iohanneta moribus bonis imbuta, et honeste conversacionis ; ibatque frequenter ad ecclesiam, et aliquociens, dum pulsabantur complectorie in ecclesia dicte ville, et stabat genibus flexis. Et, ut sibi videbatur, devote suas oraciones dicebat.

Super VII° sequente articulo, incipiente : Item, quo exercicio, etc., eciam super VIII° sequente articulo, requisitus,

Dixit per suum iuramentum, quod dicta Iohanneta aliquociens nebat ; ibat ad aratrum, aut animalia custodiebat. Credit quod confitebatur ; et, ut sibi videtur, erat bona et prudens filia. Nec aliud scit de contentis in dictis articulis.

Super IX° sequente articulo sive interrogatorio incipiente : Item, quid habet, etc., requisitus,

Dixit quod arbor articulata vocatur communiter l’orbre23 dominarum ; et puelle ac infantes, et iuvenes dicte ville de Dompno Remigio, annis singulis, in dominico Letare Iherusalem, vulgariter des fontaines, eciam tempore veris, vadunt ad illam arborem ad choreandum, et portant panem secum ; et redeundo veniunt supra fontem rannorum24 ; comedunt eorum panem, et bibunt de illa aqua ; et hoc faciunt ad spaciandum, ut dixit idem testis. Dixit eciam quod vidit ipsam Iohannetam aggredi et ire cum dictis puellis ; et faciebat sicut alie faciebant. Dixit eciam quod illa arbor est mire et mirabilis speciei ; et est causa, ut credit, propter quam puelle et pueri libenter vadunt coreatum subtus illam. Nec aliud scit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc., requisitus, dixit se nichil scire, nisi ex auditu.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta, etc., requisitus,

Dixit se nichil aliud scire nisi quod alias dici audivit quod nonnulli fratres minores 51r fuerunt in patria presenti ad faciendam informacionem. Sed nescit si fecerint25.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc., requisitus,

Dixit quod omnes habitatores dicte ville de Dompno Remigio fugerunt propter armatos, et iverunt ad Novum Castrum inter quos ipsa Iohanneta, cum patre et matre suis ; et in eorum comitiva semper, ut sibi videtur, ivit ; et ab eodem Novo Castro, cum eisdem patre et matre suis, recessit.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore, etc.

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Beatrix, relicta Estellini]

113Beatrix, relicta Estellini, laboratoris dicte ville de Dompno Remigio, etatis LXXX annorum vel circa, tercia testis in hac inquisicionis causa producta, iurata, et examinata in dicto Dompno Remigio, anno et die iovis predictis, requisita per suum iuramentum, […] Videlicet

Super I° articulo, sive interrogatorio, incipiente : Primo de loco originis, etc. ; eciam super II° et III° sequentibus articulis, requisita,

Dixit per suum iuramentum quod dicta Iohanneta fuit oriunda de villa de dicto Dompno Remigio, ex Iacobo Darc et Ysabelleta coniugibus, laboratoribus veris catholicis et bonis christianis, probis et valentibus secundum eorum facultates, sed non multum divites. Fuitque ipsa Iohanneta baptizata in fonte ecclesie beati Remigii eiusdem ville, et fuerunt eius patrini Iohannes Morelli, de Greu, ac Iohannes le Langart, et Iohannes Rainguesson, quondam ; et eius matrine Iohanneta, relicta Thiescellini, clerici, Iohanneta, uxor Thevenini Rotarii, dicte ville ; ac ipsa testis deponens.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, sibi diligenter expositis, requisita,

Dixit per dictum suum iuramentum, quod ipsa Iohanneta erat bene et sufficienter in fide catholica, ut similes filie eius etatis, instructa ; et ab eius infancia seu adolescencia usque ad recessum illius a domo paterna, bonis moribus imbuta, casta filia, bone conversacionis, ecclesias et loca sacra devote frequenter, conversans ; ita quod quando villa de Dompno Remigio iam dicto fuit combusta, ipsa Iohanneta diebus festivis semper ibat auditum missam ad villam de Greu ; et libenter confitebatur diebus congruis ; et presertim die festi sanctissimi Pasche, sive Resurrectionis Domini Nostri Ihesu Christi ; et, ut sibi visum fuit, non erat in duabus villis melior. Ipsa occuppabat se diversis negociis in domo paterna ; quia aliquociens nebat canapum, lanam ; ibat ad aratrum, ad messes, dum tempus occurrebat, et aliquociens, secundum turnum, patris animalia et pecus dicte ville custodiebat. Nec aliud sciret deponere.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet, etc., requisita,

Dixit quod illa arbor vocatur l’obre dominarum ; et ipsa testis alias fuit, cum dominabus et dominis temporalibus dicte ville, subtus illam arborem, ad spaciandum propter pulchritudinem arboris. Dixit eciam quod illa arbor est iuxta iter magnum, per quod itur ad Novum Castrum ; et alias audivit dici quod antiquitus domine fatales, gallici fees, subtus eamdem arborem ibant. Sed propter eorum peccata, ut dixit, nunc non vadunt. Dixit insuper quod puelle et iuvenes dicte ville de dicto Dompno Remigio, annis singulis, in dominico Letare 114Iherusalem, que dicitur des Fontaines, ac tempore veris, inter quas dicta Iohanneta ibat, vadunt ad illam arborem, et subtus eamdem cantant et coreas faciunt, comedunt ibidem, et redeundo veniunt ad fontem ad rannos ; et de aqua eiusdem fontis bibunt. Dixitque quod curatus, in vigilia Ascensionis, portat cruces per campos, ipse vadit subtus illam arborem, et ibidem cantat evangelium, et eciam vadit ad fontem rannorum et alios fontes ad cantandum evangelium, prout vidit. Nec aliud scit.

Super X° sequente articulo incipiente : Item, inquiratur de modo, etc., requisita,

Dixit quod ipsa Iohanneta ivit ad Valliscolorem, dum recessit de domo patris. Nec alias sciret deponere.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta, etc., requisita,

Dixit quod audivit dici quod fuerunt fratres minores in dicta villa, ad faciendum informaciones, ut dicebatur. Nec aliud scit, quia nichil petitum sibi fuit.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc., requisita,

Dixit quod, quando ipsa Iohanna fuit ad Novum Castrum, omnes habitatores dicte ville ibidem fugerant ; et, prout vidit, ipsa Iohanna ibidem stando et ab eodem recedendo, semper in comitiva patris et matris suorum fuit 51v ; nec unquam alicui nisi patri, usque ad recessum eius ad Franciam, servivit.

Plura nescit. Citata venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Iohanneta, uxor Thouvenini Rotarii]

Iohanneta, uxor Thouvenini Rotarii, dicte ville de Dompno Remigio, etatis LXX annorum vel circa, quarta testis in hac inquisicionis causa producta iurata et examinata in dicta villa, anno, et die iovis predictis, requisita, per suum iuramentum […] Videlicet,

Super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, in huiusmodi inquisicionis causa exhibitorum, articulo incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° et III° sequentibus articulis, requisita,

Dixit per suum iuramentum se scire quod sequitur, videlicet : quod ipsa Iohanneta articulata fuit oriunda de dicto Dompno Remigio ; et fuerunt eius progenitores Iacobus Darc et Ysabelleta, coniuges, boni catholici, bone fame, probi viri ; et, secundum eorum facultates, ut laboratores honesti ; fuitque ipsa Iohanneta baptizata in fonte ville eiusdem ; et fuerunt eius patrini Iohannes Barré, de Novo Castro et 115Iohannes Morelli, de Greu, et eius matrine Iohanneta, relicta Thiesselini, et ipsa testis que loquitur.

Super IV° sequente articulo incipiente : Item, si in primitiva, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, sibi expositis, requisita,

Dixit quod ipsa Iohanneta, prout vidit, erat bona et simplex filia, Deum timens, in fide sufficienter, ut talis et similis, instructa ; bone, simplicis ac dulcis conversacionis ; ac amore Dei, sepe elemosinas dabat ; sepe ad ecclesiam devote ibat, confitebatur, ut credit, quia bona erat ; in domo patris nebat canapum, lanam ; aliquociens cum patre ad aratrum ibat ; et, ad turnum, animalia pro patre suo custodiebat.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet, etc., requisita,

Dixit quod illa arbor vocatur l’obre dominarum ; et audivit dici quod domine dicte ville de Dompno Remigio antiquitus ibant ad spaciandum subtus illam arborem ; et, ut sibi videtur, domina Katherina de Ruppe, uxor Iohannis de Boulemont26, domina dicte ville, cum suis domicellis ibat ad spaciandum subtus illam arborem. Dixit eciam quod puelle et iuvenes pueri dicte ville de Dompno Remigio, tempore veris, ac in iam dicto dominico des Fontaines, vadunt subtus illam arborem ; ibidem cantant, coreas faciunt, habent panem et comedunt, et ad fontem ad rannos veniunt, et de aqua eius bibunt. Dixit quod Iohanneta articulata tunc, cum eisdem puellis, ibat ad spacian dum ; nec unquam vidit quod ipsa Iohanneta fuerit aliter subtus illam arborem. Nec aliud scit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur de modo recessus, etc., requisita,

Dixit se nichil scire, nisi quod audivit dici quod unus ex avunculis suis eamdem Iohannetam duxit ad Valliscolorem.

Super XI° sequente articulo incipiente : Item, si in dicta, etc., requisita, dixit se nichil scire.

Super XII° sequente articulo, seu interrogatorio, incipiente : Item, si quando, etc., requisita,

Dixit quod ipsa Iohanneta fuit, ut vidit, semper in comitiva patris, in Novo Castro. Nec alias deposuit.

Plura nescit. Citata venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Iohannes, dictus Moen]

Iohannes, dictus Moen, de Dompno Remigio, in villa de Courxeyo50, tullensis diocesis, commorans, rotarius, etatis LVI annorum vel circa, quintus testis in hac causa inquisicionis productus, iuratus 116et examinatus in dicto Dompno Remigio, anno et die iovis predictis, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum sive interrogatoriorum articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc., eciam super II° sequente articulo, requisitus,

Dixit per suum iuramentum quod dicta Iohanneta, dicta la Pucelle, fuit oriunda in villa de dicto Dompno Remigio ex Iacobo Darc 52r et Ysabelleta coniugibus ; ac fuit baptizata in fonte ecclesie beati Remigii, eiusdem ville. Dixit eciam quod pater et mater ipsius erant boni catholici, bone fame et status honesti, ut laboratores. Et hoc scit, quia tunc eius vicinus erat ipse testis qui loquitur.

Super III° sequente articulo, incipiente : Item, qui fuerunt eius, etc., requisitus, dixit quod nesciret deponere, quia non recordatur.

Super IV° sequente articulo incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit quod ipsa Iohanneta, prout vidit, a iuventute et infancia sua usque ad recessum a domo paterna, erat et fuit bona et casta filia, Deum timens ; ibatque frequenter ad ecclesiam ; libenter operabatur ; nebat, utilia domus patris agebat ; aliquociens animalia custodiebat. Et credit quod, dum habuit intellectum, multociens in anno confitebatur. Nec aliud scit.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc., requisitus,

Dixit quod arbor articulata est subtus nemus, iuxta magnum iter per quod itur ad Novum Castrum. Et pueri et puelle dicte ville, annis singulis, communiter in dominico dicto des Fontaines, ad spaciandum solent ire subtus illam arborem ; et ibidem comedunt iocose ; et vadunt ad fontes iuxta illam arborem ad bibendum. Nec aliud scit de contentis in dicto articulo.

Super X°, XI° et XII° sequentibus articulis sibi expositis, requisitus, dixit se nichil scire.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Stephanus de Syona]

Venerabilis vir dominus Stephanus de Syona, curatus ecclesie parrochialis de Roucesseyo27, ante Novum Castrum, ac decanus christianitatis de dicto Novo Castro, presbiter, etatis LIV annorum vel circa, sextus testis in hac inquisicionis causa productus, iuratus et examinatus, in dicto Dompno Remigio, anno et die iovis predictis requisitus per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo, 117incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° sequente articulo, requisitus,

Dixit quod Iohanneta articulata oriunda fuit de dicto Dompno Remigio, ex Iacobo Darc, patre eius ; nomen matris ignorat. Actamen pater et mater eius erant veri catholici, bone fame, ut tales reputari audivit et vidit, quamvis essent pauperes. Nec aliud deposuit.

Super III° sequente articulo, incipiente : Item, qui fuerunt, etc., requisitus, dixit se nichil scire.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII°, VIII° et IX° sequentibus articulis sibi perlectis, requisitus,

Dixit quod alias pluries audivit dici domino Guillermo Fronté, eiusdem ville de Dompno Remigio, dum vivebat, curato, quod ipsa Iohanneta, dicta la Pucelle, erat bona et simplex filia, devota, bene moriginata, Deum timens ; ita quod non erat sibi similis in dicta villa ; sepe confitebatur sibi sua peccata. Dicebat eciam quod, si dicta Iohanna habuisset pecunias sibi, curato suo, ad missas celebrandum dedisset. Dixit eciam quod idem curatus dicebat quod cotidie, dum celebrabat, erat in missa. Nec aliud scit de contentis in dictis articulis, nisi per auditum.

Super X° et XI° sequentibus articulis, sibi testi perlectis, requisitus, dixit se nichil scire.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc. ; requisitus,

Dixit quod audivit dici a pluribus quod ipsa Iohanneta fuit in Novo Castro, in domo cuiusdam mulieris honeste, vocate la Rousse28, propter armatos. Et erat semper in comitiva patris et aliorum de dicta villa qui ibidem eciam fugerant29.

Nec aliud scit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Iohanneta, relicta Thiesselini]

Iohanneta, relicta Thiesselini, de Vitello, clerici, in dicto Dompno Remigio dum vivebat, commorans in Novo Castro, etatis LX annorum vel circa, septima testis in hac inquisicionis causa producta ; iurata et 52v examinata in dicto Dompno Remigio, anno et die iovis predictis, requisita, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° et III° sequentibus articulis, sibi expositis, requisita,

Dixit per dictum suum iuramentum, quod Iohanneta, dicta la Pucelle, fuit oriunda de dicto Dompno Remigio, ex Iacobo Darc et Ysabelleta, coniugibus, probis catholicis, bone fame, qui se regebant, 118ut laboratores, honeste, secundum eorum paupertatem ; quia non erant multum divites. Dixit eciam quod baptizata fuit in fonte parrochialis ecclesie Beati Remigii, eiusdem ville ; et quod ipsa testis, que loquitur, fuit matrina eiusdem Iohanne, et habebat nomen suum. Erat eciam sua matrina Iohanna, uxor Thouvenini, dicte ville. Nec aliud scit.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, requisita,

Dixit, per dictum suum iuramentum, quod Iohanneta articulata, prout vidit, in sua prima etate et tandem quamdiu ipsa fuit in dicto Dompno Remigio, erat bona filia, vivens probe et sancte ut prudens filia ; ibat libenter ad ecclesiam. Deum timebat. Aliquociens [ibat]146 ad ecclesiam Domine Nostre de Bermont, cum aliquabus puellis, ad orandum Sanctam Mariam. Et ipsa testis alias cum eadem fuit. Dixit eciam quod libenter negociis se miscebat, nendo, neccessaria domus faciendo ; et sepe, dum casus occurrebat ad turnum pro patre animalia custodiebat. Dixit eciam quod sepe confitebabur. Quia eam pluries confiteri vidit domino Guillermo Fronté, ipsius parrochialis ecclesie tunc curato. Dixit insuper quod ipsa Iohanna non iurabat, nisi : sine defectu. Nec erat choreatrix. Sed aliquando, dum alie puelle cantabant aut coreabant, ipsa ibat ad ecclesiam.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet, etc., requisita,

Dixit per suum iuramentum, quod arbor articulata vocatur l’obre dominarum, quia dicitur quod antiquitus quidam dominus, nuncupatus dominus Petrus Gravier30, miles, dominus de Bolemonte, cum aliqua domina, que Fee vocabatur, subtus illa arborem se visitabant et insimul loquebantur. Et dixit quod hec in uno romano legi audivit. Dixit eciam quod domini et domine dicte ville de Dompno Remigio, ut puta domina Beatrix, uxor domini Petri de Bolemont, cum suis domicellis, et ipse dominus Petrus, aliquando ibant, ut dicebatur, spaciatum ad dictam arborem. Dixit adhuc quod puelle et iuvenes pueri dicte ville, annis singulis, vadunt, in die dominico Letare, dicto des Fontaines, ad spaciandum ; et ibidem comedunt et coreant ; et vadunt bibitum ad fontem rannorum. Sed non recordatur si dicta Iohanna la Pucelle subtus illam arborem unquam fuerit. Nec audivit dici quod unquam dicta Iohanneta fuerit propter arborem illam diffamatam. Nec alias deposuit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc. ; eciam super XI° sequente articulo, dixit se nichil scire.

119Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc. ; dixit se nichil scire, nisi ex auditu.

Plura nescit. Citata venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Ludovicus de Martigneyo]

Nobilis vir Ludovicus de Martigneyo31, scutiffer, etatis LVI annorum vel circa, octavus testis in hac inquisicionis causa productus, iuratus et examinatus in dicto Dompno Remigio, anno et die iovis [predictis]147, requisitus, per suum iuramentum, […]

Et primo, super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II°, requisitus,

Dixit per suum iuramentum quod Iohanna la Pucelle fuit oriunda de Dompno Remigio ; et fuit eius pater Iacobus Darc. Habebat matrem ; tamen de nomine eius nesciret deponere. Dixit quod pater et mater eius erant boni et catholici, prout vidit ; nec unquam contrarium dici audivit. Nec aliud scit.

Super III° sequente articulo incipiente : Item, qui fuerunt, etc. ; dixit per dictum suum iuramentum se nichil scire. .

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis sibi 53r expositis et perlectis, requisitus,

Dixit se nichil scire, nisi ex auditu. Audivit enim dici quod erat proba, et libenter confitebatur.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc. ; requisitus,

Dixit quod audivit dici [quod]148 dum voluit ire ad Franciam, ipsa ivit ad dominum baillivum Calvi Montis32, et postea ad dominum ducem Lothoringie. Et dominus dux dedit sibi unum equum et pecunias ; et postea quidam nuncupati Bertrandus de Poulengio, Johannes de Metis33, Iohannes de Dieu le Ward et Coletus de Vienna34 duxerunt eam versus regem. Nec aliud scit.

Super XI° et XII° sequentibus articulis, sibi diligenter perlectis, dixit penitus se nichil scire.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Thouveninus Rotarius]

120Thouveninus Rotarius, de Chermiseyo35, in dicto Dompno Remigio commorans, etatis LXX annorum vel circa, nonus testis in huiusmodi inquisicionis causa productus, iuratus et examinatus in dicto Dompno Remigio, anno et die iovis predictis, requisitus per suum iuramentum […]

Et primo, super I° articulorum, sive interrogatoriorum, articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° et III° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit quod Iohanneta la Pucellete, fuit oriunda de dicto Dompno Remigio, et baptizata in fonte parrochialis ecclesie Sancti Remigii, eiusdem loci, ut dicebatur. Et Iacobus Darc et Ysabelleta, coniuges, fuerunt eius progenitores. Qui, ut laboratores, probe vivebant. Et Iohanna, uxor testis deponentis, erat matrina eiusdem Puelle, et eam tenuerat supra fontem, antequam desponsaret eam. Nec aliud scit de contentis in dictis articulis.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII°, requisitus,

Dixit quod dicta Iohanna la Pucelle, erat bona filia, libenter ibat ad ecclesiam, Deo famulabatur ; in die paschali libenter confitebatur ; et se occuppabat ad nendum, neccessaria domus faciendum ; et aliquociens, secundum turnum eorum, animalia custodiebat. Et ipsam Iohannetam reputabat bonam, prout vidit ; nec unquam de ea contrarium dici audivit.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet, etc. ;

Dixit quod audivit dici quod antiquitus domini et domine ville de Dompno Remigio, ut puta dominus Petrus de Boullemont, eius uxor et alii sui servitores et [domicelle]149 ibant ad spaciandum subtus illam arborem. Et adhuc hodiernis temporibus puelle et iuvenes eiusdem ville, in die dominico des Fontaines, ac tempore veris, vadunt subtus illam arborem, portant parvos panes, et ibidem spaciant et comedunt, tripudiant et coreant. Et dicta Iohanna ibat cum aliis. Nec unquam dici audivit quod dicta Iohanna sola, nec propter aliam causam, ad dictam arborem iret, nisi cum dictis puellis. Nec aliud scit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc. ; eciam super XI° et XII° sequentibus articulis, requisitus, dixit se nichil scire.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Iaquerius de Sancto Amancio]

121Iaquerius de Sancto Amancio36 laborator, in dicta villa de dicto Dompno Remigio commorans, etatis LX annorum vel circa, decimus testis in huiusmodi causa inquisicionis productus, iuratus et examinatus, in dicto Dompno Remigio, anno et die iovis predictis, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc ; eciam super II° et III° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit per suum iuramentum quod predicta Iohanneta la Pucelle fuit oriunda de dicto Dompno Remigio, ex Iacobo Darc et Ysabelleta, coniugibus, qui erant veri catholici ac bone fame, ut [laboratores]150 prout vidit. Audivit autem dici quod ipsa Iohanna fuit baptizata in fonte Beati Remigii, eiusdem ville, 53v et fuit eius patrinus Iohannes Morelli, de Greu et eius matrina Iohanneta de Roze. Nec aliud scit.

Super IV° sequente articulo, incipiente. Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit quod ipsa Iohanneta erat bona filia, Deum timens, eens libenter ad ecclesiam. Occuppabat se cotidie ad negocia domus, prout pluries de nocte eam in domo testis loquentis, cum quadam filia sua nere vidit ; absque eo quod unquam viderit malum. Animalia, dum tempus occurrebat, custodiebat. Libenter in die paschali confitebatur. Nec aliud scit.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc., requisitus,

Dixit quod domini et domine temporales dicte ville communiter ad spaciandum ibidem subtus illam arborem ibant, et, adhuc modernis temporibus, puelle et iuvenes dicte ville vadunt, tempore veris et estatis, ac in die des Fontaines ; et portant panes ad comedendum ibidem et spaciandum. Dixit eciam quod ipsa Iohanna la Pucelle, in sua iuventute, cum puellis, in diebus predictis, ibat ad dictam arborem ad spaciandum. Nec aliud deposuit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc. ; eciam super XI° sequente articulo, requisitus, dixit se nichil scire.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc., requisitus,

Dixit quod tunc, propter armatos vidit dictam Iohannetam in Novo Castro, que ducebat in campis animalia suorum patris et matris, tunc in dicto loco existencium. Nec aliud scit.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Bertrandus la Choppe]

122Bertrandus la Choppe37151, dicte ville, receptor tectorum, etatis XC annorum vel circa, undecimus testis in huiusmodi inquisicionis causa productus, iuratus et examinatus, in dicto Dompno Remigio, anno et die iovis immediate dictis, requisitus per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° et III° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit per dictum suum iuramentum quod Iohanneta la Pucelle fuit filia Iacobi Darc laboratoris, et Ysabelle, coniugum, dicte ville de Dompno Remigio, probarum et catholicarum personarum ; et, ut credit, fuit baptizata in fontibus ecclesie beati Remigii, eiusdem ville. Dixit quod Beatrix, relicta Estellini, et Iohanna uxor Thouvenini, carpentarii, erant eius matrine, prout communiter dicitur. Nec aliud scit.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis sibi expositis, requisitus,

Dixit per suum iuramentum quod dicta Iohanna la Pucelle erat bene imbuta, simplex, dulcis ; ibat libenter ad ecclesias, et specialiter ad ecclesiam dicte ville, prout vidit. Faciebat opera domus et nebat, sicut et faciunt cetere iuvencule ; et aliquando cum patre ad aratrum ibat. Et aliquando, ad turnum, patris animalia custodiebat, et, ut dicebant, libenter confitebatur. Nec aliud scit.

Super. IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc., requisitus,

Dixit quod arbor, que dicitur dominarum, est arbor que dicitur fagus. Et est multum corbatus ; et vocatur l’obre dominarum. Et anti quitus dicebatur quod, gallice, les fees ibant. Actamen nunquam vidit nec tempore suo audivit quod dicte fees subtus illam arborem irent. Dixit eciam quod aliquando puelle et iuvenes dicte ville, tempore veris ac in dominico des Fontaines, inter quas, ut credit, Iohanneta erat una, ibant ad dictam arborem et ad fontem iuxta arborem, ad spaciandum et coreandum. Ibidemque solent comedere. Dixit insuper quod nunquam audivit dici quod dicta Iohanna iret sola ad dictam arborem, nisi cum dictis puellis. Nec aliud scit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc., requisitus Dixit, quod quidam homo de Bureyo Parvo38, venit quesitum ad dictam villam de Dompno Remigio, dictam Iohannetam la Pucelle ; 123et duxit eam ad Valliscolorem, locutum baillivo. Et audivit dici quod ipse baillivus mandavit eam regi. Nec aliud scit.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc., requisitus, per dictum suum iuramentum, dixit de contentis in eodem 54r nichil scire.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando Iohanna, etc., requisitus,

Dixit quod, propter armatos, tunc, ut dicebatur, venientes in dictam villam, omnes eiusdem ville habitatores, iverunt ad Novum Castrum ; ac dicta Iohanna la Pucelle, cum patre et matre suis, ac in eorum comitiva, ivit, et ibidem per spacium quatuor dierum, vel circa, cum eisdem stetit. Nec aliud scit.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Perrinus Drapparius]

Perrinus Drapparius, de dicto Dompno Remigio, etatis LX annorum vel circa, duodecimus testis in huiusmodi inquisicionis causa productus, iuratus et examinatus, in dicto Dompno Remigio, anno et die iovis predictis, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° et III° sequentibus articulis, sibi diligenter expositis, requisitus,

Dixit per dictum suum iuramentum quod Iohanna la Pucelle, fuit oriunda de Dompno Remigio, ex Iacobo Darc et Ysabelleta, coniugibus, laboratoribus probis et bonis catholicis, et bone fame, prout vidit. Fuitque ipsa Iohanna baptizata in parrochia dicte ville, et ecclesia beati Remigii eiusdem ; et, ut dicitur, habuit patrinos et matrinas, quos non cognoscit, excepto quod adhuc de presenti, in dicta villa, sunt due mulieres que dicuntur matrine dicte Pucelle, videlicet Iohanneta, uxor Thouvenini Rotarii, dicte ville et Iohanneta, relicta Thiescelini, de Vitello, in Novo Castro commorans. Nec aliud scit.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, sibi expositis diligenter, requisitus,

Dixit per suum iuramentum quod dicta Iohanneta la Pucelle, tempore sue iuventutis et intellectus, usque ad recessum a domo patris erat et fuit filia bona, casta, simplex, verecunda, non iurans Deum nec eius sanctos ; Deum timens. Frequenter ibat ad ecclesiam ; sepe confitebatur, reddens sue consciencie152 causam ; quia ipse 124testis tunc temporis erat matricularius dicte ville de Dompno Remigio ; et sepe videbat dictam Iohannam venire ad ecclesiam in missis et complectoriis. Et dum ipse testis non pulsabat complectorias, ipsa Iohanna eumdem testem causabat et vituperabat ; dicendo quod non erat bene factum. Et ipsa Iohanna tunc promiserat eidem testi dare lunas39 ad finem ut diligenciam haberet pulsandi complectorias. Dixit eciam idem testis quod ipsa Iohanna sepe ibat, cum quadam sua sorore et aliis gentibus, ad quamdam ecclesiam et heremum dictam de Bermont, fundatam in honore beate Marie Virginis. Faciebat multas elemosinas. Libenter operabatur, nendo et cetera neccessaria opera domus faciendo. Et aliquociens ibat ad aratrum ; et, ad turnum, custodiebat animalia. Nec aliud scit.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc., requisitus,

Dixit quod arbor articulata vocatur communiter l’obre dominarum. Et vidit unam dominam in dicta villa, que erat uxor domini Petri de Bollemont, et mater eiusdem domini Petri, que aliquando ibant ad dictam arborem ad spaciandum ; et secum ducebant domicellas suas ac nonnullas puellas dicte ville ; et portabant panem et vinum cum [ovis]153. Dixit quod tempore veris, ac in die dominico Letare Iherusalem, dicto des Fontaines, puelle et iuvenes dicte ville consueverunt ire ad dictam arborem et ad fontes ; et portant secum parvos panes, et comedunt sub illa arbore ; et [spaciantur]154 coreando et cantando. Dixit eciam quod ipsa Iohanna, tempore sue iuventutis, aliquando cum dictis puellis, dicte ville, ad spaciandum et choreandum, cum eisdem puellis, ad dictam arborem et ad fontem rannorum ibat. Nec aliud scit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc. requisitus,

Dixit per suum iuramentum, quod dicta Iohanna, quando voluit recedere a domo patris, ipsa cum quodam Durando Laxart40, eius avunculo, ivit ad Valliscolorem, locutum cum Roberto de Baudricuria, tunc cappitaneo de dicto Valliscolore. Nec aliud scit.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc, requisitus,

Dixit quod credit quod fuerunt facte informaciones. Actamen non est advisatus nec recordatur si viderit fieri, vel ne. 54v

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc., requisitus,

Dixit quod, quando gentes dicte ville, propter armatos, fugerunt 125ad villam de Novo Castro, dicta Iohanna la Pucelle, cum patre et matre suis, iverunt et duxerunt sua animalia. Et per tres aut quatuor dies post, ipsa cum suo patre rediit ad dictam villam de Dompno Remigio. Nec aliud scit.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Gerardus Guillemete]

Gerardus Guillemete, de Greu, laborator, etatis XL annorum, vel circa, decimus tercius testis in huiusmodi inquisicionis causa productus iuratus et examinatus in dicto Dompno Remigio, coram nobis, in presencia predictorum testium, anno predicto, et die veneris penultima mensis ianuarii requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° et III° sequentibus articulis sibi expositis, requisitus,

Dixit per suum iuramentum quod dicta Iohanna la Pucelle fuit ex Iacobo Darc et Ysabelleta coniugibus, laboratoribus dicte ville, veris catholicis, bone fame, boni nominis, absque diffamacione, ut laboratores, procreata. Et, ut credit, fuit baptizata in parrochia dicte ville de Dompno Remigio, in ecclesia beati Remigii. Et, ut dicitur, habuit bonos patrinos et matrinas. Cognoscit Iohannem Morelli, suum patrinum, et Iohannetam Roze, ac Iohannetam, relictam Thiescelini, suas, ut asseritur, matrinas. Nec aliud scit.

Super IV° sequente articulo sive interrogatorio, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit quod vidit dictam Iohannetam, ac a tempore sue noticie bene eam agnovit. Que erat bona, honesta et simplex filia, conversans cum bonis puellis et mulieribus dicte ville ; ac ibat libenter et sepe ad ecclesiam ; libenter et devote confitebatur, prout vidit ; et, ut credit, non erat melior ipsa in dicta villa. Libenter operabatur, nendo, neccessaria et utilia domus patris et matris suorum faciendo et preparando. Et aliquociens ibat ad aratrum, et animalia custodiebat ;secundum voluntatem patris. Nec alias sciret deponere.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quod habet, etc., requisitus,

Dixit quod audivit semper vocare illam arborem l’obre dominarum. Et antiquitus domine temporales dicte ville de Dompno Remigio solebant, cum suis domicellis et ancillis, ire ad spaciandum subtus illam arborem. Dixit quod aliquando puelle et pueri iuvenes dicte ville de Dompno Remigio, in dominico Letare Iherusalem, dicto des Fontaines, vadunt ad faciendum suos fontes et 126spaciandum ad illam arborem ; portant panem, et ibidem comedunt et postea rediunt ad fontem rannorum, et de aqua eiusdem bibunt. Dixit eciam quod vidit dictam Iohannetam semel in dicto dominico, cum dictis puellis. Nec unquam ipsam ulterius vidit. Dixit quod et puelle ac pueri ville de Greu vadunt factum suos fontes, ad ecclesiam beate Marie de Bermont. Nec aliud deposuit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc., requisitus,

Dixit quod, dum ipsa Iohanneta recessit a domo patris, vidit ipsam Iohannam transire ante domum patris sui, cum quodam avunculo suo, nuncupato Durando Laxart ; et tunc ipsa Iohanneta dixit suo patri : Ad Deum ! Ego vado ad Valliscolorem. Et audivit dici postea quod ipsa Iohanna ibat ad Franciam. Nec aliud scit.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc., requisitus, dixit se nichil scire.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc., requisitus,

Dixit per suum iuramentum, quod ipse testis qui loquitur fuit in Novo Castro cum dicta Iohanna, patre et matre suis ; viditque dictam Iohannam semper cum patre et matre ; excepto quod, per tres aut quatuor dies, ipsa Iohanneta, in presencia patris et matris, adiuvabat hospitissam ubi erant locati, videlicet la Rousse, dicte ville honestam mulierem. Sed bene scit quod ipsi non steterunt in dicto Novo Castro, nisi per quatuor aut quinque dies, donec armati fuerunt transacti. Et tunc ipsa Iohanna rediit cum patre et matre suis, ad dictam villam de Dompno Remigio.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

55r Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Hauvietta, uxor Gerardi de Syna]

Hauvietta, uxor Gerardi de Syna41, laboratoris, in dicto Dompno Remigio commorantis, etatis XLV annorum vel circa, decima quarta testis in hac inquisicionis causa, in dicto Dompno Remigio producta et iurata, anno et die iovis, vicesima nona mensis ianuarii predictis, et examinata eodem anno, die veneris, penultima eiusdem mensis ; requisita, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo, incipiente : Primo, etc., eciam super II° et III°, sequentibus articulis, requisita,

Dixit quod a iuventute sua cognovit Iohannam, dictam la Pucelle, que fuit oriunda de dicto Dompno Remigio, ex Iacobo Darc et Ysabelleta, coniugibus, probis laboratoribus et veris catholicis, 127bone fame. Et hoc scit, quia multociens cum dicta Iohanna stetit, et iacuit amorose, in domo patris sui. Non recordatur tamen de patrinis et matrinis, nisi per auditum, quia ipsa Iohanna erat antiquior ipsa teste, prout dicebatur, de tribus aut quatuor annis42. Nec aliud scit.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis sibi expositis, requisita per dictum suum iuramentum,

Dixit quod ipsa Iohanna erat bona, simplex, dulcis filia ; ac ibat libenter et sepe ad ecclesiam et loca sacra. Et sepe habebat verecundiam eo quod gentes dicebant sibi quod nimis devote ibat ad ecclesiam. Audivit enim dici curato, tunc temporis existente, quod pluries confitebatur. Occuppabat se dicta Iohanna, sicut cetere puelle faciunt, nebat, neccessaria domus faciebat ; et aliquando animalia sui patris, prout vidit, custodiebat. Nec aliud scit.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet, etc., requisita,

Dixit quod arbor illa vocatur l’obre dominarum ab antiquo. Et dicebatur antiquitus quod domine, que vocantur fees, ibant ad illam arborem. Actamen nunquam audivit quod aliquis unquam aliquas viderit. Dixit eciam quod puelle et pueri dicte ville consueverunt ire ad arborem et ad fontem rannorum in die dominico Letare Iherusalem, dicto des Fontaines ; et secum portant panem. Et ipsa testis cum Iohanna la Pucelle, que erat socia sua, alias cum aliis iuvenculis, ad dictam arborem fuit, in dicto dominico des Fontaines. Et ibidem comedebant, spaciabant et iocabant. Dixit eciam quod vidit portare nuces circa illa arborem et ad fontes. Nec alias sciret deponere.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc., requisita,

Dixit quod nescivit recessum dicte Iohannete. Que testis propter hoc multum flevit, quia eam multum, propter suam bonitatem, diligebat et quia sua socia erat. Nec aliud scit.

Super XI°, sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc., requisita, dixit se nichil scire.

Super XII° sequente articulo incipiente : Item, si quando Iohanna, etc., requisita, per dictum suum iuramentum,

Dixit quod semper ipsa Iohanna fuit in Novo Castro, cum patre et matre suis, quia ipsa testis in dicto Novo Castro tunc temporis fuit.

Et illam semper vidit.

Plura nescit. Citata venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Iohannes Waterin]

128Iohannes Waterin, de Dompno Remigio, in villa de Greu, iuxta dictam villam dicti Dompni Remigii, commorans, laborator, etatis XLV annorum vel circa, quintus decimus testis in hac causa productus, iuratus et examinatus in dicto Dompno Remigio, anno et die veneris penultima mensis ianuarii, predictis, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° et III° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit quod Iohanna la Pucelle fuit oriunda de dicto Dompno Remigio et parrochia eiusdem loci. Et fuerunt eius progenitores Iacobus Darc et Ysabelleta, coniuges, qui erant boni catholici et bone fame, ut laboratores, prout vidit. Cognoscit Iohannem Morelli, patrinum et Iohannetam Roze, ac Iohannam de Vitello, matrinas, ut dicitur, Iohannete articulate. Nec alias deposuit. 55v

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva, etc., eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis sibi diligenter expositis, requisitus,

Dixit quod vidit pluries Iohannetam la Pucelle ; et fuit in iuventute sua cum ipsa ad aratrum patris ipsius Iohanne, et cum aliis puellis et ipsa in pasturiis sive pascuis. Et sepe, dum iocarent insimul, ipsa Iohanna se trahebat ad partem et loquebatur Deo, ut sibi videbatur. Et [ipse]155 et alii deridebant eam. Bona erat et simplex ; frequentabat ecclesias et loca sacra, ita quod aliquociens, dum erat in campis et ipsa audiebat campanam pulsare, flectebat genua. Libenter operabatur, nebat, neccessaria et utilia domus preparabat ; ad aratrum cum patre ibat ; et aliquando animalia ad turnum custodiebat ; confitebaturque libenter, ut tunc dicebat presbiter dicte ville ; portabat sepe candelas et ibat ad Nostram Dominam de Bermont, in peregrinacionem. Nec aliter sciret deponere.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama etc., requisitus, per dictum suum iuramentum,

Dixit quod arbor articulata vocatur communiter l’obre dominarum. Et audivit dici quod antiquitus mulieres, que fees vulgariter vocabantur, ibant subtus illam arborem ; tamen non audivit dici quod aliquis unquam subtus illam arborem viderit [eas]156. Tamen dixit insuper quod puelle et iuvenes dicte ville de Dompno Remigio, anno quolibet, estatis tempore, ac in die dominico dicto des Fontaines, solent ire subtus illam arborem. Portant parvos panes, comeduntque ; tripudiant subtus illam arborem ; et redeundo veniunt ad fontem rannorum ; et aliquociens 129ad alios fontes, et bibunt.

Dixit quod Iohanna alias dicto dominico fuit, ut sibi visum fuit, cum dictis puellis subtus illam arborem, ad iocandum et spaciandum, sicut cetere filie. Nec alias deposuit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc.,

Dixit requisitus, quod vidit eam recedere a villa de Greu, et dicebat gentibus : Ad Deum ! Audivit enim pluries sibi dici quod relevaret Franciam et sanguinem regalem. Nec aliud scit.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc., requisitus, dixit se nichil scire.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando Iohanna, etc., requisitus,

Dixit quod ipsa Iohanneta, dum fuit in Novo Castro semper fuit in comitiva patris et matris ; reddens causam, quia ipse testis tunc fuit in Novo Castro, cum aliis dicte ville.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Gerardinus de Spinalo]

Gerardinus de Spinalo43, laborator, in dicto Dompno Remigio commorans, etatis LX annorum vel circa, decimus sextus testis in hac inquisicionis causa, productus ; iuratus et examinatus in dicto Dompno Remigio, anno et die veneris immediate dictis, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, seu interrogatoriorum, articulo incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° et III° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit per dictum suum iuramentum quod ipsa Iohanneta fuit oriunda de dicto Dompno Remigio ; et baptizata in parrochia beati Remigii, eiusdem loci ; ac fuerunt eius progenitores Iacobus Darc et Ysabelleta, coniuges ; qui, prout vidit, absque diffamacione, erant boni catholici et bone gentes, boni nominis. Dixit eciam quod audivit dici quod Iohannes Morelli, de Greu, fuit suus patrinus, et Iohanneta de Roze, sua matrina. Nec aliud scit.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, sibi ad plenum expositis, requisitus, per suum iuramentum,

Dixit ipse testis quod, a tempore quo habebat decem octo annos, mansit in dicta villa, viditque et cognovit dictam Iohannam verecundam, simplicem, devotamque. Ibat libenter ad ecclesiam et loca sacra. Laborabat, nebat, saclabat ; et cetera faciebat neccessaria 130domus, sicut filie. Credit quod libenter confitebatur, quia devota multum erat. Nec alias sciret deponere.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, requisitus, etc.,

Dixit per suum iuramentum quod illa arbor vocatur l’obre dominarum. Vidit eciam quod domini et domine temporales de Dompno Remigio, semel aut bis, tempore veris, portabant vinum et panem ; et ibant comestum subtus arborem, quia tunc est pulcra sicut lilia ; et est dispersa, ac folia et rami eius veniunt 56r usque ad terrain. Consueverunt enim filie et iuvenes dicte ville de Dompno Remigio, in dominico des Fontaines, ire ad illam arborem ; et matres eorum faciunt panes ; et vadunt dicti pueri et puelle factum suos fontes subtus illam arborem. Cantant ibidem et coreant ; et postea redeunt ad fontem rannorum ; et comedunt panem, et bibunt de aqua illius, prout vidit. Dixitque quod dicta Iohanneta ibat cum aliis puellis ; et faciebat sicut alie puelle faciebant. Nec alias deposuit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc., requisitus,

Dixit nichil scire, excepto quod, dum ipsa voluit recedere, dixit sibi : Compater, nisi essetis burgundus, ego dicerem vobis aliqua. Credebat enim dictus testis quod fuisset pro aliquo socio, quem vellet disponsare. Eciam vidit eam Cathelani, cum quatuor dicte ville ; et dicebat quod non timebat nisi prodicionem. Nec aliud scit.

Super XI° sequente articulo sive interrogatorio incipiente : Item, si in dicta patria, etc., requisitus, dixit se nichil scire.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc., requisitus,

Dixit quod ipsa Iohanna fuit tempore articulato in Novo Castro, modicum, et, ut sibi videtur, cum fratre suo Iohanne Dalie, nunc preposito de Valliscolore. Et custodiebat animalia sui patris ; et recessit ad domum matris ; quia erat sibi, ut dicebat, grave ibidem stare. Nec aliud scit.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Symoninus Musnier]

Symoninus Musnier, dicte ville de Dompno Remigio, laborator, etatis XLIV annorum, decimus septimus testis in huiusmodi inquisicionis causa productus, et iuratus, anno et die iovis predictis, et examinatus in dicto Dompno Remigio, eodem anno, die veneris penultima mensis ianuarii iam dictis, requisitus, per suum iuramentum […]

Et primo, super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° 131et III° sequentibus articulis, requisitus, per dictum suum iuramentum, [Dixit]157 quod Iohanneta la Pucelle, ut credit, fuit oriunda et baptizata in fonte ecclesie beati Remigii, eiusdem loci. Vidit enim Iacobum Darc et Ysabelletam, coniuges, suos progenitores, quos reputabat et reputat bonos catholicos et bone fame. Nec aliud scit de contentis in dictis articulis.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, requisitus, per dictum suum iuramentum,

Dixit idem testis quod fuit nutritus cum Iohanna, la Pucelle appellata, et iuxta eius patris domum. Scit eciam quod ipsa erat bona, simplex, devota, Deum timens et eius sanctos ; libenter et sepe ibat ad ecclesiam et loca sacra. Sollicitabat egros ; dabat elemosinas pauperibus, prout vidit ; quia, dum erat puer, ipse infirmabatur, et ipsa Iohanna ei consolabatur. Dixit eciam quod, dum campane pulsabantur, ipsa se signabat et flectebat genua. Non erat remissa. Laborabat libenter, nebat, ibat ad aratrum cum patre, tribulabat terram cum tribula ; et alia domus neccessaria faciebat ; et aliquociens animalia custodiebat. Confitebatur libenter, ut dicebatur. Portabat libenter candellas ad ecclesiam, coram beata Maria, ut vidit. Nec aliud scit.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc., requisitus, per dictum iuramentum suum,

Dixit quod arbor articulata vocatur communiter l’obre dominarum, ut semper dici audivit. Dixit quod antiquitus Fees, vulgariter dicte, subtus illam arborem ibant, ut dici audivit, quamvis nunquam vidit aliqua signa de aliquibus malignis spiritibus. Dixit quod puelle et iuvenes pueri vadunt, tempore veris et die dominico dicto des Fontaines, subtus illam arborem, ad faciendum suos fontes. Comedunt ibidem suum panem, coreant ; et redeundo veniunt ad fontem rannorum ; et de aqua eiusdem bibunt. Et ipse, cum Iohanna et aliis, in etate iuvenili, fuit ad arborem predictam, in dicto dominico des Fontaines, ad iocandum et spaciandum, sicut cetere filie et filii dicte ville. Nec aliter deposuit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc., requisitus, dixit se nichil scire, nisi ex auditu alieno.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, in dicta patria, etc., dixit requisitus, quod nichil scit de contentis in eo.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc., requisitus, 56v Dixit quod tempore articulato, fuit in Novo Castro cum omnibus habitatoribus dicte ville ; inter quos dicta Iohanna la Pucelle, cum 132patre et matre suis, fuit ; ibidemque modicum stetit ; et dum gentes armorum fuerunt transacti, ab eodem Novo Castro, semper in comitiva eorum, recessit. Nec alias deposuit.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Ysabelleta, uxor Gerardini de Spinalo]

Ysabelleta, uxor Gerardini de Spinalo, laboratoris in dicto Dompno Remigio, commorantis, etatis L annorum et ultra, decima octava testis in hac inquisicionis causa, producta iurata et examinata in dicto Dompno Remigio, anno et die veneris penultima mensis ianuarii, predictis, requisita per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum articulo, incipiente : Primo de loco originis, etc. ; eciam super II° et III° sequentibus articulis, sibi diligenter perlectis, requisita,

Dixit quod, prout vidit, ipsa Iohanneta la Pucelle fuit oriunda de dicto Dompno Remigio et parrochia eiusdem loci, ex Iacobo Darc et Ysabelleta, coniugibus, bonis laboratoribus, veris catholicis, et bone fame. Dixitque quod Iohannes Morelli, de Greu, erat patrinus, et Iohanneta Roze, et Iohanneta de Vitello, matrine, prout dicebatur communiter, dicte Iohannete. Nec aliud scit.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, sibi debite expositis, requisita, per dictum suum iuramentum,

Dixit quod a iuventute sua cognovit patrem et matrem dicte Iohannete, et ipsam Iohannetam, tempore eciam sue iuventutis, et tamdiu quamdiu stetit cum patre et matre suis. Et erat ipsa Iohanneta in fide catholica et bonis moribus imbuta. Erat eciam simplex, bona, verecunda, devota ac Deum timens, ut sibi videbatur. Ibat enim ad ecclesiam libenter, et sepe. Et aliquociens ibat ad ecclesiam beate Marie de Bermont. Dabat libenter elemosinas ; faciebat hospitare pauperes ; et volebat iacere in focario, et quod pauperes cubarent in suo lecto. Non enim videbatur per viam. Sed stabat in templo, orando. Non cantabat, non tripudiabat. Ita quod sepe ab aliis iuvenculis et aliis causabatur. Laborabat libenter nendo, cultivando terram cum patre ; neccessaria domus faciendo ; et aliquociens animalia custodiendo. Eciam confitebatur libenter et sepe, prout vidit ; quia dicta Iohanneta la Pucelle erat sua commater, et tenuerat ad fontem Nicolaum, filium suum. Et sepe ibat cum ea, et videbat eam ire ad confessionem in ecclesia domino Guillermo, tunc curato. Nec aliud scit.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc. requisita,

Dixit per suum iuramentum quod semper audivit vocare illam 133arborem ad lobias dominarum. Et dixit quod, dum fortalicium dicte ville erat bonum, domini et domine temporales eiusdem ville ibant ad solacium subtus illam arborem, in die dominico Letare Iherusalem, dicto des Fontaines, et aliquociens, tempore estatis. Et ducebant secum puellas et pueros ; et hoc scit quia alias fuit cum domino Petro de Boullemont, domino dicte ville et eius uxore, que erat de Francia ; et pluries cum puellis dicte ville, tam tempore veris, quam in dicto dominico des Fontaines. Dixit adhuc quod puelle et pueri iuvenes dicte ville, in dicto dominico des Fontaines, consueverunt ire ad illam arborem, ad solacium et ad spaciandum. Portant panes ad comedendum ibidem. Ipsaque Iohanna cum eisdem ibat, in dicto dominico, ad spaciandum et iocandum cum eisdem, et portabat suum panem. Et postea veniebant bibitum ad fontem rannorum. Et propter modum, quia modus est adhuc talis, quod portant panes parvos, et ibidem iocose spaciantur. Nec alias sciret deponere.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc., requisita,

Dixit quod audivit dici Durando Laxart, qui eam duxit domino Roberto de Baudricuria, quod ipsa dixerat sibi quod ipse diceret patri suo quod ipsa iret [relevatum]158 suam uxorem, ad finem ut eam duceret domino Roberto. Nec aliud scit.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc., requisita, dixit se penitus nichil scire.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc., requisita,

Dixit quod ipsa Iohanna fuit in Novo Castro, cum patre, matre, fratribus et 57r sororibus suis, qui, propter armatos, duxerunt animalia sua ad Novum Castrum. Sed in dicto Novo Castro non multum remansit. Que ad dictam villam de Dompno Remigio rediit, cum suo patre, prout vidit idem testis. Quia nolebat manere in dicto loco. Sed dicebat quod preeligebat manere in dicto Dompno Remigio. Nec aliud scit.

Plura nescit. Citata venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Mengeta, uxor Iohannis Joyart]

Mengeta, uxor Iohannis Joyart, dicte ville de Dompno Remigio laboratoris, etatis XLVI annorum vel circa, decima nona testis in huiusmodi inquisicionis causa producta, iurata et examinata in dicto Dompno Remigio, anno et die veneris prescriptis ; requisita, per suum iuramentum […] Videlicet

134Super I° eorumdem articulorum articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° et III°, sequentibus articulis, sibi diligenter expositis, requisita,

Dixit quod ipsa Iohanna, que vocabatur la Pucelle, fuit oriunda de dicto Dompno Remigio et de parrochia beati Remigii, eiusdem ville. Fueruntque eius progenitores Iacobus Darc et Ysabelleta, coniuges, qui erant boni christiani et catholici veri, boni nominis, prout tales reputabat et reputari audivit. Habebatque dicta Iohanneta patrinos et matrinas. Et, prout dicebatur, Iohannes Morelli, de Greu, erat suus patrinus ; et Iohanneta, uxor Thouvenini, de Dompno Remigio, et Edeta, relicta Iohannis Barré, in Ferbecuria44 commorantis, erant sue matrine. Nec aliud scit.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° Sequentibus articulis, sibi diligenter ad plenum expositis

Dixit per suum iuramentum, requisita, quod domus patris eiusdem testis erat quasi contigua domui patris eiusdem Iohannete. Cognoscebatque dictam Iohannetam la Pucelle, quia sepe nebat in eius societate, et alia opera domus de die et de nocte, cum eadem, faciebat. Eratque bene in fide christiana imbuta, bonis moribus, ut sibi videtur, condicionata. Ibat libenter et sepe ad ecclesiam. Elemosinas de bonis patris sui faciebat. Et erat ita bona, simplex et devota, quod ipsa testis et alie puelle dicebant sibi quod erat nimis devota. Operabatur libenter et occuppabat se in negociis multis : videlicet nebat, neccessaria domus faciebat, ibat ad messes ; et, dum tempus occurrebat, nendo, aliquociens animalia ad turnum custodiebat. Confitebatur libenter. Viditque eam pluries genibus flexis coram curato dicte ville. Nec aliud scit.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet, etc., requisita,

Dixit per suum iuramentum, quod arbor illa vocatur ad lobias dominarum, et est antiqua arbor. Non enim unquam audivit dici quod illa arbor non esset ibi. Et dixit quod, annis singulis tempore veris, ac specialiter in die dominico Letare Iherusalem, dicto des Fontaines, omnes puelle et pueri cum parvis panibus solent ire ad arborem ; ibidemque comedunt. Et ipsa testis fuit pluries cum dicta Iohanna in dicto die, ibidemque comedebant. Et postea veniebant bibitum ad fontem rannorum. Aliquando habebant unam mappam subtus illam arborem. Et comedebant insimul. Et postea iocabant et [tripudiebant]159 prout adhuc de presenti alie faciunt. Nec aliud scit.

135Super X° sequenti articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc., requisita,

Dixit ipsa testis quod, dum dicta Iohanneta voluit ire ad Valliscolorem, ipsa, ut dicitur, fecit venire Durandum Laxart, ad dandum intelligere patri et matri suis ut iret ad domum eiusdem Durandi Laxart, in Bureyo Parvo commorantis, ad serviendum uxorem suam. Et recedendo ipsa dixit eidem testi : Ad Deum ! Et tunc recessit ; et eam testem commendavit Deo. Et ivit ad Valliscolorem Nec aliud scit.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc., requisita, dixit se nichil scire.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc., requisita,

Dixit quod, tempore articulato, omnes dicte ville iverunt et fugerunt ad Novum Castrum. Et animalia sua duxerunt ad dictum locum. Et fuit ipsa Iohanna cum predictis160 patre et matre suis ; et in eorum comitiva stetit semper. Et ab eodem loco recessit, prout ipsa testis vidisse dicit.

Plura nescit. Citata venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Iohannes Colini]

Discretus vir dominus Iohannes Colini, curatus ecclesie parrochialis de Dompno Remigio, et canonicus ecclesie collegiate Sancti Nicolay de Brixeyo45 tullensis diocesis, presbyter, etatis LXVI annorum, vel circa, vicesimus testis in hac inquisicionis causa, in dicto Dompno Remigio, anno et die veneris, penultima mensis ianuarii, supradictis, productus, iuratus et examinatus, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I°, eorumdem articulorum articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II°, III°, IV°, V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis sibi perlectis, requisitus,

Dixit per suum iuramentum, quod dicta Iohanna, existens in Valliscolore, bina aut trina vice venit ad testem loquentem, ad confessionem. Qui testis eciam per duas aut tres vices confessionem eius audivit. Et, ut sibi videtur, in eius consciencia erat bona filia, et habebat signa bone catholice et perfecte christiane. Ibatque libenter ad ecclesiam. Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet, etc., requisitus,

136Dixit se nichil scire, nisi per auditum, de quo proprie nesciret deponere.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc., requisitus,

Dixit quod vidit eam in Valliscolore, dum voluit adire Franciam ; et vidit eam ascendere supra equum, dum esset in itinere. Et erant cum ea Bertrandus de Pulengeyo, Iohannes de Metis, Coletus de Vienna, equitantes, et servitores Roberti de Baudricuria. Nec alias sciret deponere.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc. ; eciam super XII° sequente, dixit se de contentis in eisdem nichil scire.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Colinus, filius Iohannis Colini]

Colinus, filius Iohannis Colini46, de Greu, laborator, etatis L annorum vel circa, vicesimus primus testis in huiusmodi inquisicionis causa, productus, iuratus et examinatus in dicto Dompno Remigio, anno et die veneris, penultima mensis ianuarii, predictis, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II°, III°, IV°, V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, sibi diligenter et ad plenum expositis, requisitus,

Dixit per suum iuramentum, quod Iohanna, nuncupata la Pucelle, fuit oriunda de Dompno Remigio, ex Iacobo Darc et Ysabelleta, coniugibus, qui erant boni catholici et bone fame, boni laboratores, absque diffamacione ; et, ut semper ipsos teneri pro talibus audivit, et tales reputat idem testis. Audivit enim dici quod Iohannes Morelli, de Greu, erat patrinus dicte Iohannete, et Iohanneta Roze erat matrina eius. Dixit insuper quod ipsa Iohanna, prout vidit, erat bona, simplex, dulcis filia, bone condicionis ; ibatque libenter ad ecclesiam, prout vidit. Nam quasi quolibet die sabbati, post meridiem, ipsa Iohanna, cum quadam sorore sua et aliis mulieribus, ibat ad heremum seu ecclesiam beate Marie de Bermont. Portabatque candelas, et multum Deo et beate Marie famulabatur ; taliter quod, propter eius devocionem, aliquando ipse testis, qui tunc erat iuvenis, et alii iuvenes, de ea deridebant. Libenter operabatur ; et videbat nutrituram bestiarum ; libenter gubernabat animalia domus patris ; nebat et neccessaria domus faciebat. Ibat ad aratrum, tribulatum ; et ad turnum animalia custodiebat. Audivit enim dici domino Guillermo Fronté, quondam dicte ecclesie parrochialis curato, quod ipsa Iohanna erat 137bona catholica quodque nunquam [meliorem]161 ipsa viderat, nec in sua parrochia habebat. Nec aliud scit de contentis in dictis articulis.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc., requisitus,

Dixit [quod]162 arbor articulata vocatur ad lobias dominarum ; et quod audivit dici quod domini et domine temporales de Dompno Remigio solebant ire ad ocia et [spaciamenta]163 58r subtus illam arborem. Dixit eciam quod puelle et iuvenes dicte ville, anno quo libet, consueverunt ire, in die dominico Letare, dicto des Fontaines, subtus illam arborem, eciam tempore veris et maii. Et aliquando faciunt unum hominem de mayo, et ibidem portant panes parvos, quisque habens unum parvum panem, die dicto des Fontaines, Ibidem comedunt, [tripudiant]164, cantant ; et redeundo veniunt aliquando ad bibendum supra fontem ad rannos, et bibunt. Et hoc faciunt propter ocia et usum dicte dominice des Fontaines. Dixit quod nunquam vidit dictam Iohannam ire. Audivit enim dici quod ipsa fuit cum aliis subtus illam arborem, ad spaciandum et comedendum, sicut cetere puelle. Nec alias deposuit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc..

Dixit quod audivit dici Durando Laxart quod ipsa dicebat quod opportebat quod eam duceret ad Valliscolorem, quia volebat ire in Franciam ; et quod diceret patri suo quod ipsa iret ad domum dicti Durandi, ad relevandum suam feminam gravidam. Qui Durandus dicebat quod sic fecit. Et tunc, de consensu patris, ivit ad domum Durandi ; et dictus Durandus eam duxit, ut dicitur, ad Valliscolorem, locutum Roberto de Baudricuria. Nec aliud scit, nisi ex auditu.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc., requisitus, dixit se nichil scire.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc. ; requisitus,

Dixit quod omnes habitatores dicte ville fugerunt tunc temporis articulati ad Novum Castrum. Et ipsa Iohanna fuit semper in Novo Castro, cum patre et matre, in domo cuiusdam dicte la Rousse. Redierunt insimul, prout vidit. Nec aliud scit.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Iohannes de Novelonpont, dictus de Metz]

138Nobilis vir Iohannes de Novelonpont, dictus de Metz47, in villa de Valliscolore. commorans, etatis LVII annorum vel circa, vicesimus secundus testis in huiusmodi inquisicionis causa, productus, iuratus et examinatus in dicta villa de Valliscolore, anno predicto Domini MCCCCLV, die sabbati, ultima mensis ianuarii, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc ; eciam super II° sequente requisitus,

Dixit quod audivit dici quod Iohanneta articulata fuit oriunda de Dompno Remigio, et a tempore recessus dicte ville, vidit patrem et matrem eiusdem, qui, ut sibi videtur, erant boni laboratores et catholici. Nec aliud scit.

Super III° sequente articulo, incipiente : Item, qui fuerunt, etc. ; requisitus, dixit se nichil scire.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII°, VIII°, IX° et X° sequentibus articulis, sibi diligenter et seriatim expositis, requisitus,

Dixit per suum iuramentum, se scire quod sequitur. Videlicet, dum dicta Iohanna la Pucelle perventa fuit ad locum et villam de Vallisco lore, tullensis diocesis, ipse testis loquens vidit dictam Iohannam indutam pauperibus vestibus, rubeis, muliebribus. Et erat locata in domo cuiusdam Henrici le Rouyer, dicte ville de Valliscolore, qui locutus fuit sibi dicendo : Amica mea, quid hic facitis ? Opportetne quod rex expellatur a regno, et quod simus Anglici ? Que Puella tunc sibi respondit : Ego veni hue ad cameram regis, locutum Roberto de Baudricuria, ut me velit ducere aut duci facere ad regem. Qui non curat de me, neque de verbis meis. Actamen, antequam sit media quadragesima, opportet quod ego sim versus regem, si ego deberem perdere pedes usque ad genua. Nullus enim in mundo, nec reges nec duces, nec filia regis Scotie48, aut alii, possunt recuperare regnum Francie. Nec est ei succursus nisi de memet. Quamvis ego [mallem]165 nere iuxta pauperem matrem meam. Quia non est status meus. Sed opportet ut ego vadam. Et hoc faciam, quia Dominus meus vult ut ista faciam. Et dum idem testis, quereret ab ea quis esset eius dominus, dicebat ipsa Puella quod erat Deus. Et tunc idem Iohannes, testis, promisit eidem Puelle, per fidem suam in sua manu tactam, quod eam, Deo duce, duceret versus regem. Et tunc idem testis loquens peciit sibi quando vellet recedere, que 58v dicebat : Cicius nunc, quam cras. Et cras, quam post. Et peciit sibi idem testis iterato si cum suis vestibus vellet ire ; que respondit quod libenter haberet vestes hominis. Et tunc idem testis de famulis suis tradidit sibi vestes et calceamenta, ad 139induendum. Et hoc facto, habitatores dicte ville de Valliscolore fecerunt sibi fieri vestes hominis et calceamenta, ocreas, et sibi neccessaria ; et tradiderunt sibi unum equum, precio sexdecim francorum, vel circa. Et, dum fuit induta et habuit equum, ex salvo conductu domini Karoli, ducis Lothoringie, ipsa Puella ivit locutum dicto domino duci. Et ivit secum idem testis, usque ad civitatem tullensem. Et, dum regressa fuit ad Valliscolorem, circa dominicum Burarum49, erunt viginti septem anni, in dominica Burarum proxime veniente, ut sibi videtur, ipse testis, et Bertrandus de Poulengeyo, cum duobus servitoribus, et Coleto de Vienna, nuncio regis, et quodam Richardo, sagitario, ipsam Puellam duxerunt erga regem in Chynonno stantem, expensis et sumptibus ipsorum testis et Bertrandi. Et recedendo a dicta villa de Valliscolore, propter timorem Anglicorum et Burgundorum, circumcirca iter existencium, eundo versus regem, ibant aliquando de nocte ; et manserunt per viam per spacium undecim dierum ; equitando usque ad villam de Chynon. Et, itinerando per iter cum ea, idem testis petebat ab eadem si ipsa faceret ea que dicebat ; et dicta Puella semper eis dicebat quod non timerent ; et quod ipsa habebat in mandatis hoc facere ; quia sui fratres de paradiso dicebant sibi ea que habebat agere ; et quod erant iamque quatuor vel quinque anni quod sui fratres de paradiso et Dominus suus, videlicet Deus, dixerant sibi quod opportebat quod iret ad guerram pro regno Francie recuperando. Dixit eciam eundo quod ipse testis et Bertrandus qualibet nocte iacebant insimul cum ea. Sed ipsa Puella iacebat iuxta eumdem testem, suo gippone et caligis vaginatis induta ; et quod eam idem testis timebat taliter quod non ausus fuisset eam requirere. Et per suum iuramentum dixit quod nunquam habuit voluntatem ad eam, neque motum carnalem. Eciam itinerando, ipsa libenter missas, ut dicebat, audisset ; quia dicebat eis : Si possemus audire missam, bene faceremus. Sed, propter agnicionem eius, missas in itinere non audierunt, nisi bis. Dixit insuper idem testis quod dictis ipsius Puelle multum credebat. Et ipsis dictis et eiusdem amore divino, ut credit, inflammatus erat.

Et credit quod ipsa erat ex Deo missa ; quia nunquam iurabat, libenter missas audiebat, et levando et iurando, crucis signo se signabat. Et sic ad regem duxerunt usque ad dictum locum de Chinon, secrecius quo potuerunt. Dixit insuper ipse testis quod ipsa Puella libenter missas audiebat ; sepe, prout vidit, confitebatur ; libenter dabat elemosinas. Et dixit testis quod sibi multociens pecunias, ad dandum pro Deo, concessit. Dixit iterum idem testis, tamdiu quamdiu in eius comitiva fuit, ipsam bonam, simplicem, devotam, bonam christianam, bene condicionatam, et Deum timentem, reperit. Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis, excepto quod, dum applicuerunt 140in loco de Chynonno, eam gentibus et consiliariis regis presentaverunt ; que tunc multum fuit interrogata.

Super XI° sequenti articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc. ; eciam super XII° sequenti articulo, requisitus, dixit se nichil scire de contentis in eisdem.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Michael le Buin]

Michael le Buin, de Dompno Remigio, in Bureyo [agricola]166 tullensis diocesis commorans, laborator, etatis XLIV annorum vel circa, vicesimus tercius testis in hac causa, productus, iuratus et examinatus, in dicto Valliscolore, anno et die sabbati ultima ianuarii, predictis, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum articulo seu interrogatorio inci piente : Primo de loco originis, etc. ; eciam super II°, III°, IV°, V°, VI°, VII° et VIII° articulis sequentibus requisitus,

Dixit per suum iuramentum, quod ipsam Iohannam la Pucelle, a iuventute sua, bene cognovit. Fuitque ipsa Iohanna oriunda de dicto Dompno Remigio, et de parrochia eiusdem, ex Iacobo Darc et Ysabelleta, coniugibus, probis et catholicis laboratoribus, bone fame, ut tunc vidit. Habebat enim ipsa Iohanna patrinos et matrinas, ut dici audivit. Dixit eciam quod ipsa Iohanna, tempore sue iuventutis, et usque ad recessum a domo patris sui, erat bona catholica, 59r simplex, verecunda ; libenter ibat ad ecclesiam, et frequentabat loca sacra. Scit quia ipse testis pluries, dum erat iuvenis, cum ea in peregrinacione fuit in heremo beate Marie de Bermont ; et ipsa ibidem in dicto heremo, fere in quolibet sabbati, cum quadam sua sorore ibat ; et candelas portabat ; dabatque ipsa Iohanna libenter pro Deo ea que poterat habere. Occuppabat diligenter se negociis mulierum et aliarum puellarum bene et decenter ; et sepe confitebatur, quia conversabatur cum ea, scit et vidit eam pluries confiteri. Nec aliud scit.

Super IX° sequenti articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc. ; requisitus,

Dixit per dictum suum iuramentum quod illa arbor vocatur l’obre dominarum. Dixit quod audivit dici quod mulieres, que vocabantur vulgariter fees, antiquitus solebant ire subtus illam arborem. Actamen nescit si iverint ; quia nunc non solent ire. Dixit quod puelle et pueri iuvenes de dicto Dompno Remigio, annis singulis, solent ire subtus illam arborem, in die dominico Letare Iherusalem, dicto des 141Fontaines, et ibidem choreant, comedunt, et [faciunt ?]167 suos fontes ludendo et spaciando, et postea veniunt ad fontem rannorum, ad bibendum. Dixit eciam quod dicta Iohanna, dum erat parva, ibat cum puellis et pueris subtus illam arborem, ad faciendum suos fontes, sicut alie virgines dicte ville. Nec credit quod alias aut propter aliam causam, ipsa Iohanneta subtus illam arborem fuerit, quia erat tota bona. Nec alias sciret deponere.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc., requisitus,

Dixit se nichil scire, excepto quod semel ipsa Iohanna dixit ipsi testi, in vigilia beati Iohannis Baptiste, quod erat una puella inter Coupeyum50 et Valliscolorem que, antequam esset annus, ipsa faceret consecrare regem Francie. Dixitque quod, in anno tunc adveniente, rex fuit consecratus Remis. Nec aliud scit.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc., requisitus,

Dixit quod, cum dicta Iohanna fuit capta, vidit quemdam nominatum Nicolaum Bailly51 de Andeloco, qui cum quibusdam aliis venit ad dictam villam de dicto Dompno Remigio, et ad instanciam domini Iohannis de Torcenay, baillivi tunc Calvimontis, nomine asserti regis Francie et Anglorum, fecit informacionem super fama et conversacione, ut dicebatur, dicte Iohanne. Et, ut sibi videtur, non audebant aliquos cogere ad iurandum, propter illos de Valliscolore. Dixit quod credit quod Iohannes Begot, dicte ville, fuit examinatus, quia erant hospitati in domo sua. Dixit eciam quod credit quod, in informacione fienda, nullam mali invenerunt causam super facto dicte Iohanne. Nec aliud scit.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc., requisitus,

Dixit quod, tempore articulato, ipse testis fuit in Novo Castro, cum aliis habitatoribus dicte ville de Dompno Remigio ; viditque ipsam Iohannam [que]168 semper fuit in comitiva patris et matris.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Ioffridus de Fago]

Nobilis vir Ioffridus de Fago52, scutiffer, etatis L annorum, vel circa, vicesimus quartus testis in huiusmodi inquisicionis causa, productus, iuratus et examinatus in dicto Valliscolore, anno et die sabbati 142immediate scriptis, requisitus per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II°, requisitus,

Dixit quod vidit ipsam Iohannam la Pucelle alias venire ad Marceyum subtus Voisiam, fuitque oriunda de dicto Dompno Remigio, ut dicebatur ; cognovitque patrem et matrem suos. Actamen nomina ipsorum ignorat. Scit tamen quod ipsi erant boni christiani et catholici, ut laboratores sunt. Nec unquam contrarium dici audivit.

Super III° sequente articulo, incipiente : Item, qui fuerunt, etc., requisitus, dixit se nichil scire.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item si in primitiva etate etc. ; eciam super V°, VI°, VII°, VIII° et IX° sequentibus articulis sibi diligenter expositis, requisitus,

Dixit quod, quando dicta Iohanna veniebat ad Marceyum, ipsa aliquociens veniebat ad domum suam ; et sibi videtur quod erat bona, simplex, et devota filia., Nec aliud scit de contentis in dictis articulis.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc. ; requisitus per dictum suum iuramentum,

Dixit quod audivit ipsam Puellam loqui 59v pluries. Et ipsa dicebat quod volebat ire ad Franciam. Viditque quod Iohannes de Metis, Bertrandus de Poulengeyo, et Iulianus, qui erant equestres, duxerunt ipsam Puellam ad regem, quamvis tunc non viderit ipsam Puellam. Sed ipsi dicebant quod iret cum eis. Nec aliud scit.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc. ; eciam super XII° sequente articulo, requisitus, dixit per suum iuramentum se de contentis in eisdem nichil penitus scire.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Durandus dictus Laxart]

Durandus dictus Laxart53, de Bureyo Parvo, laborator, etatis LX annorum vel circa, vicesimus quintus testis in huiusmodi inquisicionis causa, productus, iuratus et examinatus in dicto Valliscolore, anno et die sabbati, ultima mensis ianuarii, predictis, requisitus per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° sequente articulo, requisitus,

Dixit per suum iuramentum quod Iohanna articulata erat de parentela Iohanne, uxoris sue. Cognovit eciam Iacobum Darc et Ysabelletam, coniuges, progenitores ipsius Iohanne la Pucelle, bonos et fideles catholicos, et bone fame ; ac credit quod ipsa Iohanna fuit nata in 143dicta villa de Dompno Remigio, et baptizata in fonte beati Remigii eiusdem.

Super III° sequente articulo, incipiente : Item, qui fuerunt, etc., requisitus, dixit se nichil scire.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit quod dicta Iohanna erat bone condicionis, devota, paciens ; ibat libenter ad ecclesiam. Libenter confitebatur. Et dabat elemosinas, quando poterat, pauperibus, prout vidit, tam in villa de Dompno Remigio, quam in dicto Bureyo, in domo ipsius testis, in qua ipsa Iohanna per spacium sex septimanarum stetit. Libenter operabatur, nebat, ibat ad aratrum, animalia custodiebat, et alia honesta mulieribus faciebat. Nec alias sciret deponere.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc. ; requisitus, per suum iuramentum, dixit se nichil scire, quia in dicto Dompno Remigio non multum stetit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur de modo, etc., requisitus,

Dixit idem testis quod ipse eamdem Iohannam ivit quesitum ad domum patris ; et eam adduxit ad domum sue habitacionis. Et ipsa dicebat eidem testi quod volebat ire ad Franciam, versus Dalphinum, ad faciendum eumdem coronare, dicendo : Nonne alias dictum fuit quod Francia per mulierem desolaretur ; et postea per virginem restaurari debebat ? Et hoc ipsa dixit eidem testi, quod iret dictum Roberto de Baudricuria quod faceret eam ducere ad locum ubi erat dominus Dalphinus. Qui Robertus pluries eidem testi dixit quod reduceret eam ad domum sui patris, et daret ei alapas. Et quando dicta Puella vidit quod ipse Robertus eam ad locum ubi erat ipse Dalphinus duci facere non volebat, ipsa recepit vestes ipsius testis, et dixit quod volebat recedere. Et, dum recederet, idem testis eam adduxit ad Valliscolorem. Et, postquam ipsa fuit, ex salvo de conductu fuit ducta ad dominum Karolum, ducem Lothoringie. Et quando ipse dux eam vidit, sibi locutus fuit ; ac idem Karolus quatuor francos, quos ipsa Iohanna sibi testi monstravit, sibi dedit. Et tunc ipsa Iohanna ad Valliscolorem reversa, habitatores ville de Valliscolore emerunt sibi vestes hominis, calceamenta, ocreas, et sibi neccessaria. Et ipse testis, et Iacobus Alain, de Valliscolore, emerunt sibi unum equum, precio duodecim francorum, de quibus suum proprium fecerunt debitum. Actamen postmodum dominus Robertus de Baudricuria ipsum persolvere fecit. Et hoc facto, Iohannes de Metis, Bertrandus de Poulengeyo, Coletus de Vienna et Richardus, sagictarius, cum duobus servitoribus eorumdem Iohannis de Metz et Bertrandi, 144ipsam Iohannam duxerunt ad locum ubi erat dictus Dalphinus. Et, ut dixit idem testis, alias omnia ista dixit regi. Nec aliud scit, excepto quod vidit eam Remis, in coronacione regis.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria,-etc. ; eciam super XII° sequente articulo, requisitus, dixit se de contentis 60r in eisdem nichil scire.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Katherina, uxor Henrici Rotarii]

Katherina, uxor Henrici Rotarii, de Valliscolore, etatis LIV annorum, vel circa, vicesima sexta testis in huiusmodi inquisicionis causa, producta, iurata et examinata in dicto loco de Valliscolore, anno et die sabbati, ultima mensis ianuarii, predictis, requisita, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II°, III°, IV°, V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, sibi diligenter perlectis et expositis, requisita,

Dixit per suum iuramentum quod audivit dici quod fuit oriunda de Dompno Remigio, ex bonis et probis laboratoribus. Dixit quod, post egressum a domo paterna, et dum ipsa Iohanna fuit adducta ad domum suam per Durandum Laxart, testem precedentem, et volebat ire ad locum ubi erat Dalphinus, vidit ipsam ; que, ut percepit, erat bona, simplex, dulcis, et bene moderata filia, ac bene condicionata. Ibat libenter ad ecclesiam ; et libenter confitebatur ; reddens causam, quia ipsa testis duxit eam ad ecclesiam, et vidit eam confiteri domino Iohanni Furnerii54, tunc dicte ville de Valliscolore curato. Libenter et bene nebat ; quia et nevit in domo sua, cum ipsa. Nec alias sciret deponere de contentis in eisdem articulis.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, «te., requisita, dixit nichil scire ; nisi quod dicit quod iuvenes vadunt spaciatum ad illam arborem.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc., requisita,

Dixit per suum iuramentum quod, dum ipsa Iohanna voluit recedere, fuit in domo sua per spacium trium ebdomadarum, per intervallum temporis ; et tunc fecit loqui domino Roberto de Baudricuria, ut eam duceret ad locum ubi erat Dalphinus. Qui dominus Robertus noluit.

Dixit quod tunc ipsa testis vidit intrare Robertum de Baudricuria, tunc cappitaneum dicte ville de Valliscolore, et dictum dominum Iohannem Furnerii, in domo sua. Et audivit dici eidem Iohanne quod ipse presbiter apportaverat stolam, et coram dicto cappitaneo «am adiuraverat dicendo sic, quod, si esset mala res, quod recederet 145ab eis, et si bona, veniret iuxta ipsos. Que Iohanna dicebat quod se traxit iuxta ipsum sacerdotem et erga sua genua. Dicebat eciam ipsa Iohanna quod presbiter non bene fecerat, quia suam audierat confessionem. Et dum ipsa Iohanna vidit quod dictus Robertus nolebat eam ducere, dixit ipsa testis quod audivit eidem Iohanne dici quod opportebat quod iret ad dictum locum, ubi erat Dalphinus, dicendo : Nonne audistis quod prophetizatum fuit quod Francia per mulierem deperderetur ; et per unam virginem de marchiis Lothoringie restauraretur. Et tunc ipsa testis hec audisse recordata est, et stupefacta fuit. Dixit eciam ipsa testis quod ipsa Iohanneta bene desiderabat, et erat tempus sibi grave ac si esset mulier pregnans, eo quod non ducebatur ad Dalphinum. Et post hec ipsa testis et multi alii suis verbis crediderunt ; ita quod quidam Iacobus Alain et Durandus Laxart voluerunt eam ducere. Et duxerunt eam usque ad Sanctum Nicolaum ; sed reversi fuerunt ad dictum Valliscolorem, quia audivit quod ipsa Iohanna dixit quod non erat sibi honestum taliter recedere. Et, dum reversi fuerunt, aliqui habitatores dicte ville. fecerunt sibi fieri tunicam, caligas, occreas, calcaria, ensem, et similia. Et habitatores emerunt sibi unum equum. Et Iohannes de Metis, Bertrandus de Poulengeyo, Coletus de Vienna, cum tribus aliis, duxerunt eam ad locum ubi erat Dalphinus ; prout vidit ipsos ascendere equos, pro eundo. Nec aliud scit, etc.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc. ; eciam super XII° sequente articulo, [requisita]169 dixit per suum iuramentum se penitus nichil scire.

Plura nescit. Citata venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Henricus Rotarius]

Henricus Rotarius, de Valliscolore oriundus, etatis LXIV 60v annorum, vel circa, vicesimus septimus testis in hac inquisicionis causa, productus, iuratus et examinatus, in dicto Valliscolore, anno et die sabbati supradictis, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II°, III° IV°, V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, sibi ad planum expositis, requisitus,

Dixit se nichil scire, excepto quod, dum ipsa Iohanna venit ad Valliscolorem fuit locata in domo sua. Et, ut sibi videtur, erat bona 146filia. Nebat tunc cum uxore sua ; libenter ibat ad ecclesiam, et sepe ibat cum sua uxore, teste precedente.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc., requisitus, dixit quod nunquam vidit illam arborem, et ideo nesciret proprie deponere.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc., requisitus,

Dixit quod audivit dici eidem Iohanne quod opportebat quod iret versus nobilem Dalphinum, quia Dominus suus, rex celi, hoc volebat quod ad eum iret ; et ex parte Regis celi erat sic introducta ; et quod, si deberet ire supra genua sua, iret. Dixit quod, dum ipsa Iohanna venit ad domum suam, erat induta veste mulieris rubea. Dixitque quod ipsa Iohanna, veste, caligis, et ornamentis hominis induta, et equitata supra unum equum, ad locum ubi erat Dalphinus, per Iohannem de Metis, Bertrandum de Poulengeyo, cum eorum servitoribus, Coletum de Vienna, Richardum l’Archier, fuit, prout ipsam et ipsos recedere vidit, conducta. Dixit eciam quod, dum ipsa voluit recedere, dicebatur sibi quomodo recederet propter armatos circumstantes. Que respondebat quod non timebat armatos ; quia habebat viam suam expeditam, quia, si armati essent per viam, habebat Deum, dominum suum, qui sibi faceret viam ad eundum iuxta dominum Dalphinum ; et quod erat nata ad hoc faciendum. Nec aliud scit.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc. ; eciam super XII° sequente articulo, requisitus, dixit se penitus nichil scire.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Albertus de Urchiis]

Nobilis vir dominus Albertus de Urchiis55, miles, dominus eiusdem loci, etatis LX annorum, vel circa, vicesimus octavus testis in huiusmodi causa inquisicionis productus, iuratus et examinatus, in civitate tullensi, anno et die quinta mensis februarii, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° articulorum, sive interrogatoriorum, in huiusmodi inquisicionis causa, exhibitorum articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° et III° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit quod audivit dici quod Iohanna articulata fuit oriunda de Dompno Remigio, et habebat bonos patrem et matrem, prout dice batur ; nec unquam contrarium dici audivit. Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis.

147Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit se scire quod sequitur : videlicet, quod ipse vidit dictam Iohannetam in Valliscolore, dum volebat quod duceretur ad regem ; et audivit eidem Puelle dici pluries quod volebat ire ad regem ; et quod bene vellet quod aliqui eam ducerent, pro maximo Dalphini proficuo. Que Puella, ut sibi videtur, erat bonis moribus imbuta ; et bene vellet habere unam filiam ita bonam. Dixit eciam quod ipse vidit eam postea in comitiva gencium armorum. Ac vidit ipsam Puellam confiteri per fratrem Ricardum56, ante villa de Sanlis, et recipere Corpus Domini, cum ducibus de Clermont57 et d’Alençon58, per duos dies. Et credit perfecte quod erat bona christiana. Nec aliud scit de contentis in dictis articulis.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc., requisitus,

Dixit quod alias audivit dici quod subtus illam arborem anti quitus fees solebant ire ; quamvis nunquam audivit quod aliquis eas viderit. Dixit eciam quod 61r nunquam audivit dici quod Puella fuerit subtus illam arborem. Quia an[tequam]170 de ea loqueretur, per viginti aut triginta annos ante, audiverat dici quod fees solebant ire subtus illam arborem ad spaciandum. Nec aliud scit.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc. ; requisitus,

Dixit, prout supra deposuit, quia ipsa querebat a multis ut duce retur versus regem. Que Puella multum bene loquebatur. Que postmodum fuit ducta per Bertrandum de Poulengeyo, Iohannem de Metis, et suos servitores, ad dictum regem. Nec aliud scit.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc. ; eciam super XII° sequente articulo, requisitus, dixit se de contentis in eisdem nichil scire.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Nicolaus Bailly]

Honorabilis vir Nicolaus Bailly, de Andeloco, lingonensis diocesis, tabellio regalis ac substitutus regalis, in prepositura predicti loci de Andeloco, etatis LX annorum, vel circa, vicesimus nonus [testis]171, in huiusmodi inquisicionis causa, in civitate tullensi, per dictum Iohannem Dalie, prepositum, coram nobis productus, et per nos et dictum 148notarium receptus, iuratus et examinatus, anno predicto, die sexta mensis februarii, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° sequente articulo, requisitus,

Dixit per suum iuramentum, quod Iohanna articulata fuit oriunda de Dompno Remigio et parrochia eiusdem loci ; fuitque eius pater Iacobus Darc, bonus et probus laborator, prout vidit et cognovit. Scit eciam ex auditu et relacione plurium, quia testis loquens alias fuit tabellio commissus ex parte domini Iohannis Torcenay, militis, tunc baillivi Calvimontis, potestatem habentis ab asserto rege tunc Francie et Anglicorum, una cum quodam Gerardo, dicto Petit, quondam, tunc preposito dicti loci de Andeloco, ad faciendam informacionem super facto dicte Iohanne dicte la Pucelle, tunc, ut dicebatur, in carceribus in civitate rothomagensi detente. Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis.

Super III° sequente articulo, incipiente : Item, qui fuerunt eius patrini, etc., requisitus, dicit se nichil scire.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, sibi diligenter expositis, requisitus,

Dixit per dictum suum iuramentum, quod vidit pluries dictam Iohannam, in sua iuvenili etate, et usque ad recessum a domo paterna, que erat et fuit bona filia, bone conversacionis, bona catholica, libenter frequentans ecclesiam et loca sacra. Ibatque ad ecclesiam de Bermont, in peregrinacionem ; et quasi quolibet mense confitebatur, ut hec a multis ex habitatoribus dicti loci de Dompno Remigio dici audivit. Et eciam eam in inquisicione per eum cum predicto preposito Andeloci facta, pro tali reperiit. Nec alias sciret deponere.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid fama habet, etc., requisitus,

Dixit per dictum suum iuramentum, quod audivit pluries dici quod, tempore veris et estatis, iuvencule dicte ville de Dompno Remigio, diebus festivis, solent ire subtus illam arborem. Ibidem coreant et flores colligunt. Et dicta Iohanneta ibat cum eis, et faciebat sicut una de aliis puellis. Dixit eciam quod semel vidit ipsas filias dicte ville redire iocose de illa arbore. Nec aliud scit de contentis in eodem articulo.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur de modo, etc., requisitus, dixit se nichil scire, nisi per auditum.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc., requisitus,

Dixit per suum iuramentum, quod ipsemet testis fuit tabellio, ut 149iam dixit, qui tunc temporis fecit informacionem, tanquam commissus ex parte predicti domini Iohannis Torcenay, baillivi Calvimontis, habentis, ut dicebat, licteras commissorias ex parte asserti regis tunc Francie et Anglorum59. Dixit eciam quod, quando ipse et dictus Gerardus, prepositus quondam, fecerunt dictam infor macionem de dicta Iohanna, propter eorum diligenciam, procuraverunt habere de examinatis quasi duodecim aut quindecim testes ad testificandum 61v [informacion] em172, quam fecerunt coram Symone de Chermis60 scutiffero, se [gerente]173 tunc pro locumtenente capitanei Montis Clari, de ipsa Iohanna la [Pucelle]174, eo quod ipsi non essent suspicati male fecisse dictam informacionem. [Qui]175 testes, coram tunc dicto locumtenente, dixerunt testificasse prout in eorum examinacione continebatur. Et tunc dictus locumtenens rescripsit predicto domino Iohanni, baillivo Calvimontis, quod illa que scripta erant in illa examinacione, per dictos tabellionem et prepositum facta, erant vera. Et dum dictus baillivus vidit relacionem dicti locumtenentis, dixit quod dicti commissarii erat falsi armignaci.

Interrogatus si haberet illam informacionem, aut eius copiam, dixit quod non. Nec alias deposuit.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc., requisitus,

Dixit quod, dum ipse fecit dictam informacionem, reperiit per testes dicte commissionis quod, propter armatos, semel dicta Iohanna, cum patre et matre suis, ad Novum Castrum fugerunt ; et semper fuit in comitiva patris, in domo cuiusdam dicte la Rousse, per tres aut quatuor dies ; et postea rediit cum eisdem patre et matre, ad dictam villa de Dompno Remigio. Nec aliud scit.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Guillotus Iaquerii]

Guillotus Iaquerii, de Andeloco, serviens regius, etatis XXXVI annorum, vel circa, tricesimus testis in huiusmodi inquisicionis causa, productus, iuratus et examinatus in civitate tullensi, anno et die sexta februarii iam dictis, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, seu interrogatoriorum, articulo, incipiente : Primo, de loco originis ; eciam super omnibus aliis articulis sequentibus, usque ad finem eorumdem articulorum, sibi diligenter expositis et perlectis, requisitus,

Dixit per suum dictum iuramentum, se de contentis in eisdem 150nichil scire, nisi per auditum. Audivit enim dici quod Iohanna la Pucelle fuit oriunda de dicto Dompno Remigio et parrochia eiusdem loci. Et erat bone filia, bone fame et conversacionis honeste. Nec scit aliud.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Bertrandus de Poulengeyo]

Nobilis vit, dominus Bertrandus de Poulengeyo61, scutiffer scutifferie regis Francie, etatis LXIII annorum, vel circa, tricesimus primus testis in huiusmodi inquisicionis causa productus, iuratus et examinatus, in dicta civitate tullensi, anno et die sexta februarii, predictis, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum articulo, incipiente : Primo de loco originis ; eciam super II° et III° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit per suum dictum iuramentum, quod Iohanna articulata fuit oriunda de Dompno Remigio, ut dicebatur ; fuitque eius pater Iacobus Darc, eiusdem ville. Nomen eius matris ignorat. Sed in domo ipsorum pluries fuit, et scit quod erant boni laboratores, prout vidit. Nec aliud scit de contentis in dictis articulis.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit se nichil scire, nisi ex auditu. Audivit enim dici quod ipsa Iohanna in sua iuvenili etate erat bona filia, bone conversacionis. Ibatque libenter ad ecclesiam, et quasi quolibet die sabbati ibat ad heremum beate Marie de Bermont ; et portabat candelas. Dixit eciam quod nebat ac animalia et equos patris aliquando custodiebat. Dixit insuper quod, postquam dicta Iohanna recessit a domo patris, ipse testis vidit eam, tam in Valliscolore, quam alibi in guerra. Et vidit eam pluries et aliquociens bis in ebdomada confiteri. Et Eucaristiam sumebat, ac erat multum devota. Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc., requisitus,

Dixit idem testis quod pluries vidit illam arborem articulatam ; ac sub eadem 62r fuit per duodecim annos antequam vidisset dictam Iohannam. Dicit eciam, prout dici audivit, quod puelle et iuvenes pueri dicte ville de Dompno Remigio et aliarum villarum vicinarum, tempore estatis, vadunt spaciatum et choreatum subtus illam arborem. Nec aliud scit de contentis in eodem.

151Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc., requisitus, per dictum suum iuramentum,

Dixit quod ipsa Iohanna la Pucelle venit ad Valliscolorem circa Ascensionem Domini62, ut sibi videtur ; et tunc vidit eam loqui Roberto de Baudricuria, tunc cappitaneo dicte ville. Que dicebat quod ipsa venerat versus ipsum Robertum, ex parte Domini sui, ut ipse mandaret Dalphino quod se bene teneret, et quod non assignaret bellum suis inimicis ; quia eius Dominus daret sibi succursum infra medium quadragesime. Dicebat etenim ipsa Iohanna quod regnum non spectabat Dalphino, sed Domino suo. Actamen Dominus suus volebat quod ipse Dalphinus [efllceretur]176 rex, et quod haberet in commendam illud regnum. Dicendo quod, invitis inimicis eiusdem Dalphini, fieret rex ; et ipsa duceret eum ad consecrandum. Qui Robertus ab ea peciit quis esset eius Dominus. Que respondit : Rex celi. Et hoc facto, recessit ad domum patris, cum quodam suo avunculo, nuncupato Durando Laxart, de Bureyo Parvo. Et postea versus inicium quadragesime, ipsa Iohanna rediit ad dictum locum Valliscoloris, querendo societatem ad eundum versus dominum Dalphinum. Et hec videns idem testis, ipse et Iohannes de Metis proposuerunt insimul quod eam ducerent ad regem, tunc Dalphinum. Et postquam ipsa Iohanna fuit in peregrinagio in Sancto Nicolao et exstitit versus dominum ducem Lothoringie, qui eam cum salvo conductu voluerat videre. Quodque ipsa Iohanna reversa apud dictum Valliscolorem et domum habitacionis Henrici Rotarii, dicte ville, ipse Bertrandus, testis loquens, et Iohannes de Metis, tantum fecerunt, cum adiutorio aliarum gencium de Valliscolore, quod ipsa dimisit suas vestes mulieris, rubei coloris ; et fecerunt sibi fieri tunicam et vestimenta hominis, calcaria, ocreas, ensem et similia, ac unum equum. Et tunc ipsi, cum dicta Iohanna, et cum Iuliano servitore ipsius testis, Iohanne de Honecourt, servitore Iohannis de Metis, Coleto de Vienna et Richardo saggitario, iter suum acceperunt, pro eundo versus Dalphinum. Et in exitu patrie, in prima die, timebant, propter armatos Burgundorum et Anglicorum tunc regnancium, et iverunt per unam noctem. Dixit eciam idem testis quod ipsa Iohanna la Pucelle dicebat eidem testi, Iohanni de Metis, et aliis secum itinerantibus, quod bonum esset quod audirent missam. Sed, dum erant in patria guerre, non poterant ; et eo quod non cognosceretur. Qualibet nocte iacebat cum eisdem Iohanne de Metis et teste loquente, ipsa tamen induta suo lodice et caligis suis ligulata et firmata. Dixit eciam ipse testis, quod tunc temporis erat iuvenis, actamen non habebat voluntatem nec aliquem motum carnalem cognoscendi mulierem. Nec ausus fuisset requirere dictam Iohannam, propter eius bonitatem, 152quam videbat in ea. Dixit eciam ipse testis quod ipsi manserunt per undecim dies per iter eundo usque ad regem tunc Dalphinum. Et eundo, habuerunt multa dubia. Sed dicta Iohanna semper dicebat eis quod non timerent ; quia, ipsis perventis ad villam de Chinon, nobilis Dalphinus faceret eis bonum vultum. Nunquam iurabat ; ac erat ipse testis, ut dixit, multum inflammatus suis vocibus, quia sibi videtur quod erat ex Deo missa ; nec unquam in ipsa vidit aliquod malum ; sed semper fuit ita bona filia sicut fuisset sancta. Et taliter insimul, sine aliquo magno impedimento, itineraverunt, quoad locum de Chinon, ubi erat dictus rex, tunc Dalphinus, accesserunt. Et, dum in dicto loco de Chinon fuerunt, dictam Puellam nobilibus et gentibus regis presentaverunt, quibus idem testis de gestis eiusdem Iohanne se reffert. Nec aliter proprie sciret deponere.

Super XI° sequente articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc., requisitus,

Dixit se nichil scire, nisi ex auditu ab aliquibus, quibus dici audivit quod corrigere fecerant informacionem. Sed nescit qui fuerint.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, etc. ; requisitus, dixit se nichil scire.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Henricus Arnolini]

Discretus, vir dominus Henricus Arnolini, de Gondricuria Castro63, presbyter, etatis LXIV annorum vel circa, tricesimus secundus testis in hac inquisicionis causa productus, iuratus et examinatus, in dicta civitate tullensi, anno et die sexta mensis februarii predictis, requisitus, per suum iuramentum […]

62v Et super I° eorumdem articulorum, seu interrogatoriorum, in huiusmodi causa exhibitorum articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° et III° sequentibus articulis, requisitus,

Dixit quod ipsa Iohanna fuit oriunda de Dompno Remigio, in quo pluries vidit eam ; vidit eciam Iacobum Darc eius patrem, et eius matrem, qui erant boni catholici et bone fame, prout vidit. Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis sibi perlectis, requisitus,

Dixit quod ipsa Iohanna, a tempore quo habuit decem annos usque ad recessum a domo paterna, erat bonis moribus imbuta, ac bona filia, prout vidit. Frequentabat libenter ecclesias et loca sacra. Libenter operabatur ; nebat, et ad aratrum cum patre et fratribus aliquociens ibat, ac animalia custodiebat, dum tempus erat. Dixit quod 153libenter et sepe confitebatur, quia ipse testis eam confessa est quatuor vicibus, videlicet per tres vices in una quadragesima, et per aliam in una solennitate. Et, ut dixit, ipsa erat bona filia, Deum timens ; quia, dum erat in ecclesia, aliquociens prona erat ante crucifixum, et aliquando habebat manus iunctas et fixas insimul, ac vultum et oculos erigentes ad crucifixum, aut ad beatam Mariam. Nec aliter deposuit.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc., requisitus,

Dixit quod alias antequam dicta Iohanna fuisset procreata, audivit quod illa arbor vocabatur l’obre dominarum. Et sepe fuit in Dompno Remigio ; nec unquam audivit dici quod illa Iohanna fuerit ad arborem. Nec alias de contentis in dicto articulo proprie sciret deponere.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc. ; eciam super XI° et XII° sequentibus articulis, requisitus, dixit per dictum suum iuramentum se de contentis in eisdem nichil scire.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Iohannes le Fumeux]

Discretus vir, dominus Iohannes le Fumeux, de Valliscolore, presbyter, canonicus ecclesie seu cappelle beate Marie eiusdem loci, et curatus ecclesie parrochialis de Ugneyo, tullensis diocesis, etatis XXXVIII annorum vel circa, tricesimus tercius testis in huiusmodi inquisicionis causa, productus, iuratus et examinatus in civitate tullensi, anno predicto, die sabbati, septima mensis februarii, requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, seu interrogatoriorum, articulo incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II° et III° sequentibus articulis sibi perlectis, requisitus,

Dixit quod audivit dici communiter quod Iohanna articulata fuit oriunda de Dompno Remigio et parrochia beati Remigii, eiusdem loci ; et alias vidit venire patrem et matrem dicte Iohanne in Vallis colore. Nec aliud scit de contentis in dictis articulis.

Super IV° sequente articulo, incipiente : Item, si in primitiva etate, etc. ; eciam super V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, sibi diligenter expositis et perlectis, requisitus,

Dixit se nichil aliud scire, nisi quod ipsa Iohanna venit ad Valliscolorem, et dicebat quod volebat ire ad Dalphinum. Ipse testis, qui tunc temporis erat iuvenis et matricularius dicte cappelle beate Marie de Valliscolore, vidit sepe ipsam Iohannam, dictam la Pucelle, venire ad dictam ecclesiam multum devote. Que in eadem ecclesia audiebat matutinas, missas, et multum stabat in ea orando. Dixit eciam quod 154eam vidit pluries in captis, sive [voltis]17764, subtus dictam ecclesiam, stare genibus flexis ante beatam Mariam, aliquociens vultu [prono]178 et aliquociens vultu [erecto]179.

Dixit per dictum suum iuramentum quod credit quod ipsa erat bona et sancta filia. Nec aliter sciret deponere.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc. ; eciam super X°, XI° et XII° sequentibus articulis, sibi dili genter perlectis, requisitus, dixit per dictum suum iuramentum, se de contentis in eisdem articulis nichil scire.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi iniunctum, etc.

[Iohannes Iaquardi]

Iohannes Iaquardi, filius Iohannis, dicti Guillemete, de Greu, iuxta et prope dictum Dompnum Remigium, laborator, etatis XLVII annorum, vel circa, tricesimus quartus testis in huiusmodi inquisicionis 63r causa, in civitate tullensi, productus, iuratus et examinatus, anno predicto Domini MCCCCLV et die mercurii, undecima mensis februarii requisitus, per suum iuramentum […] Videlicet

Super I° eorumdem articulorum, sive interrogatoriorum, articulo, incipiente : Primo, de loco originis, etc. ; eciam super II°, III°, IV°, V°, VI°, VII° et VIII° sequentibus articulis, sibi diligenter et successive expositis, requisitus,

Dixit per dictum suum iuramentum, [quod]180 ipsa Iohanna fuit oriunda de Dompno Remigio, ex Iacobo Darc et Ysabelleta, de Vaterno65, coniugibus, probis laboratoribus ; viditque pluries dictam Iohannam la Pucelle, in dicto Dompno Remigio et in campis. Que erat multum dulcis, bona, casta et prudens filia, ut sibi videtur. Quia ipsa ibat libenter ad ecclesiam et specialiter vidit eam libenter ire ad ecclesiam beate Marie de Bermont. Libenter operabatur ; nebat, ad aratrum et tribulatum terram ibat ; ac animalia aliquociens custodiebat ; et, ut dicebant, libenter confitebatur et sepe. Nec unquam aliquod malum audivit dici de ea. Sed reputabatur bona et devota filia. Nec aliud scit.

Super IX° sequente articulo, incipiente : Item, quid habet fama, etc., requisitus,

Dixit quod puelle et iuvenes tempore estatis, diebus festivis ac die dominico des Fontaines, solent ire subtus illam arborem ; cantant, comedunt, coreant et, ludendo et spaciando, redeunt ad 155fontem rannorum, et bibunt de aqua. Et credit quod Iohanna ibat cum eisdem puellis. Nec alias proprie sciret deponere.

Super X° sequente articulo, incipiente : Item, inquiratur, etc. requisitus, dixit se nichil scire, nisi per auditum.

Super XI° iam dictorum articulorum, seu interrogatoriorum, articulo, incipiente : Item, si in dicta patria, etc., requisitus,

Dixit quod vidit Nicolaum, dictum Bailly, de Andeloco, et Guyotum, servientem, cum quibusdam aliis, in dicta villa de Dompno Remigio, qui fecerunt informacionem super facto Puelle, ut dicebatur. Actamen, ut sibi videtur, non cogebant aliquos. Dixit quod, ut credit, in dicta informacione fuerunt examinati Iohannes Morelli, Iohannes Guillemete, eius pater, Iohannes Colini, viventes, ac quondam Iohannes Hannequin, de Greu, ac plures. Et hoc facto, dicti commissarii caute recesserunt, propter timorem illorum de Valliscolore. Dixit idem testis quod credit quod dicta informacio seu inquisicio fuit facta ad requestam baillivi Calvimontis, tenentis partem Anglicorum et Burgundorum. Nec alias deposuit.

Super XII° sequente articulo, incipiente : Item, si quando, requisitus, per dictum suum iuramentum,

Dixit quod, tempore articulato, omnes habitatores ambarum villarum fuerunt in Novo Castro. Et dicta Iohanna, prout vidit, ducebat animalia patris et matris. Et postea redierunt. Et rediit ipsa Iohanna cum patre et matre suis, ac aliis. Nec aliud scit.

Plura nescit. Citatus venit. Nec amore […]

Et fuit sibi in forma, ut moris est, iniunctum, etc.

Sic signatum : D. Dominici.

Ita est repertum.

[Relation de R. de Chicery et de Gauthier Thierry, 13 février 1456.]

Sequitur tenor relacionis venerabilium et circumspectorum virorum, magistrorum Reginaldi de Chicery, decani ecclesie seu cappelle beate Marie de Valliscolore, tullensis diocesis, et Walterini Thierrici, ecclesie tullensis canonici, commissariorum nostrorum pro suprascripta inquesta facienda, eorum sigillis in cera viridi sigillate :

Reverendissimis in Christo patribus et dominis, dominis Iohanni, miseracione divina archiepiscopo et duci remensi, Guillermo, eadem miseracione, parisiensi episcopo, ac fratri Iohanni Brehalli, sacre theologie professori, ordinis fratrum predicatorum, in regno Francie heretice 156pravitatis alteri inquisitori, iudicibus seu commissariis delegatis, una cum reverendo in Christo patre et domino, domino constanciensi episcopo, vestro in hac parte collega, cum illa clausa : Quatinus vos, vel duo aut unus vestrum, etc. quarumdemque causarum nullitatis quorumdem processuum et sentenciarum iampridem contra quamdam Iohannam, vulgariter nuncupatam la Pucelle, per deffunctos bone memorie dominos Petrum Cauchon, tunc episcopum belvacensem et Iohannem Magistri, subinquisitorem heretice 63v pravitatis in diocesi belvacensi, instante quodam magistro Iohanne de Estiveto, promotore, per eosdem episcopum et subinquisitorem constituto, factorum et latorum, ac expurgacionis de falso, dicte Iohanne impositis, a sanctissimo in Christo patre et domino, domino Calisto, divina providencia papa tercio, specialiter deputatis,

Reginaldus de Chicery, decanus ecclesie seu cappelle beate Marie de Valliscolore, tullensis diocesis, et Walterinus Thierricy, ecclesie tullensis canonicus, presbyteri, commissarii subdelegati a Vobis et per Vos ad examinandum testes, in loco et patria originis deffuncte Iohanne, vulgariter la Pucelle appellate, virtute vestrarum licterarum commissariarum, et super articulis sive interrogatoriis eisdem licteris infixis deputati et commissi, debitam reverenciam cum honore et in mandatis vestris obedienciam.

Noverit vestra reverendissima circumspectio, noverintque universi et singuli quorum interest, interesseque potest, et poterit quomodolibet in futurum, nos, vestras licteras commissorias, tribus sigillis vestris, duobus rotundis et uno longo, videlicet de cera rubea, cum caudis pergameni impendentibus, ac duobus signetis manualibus quorumdam Comitis et Ferrebouc, notariorum, sigillatas et signatas, una cum articulis sive interrogatoriis, pro informacionibus fiendis in patria originis ipsius deffuncte Iohanne, la Pucelle appellate, eisdem vestris licteris commissoriis in cauda sigilli in medio infixis, omni prorsus vicio et suspicione, ut prima facie apparebat, carentibus et carentes, nobis per venerabilem virum Iohannem Dalie, prepositum secularem de Valliscolore, eiusdem tullensis diocesis, coram notario et testibus sub anno a Nativitate Domini M CCCC LVI66 et die XXVI^a mensis ianuarii, prout quodam instrumento publico, in rotulo inferius designato, posito, signo et subscripcione publicis discreti viri magistri Iohannis Andree, notarii publici, signato et subscripto, legictime constat, presentatis, cum ea qua decuit reverencia, recepisse.

Quibus quidem licteris vestris commissoriis, sicut premictitur, nobis presentatis, ac per nos, ut decuit, receptis, fidelem nostrum, discretum virum Dominicum Dominici, tullensem clericum, publicum apostolica et imperiali auctoritatibus notarium, et curiarum ecclesiasticarum tullensium iuratum, ad citandum coram nobis testes omnes 157quos idem Iohannes Dalie, prepositus, producere voluerit, et una nobiscum examinandum, et in scriptis fideliter, una cum dictis vestris licteris commissoriis articulisque seu interrogatoriis, predictis, redigendum et in publicam formant ponendum, aut poni et redigi faciendum ; in presencia discretorum virorum, dominorum Iohannis le Fumeux, de Valliscolore, de Ugneyo, et Petri de Fisciolis67, de Marceyo supra Voisiam, ecclesiarum parrochialium rectorum, ac ecclesie beate Marie de dicto Valliscolore canonicorum, presbyterorum, testium ad hec per nos electorum, deputavimus et commisimus.

Et deinde ad villam de Dompno Remigio, tullensis diocesis, postmodum ad villam de Valliscolore, eiusdem diocesis, una cum dicto Dominico, notario et testibus prenominatis accessimus ; et postremo in civitate tullensi, virtute vestrarum commissoriarum licterarum, omnes et singulos testes coram nobis citatos, et quos idem nobilis vir Iohannes Dalie, prepositus de Valliscolore, producere voluerit admisimus ipsos, quoad actum iurandi et deponendi, si et quantum indigebant, absolvimus. Necnon iuramenta ab ipsis et eorum quolibet, ad et supra sancta Dei evangelia, per ipsos et quemlibet ipsorum in manibus nostris corporaliter tacta, de veritate dicenda et deponenda, in presencia eorumdem testium et notarii, recepimus. Et ipsos testes et eorum quemlibet seriatim, secundum et iuxta articulos, seu interrogatoria eisdem vestris licteris commissoriis nobis, ut premissum est, directis, [infixos]181 et infixa, examinavimus, et examinavit, ac in scriptis fideliter redegit idem Dominicus notarius ; et dictis vero et deposicionibus eorumdem testium omnium et singulorum in scriptis in forma, in quinquaginta octo foliis singularibus cum dimidio pergameni, signo manuali eiusdem notarii in fine deposicionis cuiuslibet testis, ac marginis cuiuslibet folii signatis, redactis et collacionatis, anno et die date presencium, per eumdem Dominicum, notarium in uno rotulo ad Vobis remictendum, in forma solita, fieri et claudi iussimus et mandavimus. Quem quidem rotulum licteras vestras commissorias, articulosque seu interrogatoria predictos et predicta, in se continentem, cum deposicionibus et dictis dictorum testium, sicut premictitur, coram nobis productorum, iuratorum et examinatorum, in scriptis, ut dictum est, redactis ac presentibus licteris nostris sigilli nostri, Reginaldi, decani predicti, ac venerabilium virorum, dominorum decani et capituli ecclesie tullensis, loco nostri, Walterini Thierrici, dicte tullensis ecclesie canonici prefati, signo et subscripcione publicis dicti Dominici, huiusmodi inquisicionis notarii, sigillatis et signatis, ac vestris commissoriis licteris infixis et interclusis, clausum et ligatum, ac eisdem sigillis sigillatum, Vobis remictimus.

158Et hec, per presentes nostras remissionis licteras eisdem vestris commissoriis infixas, sub sigillis nostri decani ac venerabilium virorum dominorum decani et capituli ecclesie tullensis predicte, sigillatas, vestris reverendissimis circumspectionibus, omnibusque aliis et singulis quorum interest, aut interesse poterit quomodolibet in futurum, ad omnes vim, fines et effectus iuridicos, intimamus et notifficamus.

Datum et actum Tulli, in domo habitacionis nostri, Walterini Thierricy, canonici et commissarii subdelegati prefati, anno Incarnacionis Dominice M CCCC LV, indicione quarta, die 64r veto veneris, decima tercia mensis februarii, hora quarta post meridiem eiusdem diei ; pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Calisti, divina providencia pape tercii, anno primo.

Presentibus in dicta remissione, predictis Iohanne le Fumeux et Petro de Fisciolis, canonicis et curatis prefatis, necnon domino Iohanne le Grain, de Novo Castro, tullensis diocesis presbytero, et magistra Phelipo Gepille, rectore scolarum ecclesie tullensis, in artibus magistror testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.

Et ego, Dominicus Dominici, tullensis clericus, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus notarius, ac curiarum ecclesiasticarum tullensium iuratus, quia testium huiusmodi inquisicionis productioni, iuramentorum recepcioni, admissioni, absolucioni et examinacioni, ceterisque premissis omnibus et singulis, dum sicut premictitur, per dictos dominos Reginaldum, decanum, et Walterinum, tullensem canonicum, commissarios subdelegatos prefatos, ac coram eisdem agerentur, dicerentur, et fierent, una cum testibus prenominatis, presens fui, eaque sic fieri vidi et audivi. Dictaque et deposiciones testium coram eisdem dominis subdelegatis productorum, iuratorum et examinatorum, in scriptis redegi. Et presentes licteras vestrorum dominorum commissariorum principalium, licteris commissionis infixas, ac grossam dictorum et deposicionis eorumdem testium, de alterius manu, me aliis arduis prepedito negociis, fideliter scriptas, ipsis tamen dictis et deposicionibus, cum eisdem dominis et testibus debite collacionatis, et per me, ut premictitur, de mandato dictorum dominorum commissariorum subdelegatorum, signoque meo manuali signatis, easmet presentes licteras remissorias, de eiusdem dominorum commissariorum subdelegatorum mandato, confeci ; signoque publico ac subscripcione meis, quibus in talibus utor, hic me propria manu subscribendo, una cum ipsorum domini decani et venerabilium virorum dominorum, decani et capituli ecclesie tullensis, prefatorum, appensione sigillorum, signavi, in fidem, robur et testimonium omnium et singulorum premissorum, requisitus et rogatus.

Sic signatum : D. Dominici.

159

Enquête à Orléans

[22 février-16 mars.]

Item, sequitur inquesta facta Aurelianis per Nos, archiepiscopum remensem, de et super contentis in primo, secundo, tertio, quarto et quinto articulis articulorum, in hac causa productorum, aliis causa brevitatis omissis, cum testes de et super aliis nichil deponere sciverunt.

Iohannes, miseracione divina archiepiscopus et dux remensis, alter iudicum commissorum a sanctissimo domino nostro papa Calisto, una cum nostris in hac parte collegis, cum illa clausa : Quatinus vos, vel duo, aut unus vestrum, etc., quarumdam causarum nullitatis processus et sentenciarum olim, per quosdam dominos Petrum Cauchon, episcopum belvacensem, et Iohannem Magistri, subinquisitorem heretice pravitatis in diocesi belvacensi, instante quodam magistro [Iohanne]182 de Estiveto, promotore causarum criminalium curie belvacensis, contra quamdam Iohannam Darc, vulgariter dictam la Pucelle, latarum, et factorum atque expurgacionis eiusdem,

Certificamus et in veritate actestamur, tam vigore articulorum admissorum ad probandum, ex parte Ysabellis Darc, matris, Petri et Iohannis Darc, fratrum dicte Iohanne, actorum in huiusmodi causa, quam ex officio nostro, et ad scrutandum omnimodam veritatem de et super contentis in articulis, in huiusmodi causa productis et ad probandum admissis ; ad examen nonnullorum testium, de mandato nostro personaliter citatorum, atque pro parte dictorum Ysabellis, Petri et Iohannis, productorum, a Nobis et per Nos iuratorum et examinatorum, et ad cautelam quoad actum deponendi absolutorum, de expresso consensu promotoris curie belvacensis, processimus, atque dicta et deposiciones eorumdem in scriptis redigi fecimus, per dilectum nostrum magistrum Guillermum de la Salle, notarium publicum, modo et forma inferius declaratis.

[Comes Dunensis]

160Et primo, de anno Domini M CCCC LV., die XXIIa februarii, pro parte predictorum Ysabellis, Petri et Iohannis Darc, coram Nobis fuit productus, receptus, iuratus et examinatus, atque quoad actum deponendi absolutus, dominus Iohannes, comes Dunensis68, qui, tam super articulis, quam interrogatoriis, deposuit in modum qui sequitur, presentibus magistris Guillermo Boullé, decano noviomensi, et Iohanne Patin, subinquisitore heretice pravitatis, ordinis fratrum predicatorum, sacre theologie professoribus.

Super IV° et VIII° articulis, et super VII° interrogatorio promotoris, de adventu apud regem, de conversacione dicte Iohanne cum armatis et in artibus bellicis, similiter de devocione, pietate et ceteris virtutibus ipsius, aliis de voluntate producentis omissis, illustrissimus princeps, dominus Iohannes, comes Dunensis et de Longavilla, locumtenens generalis domini nostri regis in facto guerre, etatis LI annorum, vel eocirca,

Interrogatus si ipsam Iohannam verissimiliter credat missam a Deo fuisse ad actus bellicosos exercendos, magis quam ab industria humana ?

Respondet quod credit ipsam Iohannam esse a Deo missam 64v, et actus eius in bello esse pocius divino aspiramine quam spiritu humano.

Interrogatus quid movet eum ?

Dicit quod propter multas coniecturas, que secuntur.

Et primo, asserit quod, ipso existente in civitate aurelianensi, tunc obsessa ab Anglicis, venerunt nova seu rumores quod per villam de Gyen transierat quedam iuvencula, vulgariter dicta Puella, asserens se accedere ad nobilem Dalphinum, pro levando obsidionem aurelianensem et pro conducendo ipsum Dalphinum Remis, ad sacrandum ; et, quia ipse dominus deponens habebat custodiam dicte civitatis, eratque locumtenens regis in facto guerre generalis, ut amplius informaretur de veritate illius Puelle, misit ad regem dominum de Villars69, senescallum de Beaucaire, et lametum de Tillay, qui postea fuit baillivus viromandensis ; qui, revertentes a rege, retulerunt domino deponenti et dixerunt publice, in presencia tocius populi aurelianensis, multum desiderantis scire veritatem adventus eiusdem Puelle, quod ipsi viderant ipsam Puellam applicari apud regem, in villa de Chinon. Dicebantque quod ipse rex prima fronte noluit eam recipere ; ymo fuit dicta Puella per spacium duorum dierum exspectans antequam accedere permicteretur ad presenciam ipsius regis ; licet ipsa Puella perseveranter diceret quod veniebat ad levandum obsi dionem aurelianensem, et conducendum dictum nobilem Dalphinum Remis, ut consecraretur ; requirens instanter societatem hominum, equos et arma. Transacto autem trium ebdomadarum aut unius mensis 161spacio, quo pendente tempore rex iusserat dictam Puellam examinari per clericos, prelatos et doctores theologie, super dictis suis et factis, ad sciendum si secure posset eam recipere, rex ipse fecit congregari multitudinem armatorum, pro conducendo victualia apud dictam civitatem aurelianensem. Sed, audita opinione dictorum prelatorum et doctorum, scilicet quod nichil erat mali in dicta Puella, misit eamdem in societate domini archiepiscopi remensis70, tunc cancellarii Francie, ac domini de Gaucourt71, nunc magni magistri hospicii regis, ad villam de Bloys, in qua venerunt domini qui conducebant victualia, scilicet domini de Res et de Boussac, marescalli Francie cum quibus erant dominus de Culen, admiraldus Francie, la Hire, et dominus Ambrosius de Loré72 postea factus prepositus parisiensis ; qui omnes insimul, cum armatis conducentibus victualia et Iohanna Puella, venerunt a parte de la Sauloigne, in excercitu ordinato, usque ad ripam Ligeris, de directo, usque et iuxta ecclesiam que dicitur Sancti Lupi, in qua erant Anglici multi et fortes. Et, quia excercitus regis, seu armatorum conducencium huiusmodi victualia, non videbatur dicto domino deponenti et aliis dominis capitaneis sufficiens ad resistendum, et conducendum ipsa victualia infra civitatem, ymo maxime, quia opus erat habere naves seu bastellos, quas seu quos cum difficultate habere poterant, pro eundo quesitum dicta victualia, quia opportebat ascendere contra cursum aque, et ventus erat totaliter contrarius, tunc ipsa Iohanna dixit verba que sequuntur : Estis vos bastardus aurelianensis ? Qui respondit : Ita sum, et letor de adventu vestro. Tunc ipsa dixit eidem domino deponenti : Estis vos qui dedistis consilium quod venerim huc, de isto latere riparie ; et quod non iverim de directo ; ubi erat Tallebot73 et Anglici ? Qui deponens respondit quod ipse et alii, sapienciores eo, dederant illud consilium, credentes melius facere et securius. Tunc ipsa Iohanna dixit in isto modo : En nom Dieu, consilium Dei Domini nostri est securius et sapiencius quam vestrum. Vos [credidistis]183 me decipere ; et vos vosmetipsum plus decipitis, quia ego adduco vobis meliorem succursum quam venerit unquam cuicumque militi aut civitati ; quia est succursus a Rege celorum. Non tamen amore mei, sed procedit ab ipso184 Deo, qui, ad requestam sancti Ludovici et sancti Karoli Magni, habuit pietatem de villa aurelianensi, nec voluit pati quod inimici haberent corpus domini aurelianensis et eius villam. Dicitque preterea dictus deponens quod statim, et quasi in momento, ventus, qui erat contrarius et maxime impediens ne ascenderent naves, in quibus erant victualia, ad civitatem aurelianensem, mutatus est et factus ei propicius. Quare statim tensa sunt vela, et dictus deponens intravit 162bastellos seu naves ; et cum eo frater Nicolaus de Geresme, nunc magnus prior Francie ; et transiverunt ultra ecclesiam Sancti Lupi, invitis Anglicis.

Extunc dictus deponens habuit bonam spem de ea, et plus quam ante, sibique tunc supplicavit quod ipsa vellet transire fluvium Ligeris, et intrare villam aurelianensem, ubi plurimum erat desiderata. De qua re fecit difficultatem, dicens quod nollebat dimictere gentem suam, seu armatos homines, qui erant bene confessi, penitentes et bone voluntatis ; et propterea recusabat venire. Dictus deponens ivit ad capitaneos guerre, qui habebant onus conducendi dictos arma tos, quibus supplicavit et requisivit quod, pro utilitate regis, ipsi vellent contentari quod dicta Iohanna intraret civitatem aurelianensem, et quod ipsi capitanei cum societate sua irent apud Blesis, ubi transirent Ligerim, pro veniendo aurelianensem, quia alibi non reperiebatur passagium propinquius. Quam requestam dicti capitanei receperunt, et consenserunt transire Blesis. Et tunc ipsa Iohanna venit cum dicto domino deponente, portans in manu sua suum vexillum, quod erat album, et in quo erat figura Domini nostri, tenens florem in manu sua lilii. Transivitque cum ea fluvium Ligeris la Hire. Intraverunt simul in villa aurelianensi. Ex quibus iam recitatis, videtur dicto domino deponenti quod dicta Iohanna, et eius facta in excercitu bellico 65r erant pocius a Deo quam ab homine, actentis mutacione venti subito facta, postquam locuta est, dando spem succursus, et introductione victualium, invitis Anglicis, qui longe forciores erant excercitu regio ; considerato preterea quod illa iuvencula asserebat in visione habuisse quod sancti Ludovicus et Karolus magnus orabant Deum pro salute regis et illius civitatis.

Item, per aliam coniecturam credit facta sua esse a Deo : quia dictus dominus deponens, dum vellet ire quesitum armatos qui transibant Blesis, ad prebendum adiutorium illis de civitate predicta, ipsa Iohanna vix volebat exspectare, et dare consensum eidem deponenti, ut iret ad eos ; ymo volebat summare Anglicos obsidentes illam civi tatem, antequam intentarent levare illam obsidionem, aut dare eis insultum. Quod et fecit, quia summavit dictos Anglicos, per unam licteram suo materno ydyomate confectam, verbis bene simplicibus ; continentem in substancia quod ipsi Anglici recedere vellent de obsidione, et irent ad regnum Anglie ; alias ipsa daret eis ita magnum insultum quod cogerentur recedere. Et fuerunt misse dicte lictere domino de Tallebot ; et ab illa hora ille dominus qui deponit asserit quod Anglici, qui prius in numero ducenti fugabant octo centum aut mille de excercitu regis, a post et extunc quatuor centum aut quinque armatorum seu pugnancium pugnabant in conflictu quasi contra totam potestatem Anglicorum ; et sic cogebant Anglicos existentes in 163obsidione aliquociens, quod non audebant exire de suis refugiis et bastilliis.

Item, per aliam coniecturam credit facta sua a Deo esse, quia [die]185 septima maii, bene mane, dum inchoaretur insultus contra adversarios existentes infra bollevardum Pontis, dicta Iohanna fuit vulnerata ex una sagicta, que penetravit carnem suam inter collum et spatulas, de quantitate dimidii pedis. Nichilominus, hoc non obstante, non cessavit a conflictu, nec cepit medicamentum contra vulnus. Duravitque insultus ab hora matutina usque ad octavam de vespere, sic quod non erat quasi spes de Victoria illo die. Propter quod dictus dominus deponens satagebat, et volebat quod excercitus retraheretur ad civitatem. Et tunc dicta Puella venit ad eum, et requisivit quod adhuc paulisper exspectaret. Ipsaque ex illa hora ascendit equum, et sola recessit in unam vineam, satis longe a turba hominum ; in qua vinea fuit in oracione quasi per spacium dimidii quarti hore. Ipsa autem, regressa ab illo loco, statim cepit suum vexillum in manibus eius, posuitque se supra bordum fossati ; et in instanti, ipsa ibi existente, Anglici fremuerunt et pavidi effecti sunt. Armati vero regis resumpserunt animum, et ceperunt ascendere, dando insultum contra boullevardum, non reperientes quameumque resistenciam. Et ex tunc dictum boullevardum fuit captum, et Anglici existentes in illo conversi sunt in fugam ; omnes autem mortui. Et inter cetera dicit dic tus dominus deponens quod Classidas74, et alii principales capitanei Anglicorum dicte bastillie, credentes se retrahere in turri pontis aurelianensis, ceciderunt in fluvium et submersi sunt. Ipse autem Classidas fuerat ille qui plus iniuriose et cum maiori ignominia seu vilipensione loquebatur de dicta Puella. Capta vero ipsa bastillia, reversi sunt dictus deponens et ipsa Puella, cum aliis Gallicis, infra civitatem aurelianensem, in qua recepti sunt cum ingenti gaudio et pietate. Fuitque ipsa Iohanna ducta ad hospicium suum, ut prepararetur vulnus eius. [Qua]186 preparacione facta per cirurgicum, ipsa cepit refectionem suam, sumendo quatuor vel quinque vipas75 in vino mixto multa aqua, nec alium cibum aut potum sumpsit pro toto die. In crastino vero, summo mane, Anglici exierunt de suis tentoriis, et ordinaverunt se in excercitu pro pugnando. Quo viso, dicta Puella surrexit de lecto, et armavit se solum uno habitu, gallice jasseren76. Non tamen voluit tunc quod aliquis invaderet dictos Anglicos, nec aliquid peteretur ab eis ; sed quod permicterentur abire ; sicut et de facto abierunt, nemine eos tunc persequente. Ex qua hora dicta villa fuit ab hostibus liberata.

164Item, dicit dominus deponens quod, post obsidionem ville aurelianensis levatam dicta Puella, cum dicto domino deponente et aliis capitaneis guerre, accessit ad regem existentem in Castro de Loches, pro requirendo eum ut mandaret armatos ad recuperandum castra et villas supra fluvium Ligeris situatas, videlicet Meun, Baugency et Gergueau, ad finem ut liberius et securius procederet ultra, ad suam consecracionem Remis. De qua re ipsa instantissime et frequenter instigabat regem, ut festinaret, nec tardaret amplius. Ex tunc, rex fecit omnem diligenciam possibilem, misitque ducem Alenconii, dictum dominum deponentem et alios capitaneos, cum dicta Iohanna, pro recuperacione dictarum villarum et castrorum. Que ville et castra fuerunt reducte de facto ad obedienciam regis, infra paucos dies, per medium ipsius Puelle, ut credit dictus dominus deponens, super hoc interrogatus et examinatus.

Item, deponit dictus dominus, super hoc interrogatus, quod, post liberacionem ville aurelianensis ab obsidione Anglicorum, ipsi Anglici congregaverunt magnum excercitum armatorum, pro defendendo villas et castra predictas, quas tenebant. Et obsidione existente ante castrum et pontem de Baugency, excercitus Anglicorum applicuit apud castrum de Meun supra Ligerim, quod erat adhuc in obediencia Anglicorum. Sed, quia ipsi Anglici non potuerunt tunc succurrere illis Anglicis qui erant obsessi in Castro de Beaugency, postquam venit ad eorum noticiam quod dictum castrum fuit captum et reductum ad obedienciam regis, dicti Anglici posuerunt se et univerunt in uno excercitu, taliter 65v quod Gallici credebant ipsos Anglicos velle presentare dictam ad pugnandum. Propter quod et ipsi Gallici ordinaverunt excercitum suum, et disposuerunt se in bello ad exspectandum dictos Anglicos. Tunc dominus dux Alenconii, in presencia domini conestabularii77, dicti domini deponentis, et aliorum plurium, peciit a dicta Iohanna quid ipse deberet facere. Ipsa vero respondit prefato domino alta voce sic : Habeatis omnes bona calcaria ! Quo audito, assistentes pecierunt eidem Iohanne : Quid dicitis ? Nos ergo terga vertemus ? Tunc ipsa Iohanna respondit : Non ; sed erunt Anglici qui se non deffendent sed devincentur ; eruntque vobis neccessaria calcaria ad currendum post eos. Sicut et ita fuit, quia ipsi fugerunt ; et fuerunt, tam mortui, quam captivi, plus quam quatuor milia.

Item, deponit dictus dominus quod bene recordatur et est verum quod, rege existente in Castro de Loches, dictus deponens et ipsa Puella iverunt ad eum, post levacionem obsidionis aurelianensis. Et, dum rex esset in camera sui secreti, gallice de retrait, in qua erant secum dominus Christoforus de Harecourt78, episcopus castrensis, confessor ipsius regis79, et dominus de Treves80, qui alias fuerat cancellarius 165Francie, dicta Puella, antequam intraret cameram, percussit ad hostium ; et, quam cito ingressa fuit, posuit se genibus flexis, et amplexata est tibias regis, dicens talia verba, vel similia : Nobilis Dalphine, non teneatis amplius tot et tam prolixa consilia ; sed venite quam cicius ad capiendum Remis187 dignam coronam ! Et tunc prefatus dominus Christoforus de Harecourt, colloquendo cum ea, petivit si suum consilium sibi dicebat hec. Ipsa vero Iohanna respondit : sic ; quodque erat plurimum stimulata de huiusmodi re. Et tunc prefatus Christoforus dixit ipsi Iohanne : Non velletis vos dicere hic, in presencia regis, modum vestri consilii, quando loquitur vobis ? Cui illa respondit, rubescendo : Ego concipio, inquit, satis illud quod vos vultis scire ; et ego libenter dicam vobis. Ad quam Iohannam rex ait : Iohanna, an placeat bene vobis declarare illud quod petit, in presencia assistencium hic ? Et ipsa respondit regi quod sic ; et dixit talia verba, aut similia : quod, quando erat displicens aliquo modo, quia faciliter non credebatur ei de hiis que dicebat ex parte Dei, retrahebat se ad partem et orabat Deum, conquerendo sibi quia faciliter ei non credebant illi quibus loquebatur. Et oracione facta sua ad Deum, tunc audiebat unam vocem dicentem sibi : Fille Dé, Va ! Va ! Va ! Je seray a ton aide ! Va ! Et quando audiebat dictam vocem, multum gaudebat ; ymo desiderabat semper esse in illo statu ; et, quod forcius est, recitando huiusmodi verba suarum vocum, ipsa miro modo exsultabat, levando suos oculos ad celum.

Item, dicit et recordatur dictus deponens interrogatus, quod, post predictas victorias, domini de sanguine regis et capitanei volebant quod rex iret ad Normanniam et non Remis. Sed dicta Puella semper fuit opinionis quod opportebat ire Remis, ad consecrandum regem ; addebatque racionem sue opinionis, dicens quod, dum rex esset coronatus et sacratus, potencia adversariorum diminueretur semper, nec possent finaliter nocere sibi neque regno. Cuius opinioni omnes consenserunt. Et primo, locus in quo rex stetit et fixit gradum, cum suo excercitu, fuit ante civitatem trecensem. Quo ibidem existente, et tenente consilium cum dominis de suo sanguine, ceterisque capitaneis guerre, pro advisando si staret ante dictam civitatem, et poneret obsidionem ad capiendum eam, vel si esset expediens transire ultra, eundo de directo Remis et dimictendo ipsam civitatem trecensem ; dicto vero consilio regis in diversas opiniones diviso, et dubitante quodnam esset utilius, dicta Puella venit et intravit consilium, dicens talia verba, vel similia : Nobilis Dalphine, iubeatis venire gentem vestram et obsidere villam trecensem ; nec protrahatis amplius longiora consilia, quia, in nomine Dei, ante tres dies, ego vos introducam 166infra civitatem trecensem, amore vel potencia, seu fortitudine ; et erit falsa Burgundia multum stupefacta. Et tunc dicta Puella statim cum excercitu regis transivit, et fixit tentoria sua iuxta fossata ; fecitque mirabiles diligencias, quas eciam non fecissent duo vel tres usitati et magis famati homines armorum, et taliter laboravit in nocte illa quod, in crastino, episcopus81 et cives illius civitatis dederunt obedienciam regi, frementes et trementes ; ita quod postea repertum est quod, a tempore illo quo dedit consilium regi de non recedendo a civitate, ipsi cives perdiderunt animum, nec querebant refugium nisi fugere ad ecclesias. Illa autem civitate ad obedienciam regis reducta, rex ivit Remis, ubi reperiit totam obedienciam ; fuitque ibi sacratus et coronatus.

Item, interrogatus ipse deponens de vita et conversacione ipsius Puelle,

Deponit quod ipsa habebat illum morem, in hora vesperorum seu crepusculi noctis, omnibus diebus, quod se retrahebat ad ecclesiam, et faciebat pulsari campanas quasi per dimidiam horam ; congregabatque religiosos mendicantes, qui sequebantur exercitum regis ; et illa hora se ponebat in oracione, faciebatque decantari per illos fratres mendicantes unam antiphonam de Virgine beata matre Dei.

Dicit ultra super hoc interrogatus dictus deponens quod, rege veniente apud la Ferté et apud Crespy en Valoys, veniebat populus obviam regi, exsultans et clamans : Noel ! Tunc ipsa Puella, equitando inter archiepiscopum remensem82 et dictum dominum deponentem, dixit verba que sequuntur : Ecce bonus populus ! Nec vidi quemcumque alium populum qui tantum letaretur de adventu tam nobilis regis. Et utinam ego essem ita felix, dum ego finirem dies meos, quod ego possem inhumari in ista terra ! Quo audito, prefatus dominus archiepiscopus dixit : O Iohanna, in quo loco habetis vos spem moriendi ? Ad quod respondit : Ubi placebit Deo ; quia ego non sum secura, neque de tempore, neque de loco, amplius quam vos scitis ; et utinam placeret Deo 66r Creatori meo, quod ego nunc recederem, dimictendo arma, et irem ad serviendum patri et matri in custodiendo oves ipsorum, cum sorore et fratribus meis, qui multum gauderent videre me.

Item, interrogatus dictus dominus de vita, virtutibus et conver sacione ipsius Iohanne inter armatos,

Dicit et deponit quod, de sobrietate a nullo vivente superabatur ; et multociens audivit dictus deponens a domino Iohanne d’Olon83, milite, nunc senescallo de Beaucaire, quem rex posuerat et constituerat quasi pro custodia ipsius, sicut sapienciorem et probitate recommendatum militem, in societate dicte Puelle, quod non credit aliquam mulierem plus esse castam quam ipsa Iohanna Puella erat. 167Affirmat preterea dictus deponens quod ipse similiter et alii, dum erant in societate ipsius Puelle, nullam habebant voluntatem seu desiderium communicandi seu habendi societatem mulieris ; et videtur ipsi deponenti quod erat res quasi divina.

Dicit denique quod, post quindecim dies a tempore quo dominus comes de Chuffort84 effectus est prisionnarius eius, in capcione de Gergueau, fuit transmissa dicto comiti de Chuffort una cedula papirea, in qua continebantur quatuor versus, facientes mencionem quod una Puella ventura est du Boys Chanu, et equitaret super dorsum architenencium et contra ipsos. Denique inter cetera dicit dictus deponens, super hoc interrogatus, quod, licet dicta Iohanna aliquociens iocose loqueretur de facto armorum, pro animando armatos, de multis spectantibus ad guerram, que forte non fuerunt ad effectum deducta ; tamen, quando loquebatur seriose de guerra, de facto suo et sua vocacione, nunquam affirmative asserebat, nisi quod erat missa ad levandum obsidionem aurelianensem ac succurrendum populo [op]presso188 in ipsa civitate et locis circumiacentibus, et ad conducendum regem Remis, pro consecrando eumdem regem.

[Radulphus de Gaucourt]

Anno quo supra, die XXV^a mensis februarii, nobilis et potens vir, dominus [Radulphus]189 de Gaucourt85, miles, magnus magister hospicii regis, etatis LXXXV annorum, vel circiter, testis productus, interrogatus et examinatus super eisdem articulis,

Dicit et affirmat quod ipse erat presens in Castro seu villa de Chinon, quando ipsa Johanna Puella accessit, viditque eam quando ipsa presentavit [se]190 in conspectu regie maiestatis, cum magna humilitate et simplicitate, sicut una paupercula bergerata. Et audivit verba sequencia, que dixit ipsi regi in hunc modum : Clarissime domine Dalphine, ego veni et sum missa ex parte Dei, ad prebendum adiutorium vobis et regno. Et tunc rex, ipsa visa et audita, ut amplius informaretur de statu suo, iussit eam tradi in custodia Guillermo Bellier86, magistro sue domus, baillivo trecensi et locumtenente dicti deponentis apud Chinon ; cuius Bellier uxor erat femina magne devocionis et commendatissime fame. Precepitque preterea ipse rex quod dicta Iohanna visitaretur per clericos, prelatos et doctores, ad sciendum si deberet aut posset licite adhibere fidem dictis prefate Iohanne, sicut et factum est. Quia facta eius et dicta fuerunt examinata per ipsos clericos, spacio et tempore trium septimanarum et 168amplius, tam Pictavis quam Caynone. Qui clerici tandem, debita examinacione facta, dixerunt quod nichil mali erat in ea, nec in dictis eius ; et denique, post plura interrogatoria facta ipsi Iohanne Puelle, fuit quesitum ab ea quale signum ipsa monstraret pro credendo dictis suis. Tunc ipsa respondit quod signum quod ostenderet eis, esset de levacione obsidionis et succursu ville aurelianensis. Et ex tunc recessit a rege, et ivit apud Blesis, ubi primo se armavit pro conducendo victualia aurelianensem, et succurrendo habitantibus in ea.

Dicit ultra dictus deponens super hoc interrogatus, conformiter ad [dominum]191 de Dunoys, de mutacione venti contrarii et de modo ponendi victualia infra civitatem. Addit preterea ultra quod ipsa expresse predixit quod, in brevi spacio, tempus et ventus mutarentur ; sicut et factum est, statim post dictum suum. Similiter predixit quod victualia infra civitatem introducerentur libere.

Et concordat dictus deponens cum prefato domino de Dunoys, in capcione bastillie et in levacione192 obsidionis, et expulsione193 adversariorum.

Cetera omnia deponit modo et forma quo dictus dominus de Dunoys, concernencia liberacionem illius ville et civitatis aurelianensis et capcionem castrorum et villarum, de quibus facta est mencio, supra fluvium Ligeris existencium.

Similiter per omnia concordat in hiis que concernunt transitum regis, ad consecracionem suam fiendam Remis.

Item, interrogatus de moribus et vita ipsius Iohanne, dicit et respondet quod prefata Iohanna erat sobria in potu et cibo ; nec exibat de ore suo nisi bona verba, ad edificacionem et bonum exemplum serviencia. Eratque castissima ; nec umquam scivit quod de nocte secum conversaretur vir. Ymo semper de nocte habebat mulierem secum, concubentem in camera sua. Confitebatur sepe ; vacabat oracioni assidue ; audiebat missam cotidie, et recipiebat frequenter sacramentum Eucaristie ; nec paciebatur in societate sua proferri verba turpia, nec blaphemias, ymo talia detestabatur in factis et dictis.

Nec aliud scit.

[Franciscus Garivel]

Anno superius descripto, die VII^a mensis marcii, nobilis vir, magister 66v Franciscus Garivel19487, generalis consiliarius domini 169nostri regis super facto iusticie subsidiorum, etatis XL annorum, vel circa.

Et primo, super dictis articulis, dicit quod est memor quod, tempore adventus Iohanne, dicte la Pucelle, rex misit eam Pictavis ; et fuit hospitata in domo deffuncti magistri Iohannis Rabatiau88, tunc advocati regii in Parlamento. Et in illa civitate pictavensi, per ordinacionem regis, fuerunt deputati solempnes doctores et magistri, scilicet dominus Petrus de Versailles, tunc abbas de Tallemont, postea episcopus meldensis ; Iohannes Lambert ; Guillermus Aimeri, ordinis fratrum predicatorum ; Petrus Segueni, ordinis carmelitarum, doctores in sacra pagina ; Matheus Mesnage, Guillermus Le Marié89, baccalarii in theologia ; una cum pluribus aliis consiliariis regis, licenciatis in utroque iure ; qui, pluribus et iteratis vicibus, et quasi spacio trium septimanarum, examinaverunt dictam Iohannam, visitando et considerando dicta et facta sua. Sed finaliter, considerato suo statu suisque responsionibus, dixerunt quod ipsa Puella erat una simplex filia, que, interrogata ab eis, perseverabat in ista responsione, videlicet, quod erat missa ex parte Dei celi in favorem nobilis Dalphini, pro reponendo eum in suo regno, pro levando obsidionem aurelianensem, et conducendo ipsum Remis ad consecrandum. Sed opportebat primitus quod ipsa summaret et scriberet Anglicis quatinus ipsi recederent, et quod erat voluntas Dei.

Dicit preterea idem deponens, super hoc interrogatus, quod, dum peteretur ab eadem Iohanna quare appellabat regem Dalphinum, et non nomine regis ; respondebat quod non vocaret eum regem usquequo esset coronatus et sacratus Remis, in qua civitate ipsa intendebat eum ducere. Ulterius per dictos clericos dictum fuit ipsi Iohanne, quod ipsa debebat ostendere signum propter quod credendum esset ei quod esset missa ex parte Dei. Sed ipsa respondit illis, quod signum sibi datum a Deo erat levare obsidionem aurelianensem ; et quod non dubitabat quin ita fieret, si rex vellet dare sibi quantulamcumque societatem armatorum, etc.

Dicit ultra dictus deponens quod ipsa erat una simplex bergereta, summe diligens Deum ; quia sepe confitebatur, et recipiebat frequenter sacram Eucaristiam. Tandem, post longam examinacionem per clericos diversarum facultatum, longo tempore factam, dicit dictus deponens quod omnes deliberaverunt et concluserunt quod rex poterat licite eam recipere, et quod duceret societatem armatorum ante obsidionem aurelianensem, quia nichil invenerunt in ea nisi catholicum et omni racioni consonum.

Nec aliud scit.

[Guillermus de Ricarville]

170Anno predicto, die VIII^a mensis marcii, nobilis vir, Guillermus de Ricarville dominus temporalis90 de Ricarville, et magister hospicii regis, etatis LX annorum, vel eocirca, testis productus, iuratus, interrogatus et examinatus, super eisdem articulis, presentibus venerabilibus viris et discretis magistris Guillermo Bouillé, sacre theologie professore, Iohanne [du Mesnil]195 legum doctore et officiali belvacensi,

Dicit quod, ipso existente infra villam aurelianensem, ab Anglicis obsessam, cum domino de Dunoys et pluribus aliis capitaneis, venerunt nova quod, per villam de Gyen, transiverat una bergereta, vocata la Pucelle, quam duo aut tres nobiles viri de patria Lothoringie, ex qua trahebat ortum, conducebant. Que Puella dicebat quod ibat pro levando obsidionem aurelianensem ; et quod postea duceret regem Remis ad sacrandum, sicut erat sibi preceptum ex parte Dei. Hiis tamen non obstantibus, ipsa non fuit de levi recepta apud regem ; quinymo voluit ipse rex quod primo examinaretur, et sciretur de sua vita et statu, et si deberet licite recipi. Que quidem Puella, de precepto ipsius regis, fuit examinata per plures prelatos, doctores et clericos, qui invenerunt eam bone vite, commendati status, et laudabilis fame ; nec fuit in ea repertum aliquid propter quod deberet repelli.

Interrogatus preterea de vita ipsius Puelle inter armatos,

Dicit et deponit quod erat pulcherrime vite, sobria valde in potu et cibo, casta quoque, devota, audiens missam cotidie, et sepissime confitens peccata sua, necnon sacram Eucaristiam qualibet septimana cum ferventi devocione recipiens. Redarguebat armatos quando blasphemabant nomen Dei, aut iurabant in vanum. Et quando perpetrabant aliqua mala, aut faciebant violencias, reprehendebat eos acriter. Nec ipse qui loquitur unquam percepit quod ipsa fecerit aliquid dignum reprehensione. Ymo credit quod, actento suo modo vivendi et factis eius, quod ipsa fuit inspirata a Deo.

Nec aliud scit.

[Reginaldus Thierry]

Anno quo supra, et eodem die, magister Reginaldus Thierry, decanus ecclesie collegiate de Meun supra Yevre, cirurgicus regis, etatis LXIV annorum, vel circa, testis productus, iuratus, et examinatus, ac inter rogatus super eisdem articulis,

Dicit et deponit quod vidit eamdem Iohannam apud regem, in villa de Chinon ; et audivit ab ea illud quod dicebat, videlicet quod erat missa a Deo ad nobilem Dalphinum, pro levando obsidionem aurelianensem, et pro ducendo regem Remis ad sacrandum et coronandum.

De modo autem quem habuit rex in recipiendo eam, deponit sicut 171precedens ; similiter de vita, conversacione, devocione et pietate. Et cum hoc addit quod.ipse vidit, quando villa Sancti Petri Monasterii91 fuit capta per insultum, ubi ipsa erat, 67r armati voluerunt facere violenciam in ecclesia, et rapere sacra et alia bona ibidem recondita. Sed ipsa Iohanna viriliter prohibuit et deffendit ; nec unquan passa est quod aliquid ibidem raperetur. Et credit ipse qui deponit quod, actenta bona vita ipsius Puelle, laudabili conversacione, simi liter factis et dictis, et execucione ipsorum, de quibus veraciter loquebatur antequam venirent, et que eveniebant sicut predixerat, quod ipsa fuit missa a Deo.

Nec aliud scit.

[Iohannes Luillier]

Anno predicto, die XVI^a mensis marcii, in presencia venerabilium, magistrorum Guillermi Bouillé, decani noviomensis, et Iohannis Martini, vicarii inquisitoris, ordinis fratrum predicatorum, sacre theologie professorum, necnon Iohannis Cadier, baccalarii in legibus, Iohannes Luillier92, burgensis aurelianensis, senior, etatis LVI annorum, vel circiter,

Interrogatus de adventu ipsius Puelle ad villam aurelianensem,

Dicit quod multum desiderabatur ab omnibus incolis ipsius civitatis propter famam aut rumorem currentem ; quia dicebatur quod dixerat regi se missam ex parte Dei pro levando obsidionem ante dictam villam positam. Ipsi autem cives et omnes habitantes erant in tanta neccessitate positi per adversarios tenentes dictam obsidionem, quod nesciebant ad quem recurrere pro remedio, nisi ad solum Deum.

Item, interrogatus si erat in civitate, quando ipsa applicuit ibi,

Dicit quod sic ; et quod recepta fuit cum tanto gaudio et applausu ab omnibus utriusque sexus, parvis et magnis, ac si fuisset Angelus Dei, propterea quod sperabant per medium ipsius eripi ab huiusmodi inimicis, sicut et postea factum est.

Item, interrogatus quid fecit illa Puella in illa civitate post ingressum suum,

Dicit quod exhortabatur omnes ut sperarent in Domino ; et, si haberent bonam spem et fiduciam in Deo, quod eriperentur ab adversariis. Dicit insuper quod ipsa voluit summare Anglicos obsidentes civitatem, antequam permicteret dare insultum ipsis adversariis ad repellendum eos. Et ita factum est, quia ipsa summavit eosdem Anglicos per unam licteram continentem in substancia, quod ipsi Anglici recedere vellent de obsidione, et irent ad regnum Anglie ; alias cogerentur recedere per vim seu violencias. Dicit ulterius quod ab illa hora Anglici fuerunt territi, nec habuerunt tantam potestatem resistandi sicut prius. Ymo pauci de dicta villa sepe pugnabant 172contra magnam multitudinem Anglicorum ; et taliter cogebant aliquociens ipsos Anglicos existentes in obsidione, quod non audebant exire de suis bastilliis.

Item, interrogatus de levacione obsidionis,

Dicit quod in mense maii, [VII^a]196 die, anni M CCCC XXIX, bene recordatur quod fuit insultus datus contra adversarios existentes infra boulvardum Pontis ; in quo insultu dicebatur quod fuerat vulnerata de una sagicta. Et duravit ipse insultus ab hora matutinali usque ad vesperam ; et in tantum, quod illi de civitate volebant se retrahere ad civitatem. Et tunc ipsa Puella venit, precipiendo ne recederent nec retraherent se adhuc ad civitatem. Quo dicto, ipsa cepit vexillum suum in manibus eius, et posuit supra bordum fossati, et instanti, ipsa ibi existente, Anglici fremuerunt et pavidi effecti sunt ; armati autem regis resumpserunt animum ; et ceperunt ascendere dando insultum contra boullevardum, nec reperierunt quameumque resistenciam.

Et ex tunc dictum boullevardum fuit captum, et Anglici existentes in illo conversi sunt in fugam ; omnes autem mortui. Dicit preterea quod Classidas et alii principales capitanei Anglicorum dicte bastillie, credentes se retrahere in turri pontis aurelianensis, ceciderunt in fluvium, et submersi sunt ; et tunc, capta bastillia, omnes de parte regis regressi sunt in civitatem aurelianensem.

Interrogatus ulterius quid factum est postea ?

Dicit quod alio die, videlicet in crastino, summo mane, Anglici exierunt de suis tentoriis, et ordinaverunt se in excercitu pro pugnando, ut apparebat. Quo scito et audito, dicta Puella surrexit de lecto, et armavit se. Sed non voluit tunc quod aliquis invaderet dictos Anglicos, nec aliquid peteretur ab eis. Ymo precepit quod permicterentur abire ; sicut et de facto abierunt, nemine eos tunc persequente. Et ex illa hora, dicta villa fuit ab hostibus liberata.

Item, interrogatus si illa obsidio fuit levata et civitas erepta ab inimicis per ministerium seu per medium ipsius Puelle, magis quam per potenciam armatorum ?

Respondet quod ipse et similiter omnes de civitate credunt quod, si non venisset dicta Puella ex parte Dei, ad adiutorium eorum, ipsi de propinquo fuissent omnes habitantes et civitas sub [dicione]197 adversariorum obsidencium redacti. Nec credit ipsos habitantes, neque armatos in ipsa existentes, potuisse diu resistere contra ipsam potestatem adversariorum, qui tamen tunc in eos prevalebant.

[Iohannes Hilaire]

173Eadem die, Iohannes Hilaire, burgensis aurelianensis, etatis LXVI annorum, vel circiter, iuratus, examinatus et interrogatus de vita, moribus, virtutibus et conversacione dicte Iohanne, deponit ut precedens. 67v

[Egidius de Saint Mainmain]

Egidius de Saint Mainmain, etatis LXXVI annorum, vel circiter, burgensis sepedicte ville aurelianensis, interrogatus, etc., deponit ut precedens.

[Iacobus l’Esbahy]

Iacobus l’Esbahy, burgensis aurelianensis, etatis L annorum, vel circa, deponit ut duo immediate precedentes ; additque quod recordatur quod fuerunt duo heraldi missi ad Sanctum Laurencium, quorum unus vocabatur Ambleville, et alter Guienne, pro dicendo dominis de Tallebot, comiti de Chuffort, et domino de Scalles93, ad instanciam dicte Puelle, quod illi domini Anglici recederent ex parte Dei, et irent ad Angliam ; alias male contingeret eis. Tunc ipsi Anglici retinuerunt alterum heraldum, nomine Guienne, et alium remiserunt, scilicet Ambleville, pro dicendo aliqua ipsi Iohanne Puelle. Retulitque ipse Ambleville quod ipsi Anglici retinuerunt socium suum Guienne, videlicet pro comburendo ipsum. Et tunc ipsa Iohanna respondit Ambleville, asserens in nomine Domini quod nichil mali ei inferrent ; et dixit dicto Ambleville quod reverteretur ad ipsos Anglicos audacter ; et quod nichil mali ei facerent ; ymo reduceret socium suum sanum et salvum ; sicut et ita fecit.

Addit preterea quod vidit ipsam Iohannam, quando primo intravit villam aurelianensem, quod ante omnia voluit ire ad maiorem ecclesiam, ad exhibendum reverenciam Deo creatori suo.

Nec aliud scit.

[Guillermus le Charron]

Guillermus le Charron, burgensis aurelianensis, etatis LIX annorum, vel circiter, iuratus, etc., deponit ut precedens.

[Cosma de Commy]

Cosma de Commy, burgensis aurelianensis, etatis LXIV annorum, vel circiter, iuratus et examinatus, ad idem. Addit tamen quod audivit dici magistro Iohanni Macon94, in utroque iure doctori famatissimo, quod ipse doctor multociens examinaverat ipsam Iohannam de dictis et factis suis ; et quod non faciebat dubium quin esset missa a Deo ; et quod erat res mirabilis in audiendo loqui ipsam, et respondendo ; et nichil in vita sua unquam perceperat nisi sanctum et bonum.

Nec aliud scit.

Et idem affirmat audivisse a prefato Macon predictus Egidius de Saint Mainmain.

[Martinus de Mauboudet]

Martinus de Mauboudet, burgensis aurelianensis, etatis LVII annorum, vel circiter, ad idem per omnia, sicut precedens.

174

[Iohannes Volant senior]

Iohannes Volant senior, burgensis aurelianensis, etatis LXX annorum, vel circiter, idem sicut precedens.

[Guillermus Postiau]

Guillermus Postiau, burgensis, etatis XLIV annorum, vel circiter, idem ut precedens.

[Iacobus de Thou]

Iacobus [de]198 Thou, burgensis predicte [ville]199, etatis L annorum, idem deponit ut precedens.

[Dyonisius Rogier]

Dyonisius Rogier, burgensis aurelianensis, etatis LXX annorum, idem deponit sicut precedens.

[Iohannes Carrelier]

Iohannes Carrelier, burgensis aurelianensis, etatis XLIV annorum, idem.

[Agnianus de Saint Mainmain]

Agnianus de Saint Mainmain, etatis LXXXVII annorum, vel circiter, idem.

[Iohannes de Champiaux]

Iohannes de Champiaux, etatis L annorum, vel circiter, idem. Et cum hoc, audivit a magistro Iohanne Macon illud quod dictus Cosma audivit, addit ultra quod, uno die dominico, vidit unum magnum conflictum, quem volebant facere armati existantes in villa aurelianensi, contra Anglicos, qui ponebant se in ordine pro bellando. Quo viso, ipsa Iohanna exivit ad armatos ; et tunc petitum fuit a dicta Iohanna si esset bonum pugnare contra dictos Anglicos illa die, que erat dies dominica. Que respondit quod opportebat audire missam. Et tunc misit quesitum unam tabulam, fecitque apportari ornamenta ecclesiastica, et ibi fecit celebrari duas missas ; quas cum magna devocione ipsa et totus excercitus armatorum audierunt. Quibus missis celebratis, dixit ipsa Iohanna quod respixerent si Anglici haberent facies conversas ad ipsos. Et tunc responsum est ei quod non ; ymo habebant facies versus castrum de Meun. Quo audito, ipsa dixit : In nomine Dei, ipsi vadunt ! Sinatis eos abire ! Et eamus ad regraciandum Deo ; nec prosequamur ulterius, quia est dies dominica.

Et hoc idem viderunt Dyonisius Rogier, supranominatus, et quatuor infra immediate scripti, scilicet Jougant, Hue, Aubert et Roulliart, cum pluribus aliis.

[Petrus Jougant]

68r Petrus Jougant, burgensis aurelianensis, etatis L annorum, idem sicut precedens.

[Petrus Hue]

Petrus Hue, burgensis predicte ville, etatis L annorum, vel eocirca, idem sicut precedens.

[Iohannes Aubert]

175Iohannes Aubert, etatis LII annorum vel eocirca, idem.

[Guillermus Rouillart]

Guillermus Rouillart, etatis XLVI annorum, burgensis dicte ville aurelianensis, idem sicut precedens.

[Gencianus Cabu]

Gencianus Cabu, burgensis, etatis LIX annorum, vel circa, idem sicut precedens.

[Petrus Vaillant]

Petrus Vaillant, burgensis, etatis LX annorum, vel circiter, idem sicut precedens.

Et conveniunt in hoc omnes quod nunquam perceperunt, per quascumque coniecturas, quod ipsa Iohanna sibi attribueret ad gloriam quecumque facta sua [probitatis]200. Ymo ascribebat omnia Deo ; et resistebat quantum poterat quod populus honoraret eam, vel daret sibi gloriam ; quia plus diligebat esse sola et solitaria, quam in societate hominum, nisi dum esset opus, in facto guerre.

[Iohannes Coulon]

Iohannes Coulon, etatis LVI annorum, vel eocirca, idem.

[Iohannes Biauharnays]

Iohannes Biauharnays, etatis L annorum, vel circiter, idem.

Affirmabantque ambo similiter et ceteri precedentes, qui sepe frequentabant ipsam Iohannam, dum esset Aurelianis, quod nunquam viderunt in ea quicquid reprehensione dignum ; sed in ea perceperunt tantum humilitatem, simplicitatem, castitatem, et devocionem ad Deum et ecclesiam. Dicunt denique quod erat magna consolacio conversari cum ilia.

[Robertus de Sarciaux]

Magister Robertus de Sarciaux, presbyter, licenciatus in legibus, canonicus et subdecanus ecclesie Sancti Agniani aurelianensis, etatis LXVIII annorum, testis productus, iuratus et interrogatus, etc.,

Deposuit super vita et moribus sicut precedentes. Addit preterea quod, in facto guerre, erat multum docta, quamvis esset simplex et iuvenis filia. Et asserit quod multociens, licet capitanei haberent varias opiniones, propter magnam resistenciam adversariorum, nichilominus, ipsa constantim loquebatur eis, et dabat consilia salubria, dando eis animum et dicendo quod sperarent in Deo ; et quod nichil dubitarent, quia venirent omnia ad bonum finem.

Nec aliud scit.

[Petrus Compaing]

Magister Petrus Compaing, presbyter, licenciatus in legibus, cano nicus et capicerius dicte ecclesie Sancti Agniani, etatis LV annorum vel circiter, de moribus, virtutibus, et conversacione, deponit ut precedentes. 176Additque preterea quod ipse vidit dictam Iohannam, dum celebraretur missa, in. elevacione corporis Christi, emictere lacrimas in habundancia. Et bene recordatur quod ipsa inducebat armatos ad confitendum peccata sua ; et de facto vidit, qui loquitur, quod, ad instigacionem suam et monicionem, La Hire confessus est peccata sua, et plures alii de societate sua. Nec aliud scit.

[Petrus de la Censure, Radulphus Godart, Herveus Bonart]

Dominus Petrus de la Censure, presbyter, canonicus et prepositus dicte ecclesie Sancti Agniani, etatis LX annorum ;

dominus Radulphus Godart, presbyter, licenciatus in decretis, prior Sancti Sansonis aurelianensis, etatis LV annorum, canonicus Sancti Agniani ;

Herveus Bonart, presbyter prior Sancti Maglorii, ordinis Sancti Augustini, etatis LX annorum, omnes sicut precedentes, de moribus, honesta conversacione et virtutibus.

[Andreas Bordez]

Dominus Andreas Bordez, canonicus Sancti Aniani aurelianensis, presbyter, etatis LX annorum, vel circa, idem ut precedentes. Addit que quod ipse vidit quod dicta Iohanna increpabat armatos, quando negabant vel blasphemabant nomen Dei ; et in speciali, vidit aliquos homines armorum dissolutissimos in vita, qui, per exhortacionem ipsius Iohanne conversi sunt et cessaverunt a malis, etc.

[Iohanna, uxor Egidii de Saint Mainmain]

Eisdem anno et die, Iohanna, uxor Egidii de Saint Mainmain, etatis LXX annorum, dicit quod fama communis fuit, et tunc erat, quod ipsa Iohanna, dicta la Pucelle, erat bona catholica, simplex, humilis, sancte conversacionis, pudica et casta ; detestans vicia, et redarguens viciosos in societate armatorum. 68v

[Iohanna, uxor Guidonis Boyleaue]

Iohanna, uxor Guidonis Boyleaue, etatis LX annorum, idem sicut precedens.

[Guillemeta, uxor Iohannis de Coulons]

Guillemeta, uxor Iohannis de Coulons, etatis LI annorum, idem sicut precedens.

[Iohanna, vidua defuncti Iohannis de Mouchy]

Iohanna, vidua defuncti Iohannis de Mouchy, etatis L annorum, idem sicut precedens.

[Karolota, uxor Guillermi Havet]

Karolota, uxor Guillermi Havet, etatis XXXVI annorum, vel circiter, idem sicut precedens. Addit preterea quod de nocte dormiebat cum dicta Iohanna sola. Dicit insuper quod nunquam percepit in ipsa, nec in verbo, nec in facto, quodeumque signum dissolucionis aut lubricitatis ; sed tantum simplicitatem, humilitatem et castitatem. Dicit amplius quod habebat in consuetudine frequenter confitendi peccata sua ; et cotidie audiebat missam. Affirmat denique quod dicta Iohanna sepe dicebat matri illius que deponit, in cuius domo erat 177hospitata, quod ipsa speraret in Deo, et quod Deus adiuvaret villam aurelianensem, et expelleret adversarios. Dicit ultra quod de consuetudine habebat quod, antequam iret ad aliquem insultum, semper disponebat conscienciam suam ; et recipiebat sacram Eucaristiam post audicionem misse.

[Reginalda, relicta deffuncti Iohannis Huré]

Reginalda, relicta deffuncti Iohannis Huré, etatis L annorum, dicit ut precedentes. Et addit ultra quod bene recordatur vidisse et audivisse, uno die, unum magnum dominum, tunc ambulantem per villam aurelianensem, in pleno vico, turpiter iurasse et negasse Deum. Quod et vidit et audivit ipsa Iohanna [que]201 fuit multum turbata ; et statim accessit ad illum dominum qui iuravit, et cepit eum per collum, dicendo : A, maistre ! osés bien regnier nostre Sire et nostre Maistre ? En nom Dieu, vous vous en desdirés avant que je parte d’ycy.

Et tunc, prout vidit, ipsa que loquitur, penituit ille dominus et revocavit se, ad exortacionem prefate Puelle.

Nec aliud scit.

[Petronilla, uxor Iohannis Biauharnoys]

Petronilla, uxor Iohannis Biauharnoys, etatis L annorum ;

[Massea, uxor Henrici Fagoue]

Massea, uxor Henrici Fagoue, eciam L annorum. Ambe ut precedentes.

Sic signatum : G. de Sale.

Notes

1. [138]

   U R : quarum

2. [139]

   U R : predictarum

3. [140]

   R : patria ; U : patris

4. [141]

   R : deputati ; U : deputari

5. [142]

   Cette monition se répétant à chaque témoin avec de minimes variantes accidentelles, elle sera réduite à ses premiers mots : per suum iuramentum

6. [143]

   R : de ; U : et

7. [144]

   Cette clause de style se répétant à la fin de chaque témoignage avec de minimes variantes, sera réduite à : plura nescit. Citatus venit. Nec amore…

8. [145]

   Cette formule, ainsi réduite dans tous les mss., est répétée après chaque témoignage.

9. [146]

   U R om.

10. [147]

    U R : precedentis

11. [148]

    U R om.

12. [149]

    R : domicelle ; U : domicellas

13. [150]

    R : laboratores ; U : laborator

14. [151]

    R : la Cloppe

15. [152]

    U R : sciencie

16. [153]

    R : ovis ; U : obis

17. [154]

    U R : spaciunt

18. [155]

    U R : ipsa

19. [156]

    U R : ea

20. [157]

    R : dixit ; U om.

21. [158]

    U R : revelatum

22. [159]

    U R : tripodiabant

23. [160]

    U : add que

24. [161]

    U R : melior

25. [162]

    R : quod ; U om.

26. [163]

    R : spaciamenta ; U : spaciamento

27. [164]

    U : trippudiunt ; R : trippodiant

28. [165]

    U R : malam

29. [166]

    R : agricola ; U : agricolem

30. [167]

    U R ont dû omettre ce mot.

31. [168]

    R : que ; U om.

32. [169]

    U R : requisitus

33. [170]

    Le coin du folio est déchiré dans U

34. [171]

    R : testis ; U om.

35. [172]

    Le coin du folio est déchiré. Nous restituons d’après R.

36. [173]

    Id.

37. [174]

    Id.

38. [175]

    Id.

39. [176]

    U R : efficeret

40. [177]

    U R : votis

41. [178]

    U R : precio

42. [179]

    U R : erecta

43. [180]

    R : quod ; U. om.

44. [181]

    U R : infixis

45. [182]

    U R : Guillermo

46. [183]

    U R : credidisti

47. [184]

    U ad. a

48. [185]

    U R ad. : vicesima, om. : die

49. [186]

    R : qua ; U : quia

50. [187]

    U ad. : ut

51. [188]

    U R : expresso

52. [189]

    U R : Iohannes

53. [190]

    U R om. : se

54. [191]

    U R : dunensem

55. [192]

    U ad. : et

56. [193]

    R : et expulsione ; U : expulsione

57. [194]

    R : Garinel

58. [195]

    U R : du Marnil

59. [196]

    U R : XXVII

60. [197]

    U R : subsidione

61. [198]

    U R om.

62. [199]

    U R om.

63. [200]

    R : facta sua probitatis ; U : sua aut probitate

64. [201]

    R : que ; U om.

1. [12]

   Les juges ont reçu le dossier des Enquêtes du Cardinal d’Estouteville ; ils voudraient connaître les enquêtes faites par ordre de Cauchon en Lorraine, en janvier 1431. Guillaume Manchon, Thomas de Courcelles affirment qu’elles n’ont pas été communiquées aux conseillers : voir les actes du procès du 13 janvier et du 19 février 1431 où il est parlé des informations prises par Cauchon en Lorraine (Q, I, 27, 32). Au témoignage de Jean Moreau, marchand de Rouen, les enquêtes faites en Lorraine ont déplu à Cauchon qui n’en a pas tenu compte et les a fait disparaître. À leur défaut les juges de la Réhabilitation en provoquent de nouvelles.

2. [13]

   Jean Dalie en 1454, était bailli de Vermandois et capitaine de Chartres (Q, V, 279). Un compte de 1468 lui attribue 25 l., en récompense de la capitainerie de Vaucouleurs que le roy a baillé a monseigneur de Calabre (Q, V, 280). Il comparaîtra encore à Paris et à Rouen et demandera acte de la sentence de réhabilitation (Q, III, 362).

3. [14]

   Maxey-sur-Vaise, Meuse, canton de Vaucouleurs.

4. [15]

   Jean le Fumeux, curé d’Ugny, près de Vaucouleurs, sera interrogé à Toul le 7 février (p. 153).

5. [16]

   Étienne le Royer, dit aussi Thévenin ou Thouvenin le Royer ; il déposera le 29 janvier (p. 120).

6. [17]

   Jeannette, veuve de Thiesselin de Vittel, habitant Neufchâteau, déposera le 29 janvier (p. 117).

7. [18]

   Bermont : l’ermitage avait été donné en 1263 à l’hôpital de Gerbonvaux fondé par Geoffroy de Bourlémont (P. Marot, Le pays de Jeanne d’Arc, p. 43).

8. [19]

   Il semble plus exact d’écrire Frontey d’après l’acte édité par S. Luce dans Jeanne d’Arc à Domrémy, p. 100.

9. [20]

   Voir, dans Minute p. 92, le témoignage de Jeanne sur cette visite. S. Luce (pp. cit., p. CXCVII) pense que ce voyage avait été concerté entre R. de Baudricourt et René, duc de Bar, gendre du duc de Lorraine.

10. [21]

    Châlons-sur-Marne.

11. [22]

    Montiers-sur-Saulx, actuellement chef-lieu de canton dans l’arrondissement de Bar le Duc.

12. [23]

    Forme constante : orbre, obre pour arbre, dans les manuscrits.

13. [24]

    La Fontaine des rains, c’est-à-dire des groseilliers.

14. [25]

    Les témoins de Rouen ne font aucune mention de cette enquête des frères mineurs.

15. [26]

    Catherine de Bauffremont-Ruppes. Sur les Bourlémont et leur château, voir P. Marot, op. cit., p. 26.

16. [27]

    Rouceux, près de Neufchâteau.

17. [28]

    La Rousse, femme de Jean Waldaires, dont cinq témoins affirment la réputation d’honnête femme. Les juges de Rouen avaient affecté de voir en elle une femme de mauvaise réputation.

18. [29]

    S. Luce (op. cit., p. CLXX et ss.) estime, comme Quicherat (II, 392), que cet exode est lié à l’expédition d’Antoine de Vergy contre Vaucouleurs pendant la seconde quinzaine de juillet 1428.

19. [30]

    Probablement Pierre Gravier, seigneur de Bourlémont au XIV^e siècle.

20. [31]

    Martigny les Gerbonvaux près de Neufchâteau.

21. [32]

    En réalité Jean de Torcenay, chevalier, était bailli de Chaumont pour le roi d’Angleterre dès 1424 (Gallia regia, 6847) ; il est évident que le témoin, Louis de Martigny, veut parler de Robert de Baudricourt. Le témoin Bertrand la Cloppe le qualifie aussi de bailli. Vallet de Viriville (Histoire de Charles VII, II, p. 48, n. 2) conclut de ce témoignage qu’il eut la charge de bailli de Chaumont pour Charles VII dès cette époque. En réalité, il entra dans cette fonction le 17 octobre 1437 et la garda jusqu’à sa mort, en 1454 (Gallia regia, 6849).

22. [33]

    Bertrand de Poulengy et Jean de Metz, voir leur déposition le 6 février et le 31 janvier.

23. [34]

    S. Luce (op. cit., p. CCX) identifie Colet de Vienne avec un certain Jean Colez mentionné dans les comptes royaux comme chevaucheur de l’écurie de Charles VII.

24. [35]

    Chermisey, actuellement dans l’arrondissement de Neufchâteau, près de Coussey.

25. [36]

    Il s’agit sans doute de Saint-Amant, dans la Meuse, près de Ligny.

26. [37]

    Bertrand la Choppe ou la Cloppe, couvreur à Domrémy.

27. [38]

    Burey-le-Petit, actuellement Burey-en-Vaux, près de Vaucouleurs.

28. [39]

    Wallon (Jeanne d’Arc, p. 30) traduit lunas par gâteaux.

29. [40]

    Voir la déposition de Durand Laxart, le 31 janvier, p. 142.

30. [41]

    Il s’agit de Gérard de Syonne.

31. [42]

    Si Hauviette âgée alors de 45 ans naquit vers 1411, ce témoignage reporterait la naissance de Jeanne vers 1407 ; il se heurte aux nombreuses affirmations de Jeanne qui, lors de son procès, se dit toujours âgée de 19 ans environ. Le témoignage d’Hauviette d’ailleurs est loin d’être formel, puisqu’elle se réfère à ce qu’elle avait entendu dire.

32. [43]

    Gérardin d’Épinal ; sa femme Isabelle déposera le même jour.

33. [44]

    Frébécourt, près de Coussey.

34. [45]

    Brixey aux chanoines, près de Vaucouleurs.

35. [46]

    Fils de Jean Colin, maire de Greux, il avait épousé Catherine, sœur de Jeanne, déjà morte en 1429 (S. Luce, op. cit., p. CXXIX).

36. [47]

    Jean de Metz ou plutôt de Nouillompont, faisait partie de la compagnie de Robert de Baudricourt. Par erreur Jeanne le qualifie de chevalier (Q, I, 54). Il est dit écuyer dans le compte qui lui octroie, le 21 avril 1429, la somme de 100 l.

    pour le deffray de luy et autres gens de la compaignee de la Pucelle n’a guieres venue par devers le roy nostre sire du pays de Barrois, des frais qu’ilz ont faiz en la ville de Chinon, et qu’il leur convient faire ou voiage qu’ilz ont entencion de faire pour servir icelluy seigneur en l’armee par luy ordonnée pour le secours d’Orléans.

    Le compte d’Hémon Raguier, trésorier des guerres, lui alloue au mois d’avril 1429 pour la despence de la Pucelle 200 l. t. (Q, V, 257, 258). Il est anobli en mars 1448/1449 (Q, V, 363).

37. [48]

    Jeanne fait ici allusion aux pourparlers de mariage du dauphin Louis avec Marguerite d’Écosse. Le 30 octobre 1428, est échangée, à Chinon, la promesse de ce mariage (Beaucourt, II, 397).

38. [49]

    Le dimanche des Bures est le premier dimanche de Carême ; ici le 13 février.

39. [50]

    Coupeyum, pour Coussey probablement, sur la Meuse entre Domrémy et Neufchâteau.

40. [51]

    Voir la déposition de Nicolas Bailly d’Andelot, le 6 février, p. 147.

41. [52]

    Il s’agirait de Geoffroi de Foug qui reçut Jeanne plusieurs fois dans son château de Maxey-sur-Vaise (Genin, Un village barrois, Maxey-sur-Vaise, dans Mémoires de la Société des lettres, sciences et arts de Bar-le-Duc, 1900, p. 165).

42. [53]

    Durand Laxart ou Lassois avait épousé Jeanne le Vauseul, nièce d’Isabelle Romée. Il était donc cousin de Jeanne par sa femme. En 1428 il habitait Burey-le-Petit aujourd’hui Burey-en-Vaux (C. Aimond, Notre Jeanne d’Arc en son pays barrois…, pp. 23, 24).

43. [54]

    Jean Fournier, curé de Saint Laurent, de Vaucouleurs.

44. [55]

    Aubert, seigneur d’Ourches (sur la Meuse, au nord de Vaucouleurs), est souvent mentionné dans des faits d’armes contre les anglo-bourguignons (Voir S. Luce, op. cit., passim). Il est compagnon d’armes de Robert de Baudricourt.

45. [56]

    Frère Richard, religieux mineur que Jeanne rencontra à Troyes. Voir S. Luce, op. cit., pp. CCXLV à CCLXIII ; Champion, II, notes 242, 644 et 666 ; et Quicherat, I, p. 99 note.

46. [57]

    Charles I^er, fils de Jean qui mourut en Angleterre, où il était prisonnier depuis Azincourt. Il passe au service du dauphin, défendra Orléans, assistera au sacre, devint duc de Bourbon en 1434 ; il participera aux négociations d’Arras en 1435.

47. [58]

    Voir sa déposition, p. 210.

48. [59]

    Il est remarquable que c’est le roi d’Angleterre qui ordonne par lettres de commission au bailli de Chaumont de faire des enquêtes en vue du procès de Jeanne.

49. [60]

    La famille de Vergy était toute acquise à la cause anglo-bourguignonne. Antoine de Vergy, institué châtelain de Monteclère (canton d’Andelot) le 16 août 1418, est maréchal de France le 22 janvier 1422. Le lieutenant qu’Antoine avait mis à la tête de la garnison de cette place, dès le milieu de 1425, était Simon de Charmes (A. N., JJ 173, n° 199). Voir la note de S. Luce (op. cit., p. LXXX).

50. [61]

    Bertrand de Poulengy serait le fils de Louis de Puligny ou Pulengy, bourgeois de Toul, dont la veuve, Isabeau, habitait Vaucouleurs. Il faisait partie de la compagnie de Robert de Baudricourt (S. Luce, op. cit., p. 143, n. 3 et p. 24, n. 1).

51. [62]

    En 1428.

52. [63]

    Gondrecourt.

53. [64]

    Chapelle de N.-D. des Voûtes ou chapelle castrale, datant du XIV^e siècle. Jean le Fumeux rappelle ses souvenirs de jeune garçon attaché à cette chapelle.

54. [65]

    Isabelle Romée était originaire de Vouthon.

55. [66]

    Le style de la Nativité fut utilisé en plusieurs régions de France jusqu’au XVII^e siècle.

56. [67]

    Pierre de Fessueil, chanoine et curé de Maxey-sur-Vaise (Aimond, op. cit., p. 76).

57. [68]

    Jean, bâtard d’Orléans, fils naturel de Louis, duc d’Orléans, et de Marie d’Enghien ; environ du même âge que le dauphin qui l’attacha à sa personne comme chambellan. Il sauve Montargis en 1427, puis défend avec opiniâtreté Orléans, se bat à Patay, est présent au sacre. On le retrouve en Normandie, puis en Guyenne. Il représente le roi, en 1429, dans les pourparlers avec les ambassadeurs du duc de Bourgogne. En 1424, le roi lui donne le comté de Mortain ; Louis d’Orléans lui donna le comté de Dunois.

58. [69]

    Raymond de Villars, chevalier, conseiller et chambellan du roi ; sénéchal de Beaucaire, de 1429 à 1455.

59. [70]

    Regnaud de Chartres, nommé archevêque de Reims en 1414, malgré la municipalité et le chapitre, n’entra dans sa ville épiscopale qu’en 1429 avec Jeanne et le roi. Après de nombreuses missions et ambassades, le 8 mai 1424, il est chancelier de Charles VII. Son attitude envers Jeanne fut plus que réservée. Il mourut en 1445 (Champion, II, note 295).

60. [71]

    Raoul de Gaucourt déposera le 25 février, à Orléans. (Voir, p. 167).

61. [72]

    Gilles de Rais, fils aîné de Guy de Laval, se prononce en 1427 pour le dauphin. Il est présent à l’arrivée de Jeanne à Chinon, se distingue au siège d’Orléans (Q, V, 261), à Jargeau (ibid.), à Patay. Il est créé maréchal de France à Reims, le jour du sacre, et figura à l’attaque de Paris. On le retrouve en Poitou et en Anjou se battant pour Claude des Armoises vers 1439 (A. N., JJ 176, n° 84, édité par Quicherat, V, 333). Brusquement il devient meurtrier, s’adonne à la sorcellerie ; il sera jugé à Nantes et exécuté le 26 octobre 1440.

    Jean de Brosse, seigneur de Boussac, suivra Jeanne jusqu’à l’expédition de la Charité. Il participera à la délivrance de Compiègne le 25 octobre 1430 (Champion, II, note 489).

    Étienne de Vignolles, dit la Hire, fut un des plus fidèles compagnons de Jeanne ; il l’accompagna jusque devant Paris et lorsque le roi se retira sur la Loire il continua de se battre en Normandie. En janvier 1430 il prend et perd Louviers ; fait prisonnier il est libéré par rançon et guerroie en Beauvaisis. Il meurt en 1443. (Champion, II, note 490.)

    Ambroise de Loré s’était battu à Azincourt ; il accompagna Jeanne dans la campagne de Loire et reçut le commandement de l’armée devant Troyes. En 1433 il tombe aux mains des Anglais ; il meurt en 1446.

62. [73]

    Jean sire de Talbot, venu en France en 1419. Il organise la résistance de la bastille Saint Loup à Orléans. On le retrouve à Meung, à Beaugency, à Patay où il est fait prisonnier. Il sera tué en janvier 1453, âgé de 80 ans, à la bataille de Castillon. Voir Champion, II, note 403.

63. [74]

    Guillaume Glasdal défend les Tourelles contre l’assaut de Jeanne. Noyé dans la Loire, son corps sera rapporté à Paris où il fut exposé huit jours à Saint Merry, puis porté en Angleterre (Boucher de Molandon, L’armée anglaise vaincue par Jeanne d’Arc…, p. 97).

64. [75]

    Vipa, rôtie trempée.

65. [76]

    Jasseren, cotte de mailles.

66. [77]

    Artur de Bretagne, comte de Richemont, connétable de France disgracié par le roi, est poursuivi par la rancune de la Trémoille. Le duc d’Alençon, en sa déposition (p. 214), rappellera comment Jeanne le reçut à Beaugency avec sa compagnie. Il se bat encore à Patay, mais après cette bataille il doit se retirer à Parthenay, le roi refusant de prendre en gré son service (Chroniques de Perceval de Cagny, éd. par H. Moranvillé, p. 155). Charles VII ne voudra pas qu’il assiste au sacre. Voir Cosneau, Le Connétable de Richemont (Artur de Bretagne 1393-1458), Paris, 1886, pp. 164-174.

67. [78]

    Christophe, comte d’Harcourt, membre très assidu du Conseil du roi ; il prendra part aux tractations pour la paix avec le duc de Bourgogne.

68. [79]

    Gérard Machet, confesseur du roi depuis 1419, sera évêque de Castres en 1432 (Chartularium U. P., IV, p. 90, note 24).

69. [80]

    Robert le Maçon, sire de Trêves, avait été chancelier de France de 1416 à 1422 (Beaucourt, I, 212).

70. [81]

    Jean Lesguisé, évêque de Troyes, 1426-1450, avait été élu par le chapitre, sans la licence d’Henri VI (Roserot de Melin, Dictionnaire historique de la Champagne méridionale, III, p. 1.578).

71. [82]

    Regnaud de Chartres.

72. [83]

    Jean d’Aulon qui déposera à Lyon ; voir p. 297.

73. [84]

    William Poole, comte de Suffolk, commanda les troupes anglaises devant Orléans après la mort de Salisbury (Champion, II, note 402).

74. [85]

    Raoul de Gaucourt, conseiller du roi, chambellan de Charles VII gouverneur d’Orléans pendant le siège ; il donna l’assaut devant la porte Saint Honoré à Paris sur l’ordre de Jeanne, puis avec d’autres, la contraignit à abandonner. Il lui fut peu favorable ; en septembre 1429, lui-même, Regnaud de Chartres et la Trémoille

    ne vouldrent oncques consentir, ne faire, ne souffrir que la Pucelle et le duc d’Alençon fussent ensemble. — (Chroniques de Perceval de Cagny, pp. 167, 168 et 171.)

75. [86]

    Rentré à Troyes le 10 juillet 1429, le roi installa Guillaume Bellier bailli de Troyes ; il le restera jusqu’en septembre 1449.

76. [87]

    François Garivel, ou mieux Guérinet, prête serment le 12 mars 1452 comme général sur le fait de la justice des aides (Dupont-Ferrier, Le personnel de la cour ou chambre des Aides de Paris…, dans Annuaire-Bulletin de la Société de l’Histoire de France, 1932, p. 269).

77. [88]

    Jean Rabateau était avocat du roi au Parlement de Poitiers depuis 1427 ; en 1433 il devient président de la chambre des Comptes établie à Bourges ; en 1436, président au Parlement de Poitiers, il meurt avant avril 1453, président au Parlement de Paris. Il était conseiller du roi.

78. [89]

    Voir dans Chartularium U. P., IV, pp. 514-515, les notices de chacun de ces personnages qui précisent en plusieurs points les notes de Quicherat. Sur Pierre de Versailles, voir l’article de Coville dans la Bibliothèque de l’École des Chartes, 1932, pp. 208-266. Gui de Versailles, son frère, chanoine de la cathédrale de Tours, rédigea un mémoire pour la Réhabilitation de Jeanne, édité par P. Lanéry d’Arc, dans Mémoires et consultations en faveur de Jeanne d’Arc, Paris, 1889, p. 83.

79. [90]

    Guillaume de Ricarville, essaya en 1432, sans succès de reprendre Rouen ; en 1455 il est capitaine de Loches et à ce titre gardera le duc d’Alençon (Beaucourt, II, 44, 281 ; VI, 197).

80. [91]

    Saint-Pierre-le-Moûtier, prise par Jeanne en novembre 1429.

81. [92]

    Les déposants qui suivent, sont des habitants d’Orléans, la plupart connus par les archives notariales et les comptes de la ville ; voir Boucher de Molandon, Jacques Boucher…, Orléans, 1889 et du même auteur, La délivrance d’Orléans…, Orléans, 1883. Cet érudit a corrigé certaines erreurs du manuscrit, notamment, au lieu de Saint Mainmain, il faut lire, Saint Mesmain ; au lieu de Boysleaue, Boillève, et au lieu de la Censure, la Censerie.

82. [93]

    Thomas de Scales, seigneur de Nucelles, arrive à Orléans avec Salisbury, défend la bastille Saint-Laurent ; il se rend à Beaugency et sera fait prisonnier à Patay (Champion, II, note 404).

83. [94]

    Il s’agit de Jean de Maçon, célèbre canoniste de l’Université d’Orléans, chanoine du chapitre de cette ville. La Chronique du 8 mai rapporte une conversation qu’il eut avec Jeanne (Boucher de Molandon, La délivrance d’Orléans…, p. 70 et ss.).