T. V : Enquêtes à Paris et à Rouen (Texte)

178

Enquête à Paris et Rouen

[Citation du 17 février 1456 à comparaître à Paris.]

68v/l.26Sequuntur deposiciones testium, tam Parisius quam in villa rothomagensi, examinatorum.

Et primo, citaciones virtute quarum partes adverse et alii [sua]202 interesse credentes fuerunt citati, visuri iurare testes.

Guillermus, miseracione divina, parisiensis episcopus, et frater Iohannes Brehalli, sacre theologie professor, ordinis fratrum predicatorum, in regno Francie heretice pravitatis alter inquisitor, iudices delegati seu commissarii, una cum reverendissimo et reverendo in Christo patribus et dominis, dominis Iohanne, eadem miseracione archiepiscopo et duce remensi, ac episcopo constanciensi, nostris in hac parte collegis, cum illa clausa Quatinus Vos, vel duo, aut unus vestrum, etc.

Quarumdam causarum nullitatis, iniquitatis vel iniusticie, quorumdam processuum et sentenciarum, iampridem contra quamdam Iohannam, vulgariter nuncupatam la Pucelle, per deffunctos bone memorie dominos Petrum Cauchon, tunc episcopum belvacensem, et Iohannem Magistri, subinquisitorem heretice pravitatis in diocesi belvacensi, instante quodam magistro, Iohanne de Estiveto, promotore per eosdem episcopum et subinquisitorem constituto, nulliter et de facto ut pretendorum factotum et latarum, ac expurgacionis de falso dicte Iohanne impositis per eosdem assertos iudices et promotorem, a sanctissimo in Christo patre et domino nostro papa Calixto tercio, specialiter deputati.

Universis et singulis abbatibus, prioribus, decanis, prepositis, archidiaconis, thesaurariis, precentoribus, cantoribus, archipresbyteris, canonicis, rectoribus et perpetuis vicariis ac cappellanis, curatis, et aliis personis ecclesiasticis, beneficiatis et non beneficiatis, exemptis et non exemptis ; ac eciam notariis publicis, et aliis notariis, ubilibet constitutis ; et eorum cuilibet in solidum, ad quem seu quos nostre 179presentes lictere pervenerint, salutem in Domino et mandatis nostris, ymo verius apostolicis, firmiter obedire.

Noveritis Nos olim licteras prefati domini nostri domini Calixti, divina providencia pape tercii, cum ea qua decuit reverencia, Nobis per venerabilem et scientificum virum, magistrum Petrum Maugier, decretorum doctorem, in iure canonico peritum ; instantibus et requirentibus Petro Darc, milite, ac Ysabelle, eius matre, stipulantibusque pro Iohanne Darc, fratre eiusdem Petri Darc, tullensis diocesis, in dictis licteris apostolicis descriptis et nominatis, recepisse ; necnon earumdem licterarum apostolicarum vigore ad nonnullos actus iuridicos processisse ; productisque et exhibitis coram Nobis, facto, realiter et in scriptis, pro parte dictorum Petri, Ysabellis, matris eiusdem, atque Iohannis Darc, fratris eiusdem Petri, nonnullis posicionibus et articulis contra et adversus reverendum in Christo patrem, dominum episcopum belvacensem, subinquisitorem heretice pravitatis in diocesi belvacensi constitutum, necnon promotorem causarum criminalium curie prefati domini episcopi belvacensis ; atque certa die per nos assignata dictis episcopo, subinquisitori et promotori, ac eciam omnibus aliis et singulis sua communiter vel divisim interesse credentibus, 69r ad dicendum et excipiendum, verbo vel in scriptis, quicquid contra dictos articulos dicere et allegare voluerint ; necnon ad audiendum a Nobis et per Nos voluntatem nostram de et super admissione vel repulsione dictorum articulorum, in huiusmodi causa productorum ; tandem, die date presencium, comparentibus coram Nobis iudicialiter venerabilibus viris, magistris Guillermo Prevosteau, dictorum Petri, Ysabellis et Iohannis, procuratore legictime fundato ; Iohanne le Rebours, procuratore eciam venerabilis et circumspecti viri, magistri Simonis Chapitault, in iure canonico licenciati, promotoris in huiusmodi causa dati et deputati ; reproducentibusque et exhibentibus citacionem nostram alias decretam, una cum execucionibus super citacione huiusmodi factis, atque citatorum in eadem non comparencium contumaciam accusantibus, necnon venerabili et circumspecto viro, magistro Reginaldo Bredulle, procuratore et nomine procuratorio, ut dicebat, prefati domini episcopi belvacensis, et eius nomine, tanquam [promotore]203 causarum criminalium dicte curie belvacensis, ad diem hodiernam citato ; atque fratre Iohanne Calciatoris, ordinis fratrum predicatorum, priore conventus ebroicensis, pro et nomine conventus fratrum predicatorum belvacensium, certas declaraciones facientibus ; fuimus per prefatos magistros Guillermum Prevosteau et Iohannem le Rebours, procuratores, nominibus quibus supra, debita cum instancia requisiti, quatinus, auditis supra dictis declaracionibus, 180articulos in huiusmodi causa productos ad probandum admicti vellemus et dignaremur, prout admisimus ; necnon certam citacionem in forma infrascripta concedere, contra omnes et singulos sua interesse credentes, dignaremur pariter et decernere.

Hinc est quod, vobis omnibus et singulis, in virtute sancte obediencie, et sub penis suspensionis et excommunicacionis, quam vel quas in vos et vestrum quemlibet feremus, nisi feceritis quod mandamus, districte precipiendo, mandamus quatinus ad huiusmodi mandatum nostrum exequendum alter vestrum alterum non expectet, nec unus per alium se excuset. Omnes et singulos cuiuscumque status, gradus, sexus, aut condicionis existant, communiter vel divisim sua interesse credentes, ex parte nostra, ymo verius apostolica, peremptorie citare curetis, per affixionem copie presencium ad valvas ecclesie rothomagensis, quem locum pro omni loco deputavimus ; et quos et eorum quemlibet, nos eciam tenore presencium citamus, ut, die prima iuridica post instans festum beati Mathie apostoli, nisi, etc. ; alioquin, etc. ; aut alia die sequente qua Nos pro tribunali sedebimus, in aula episcopali parisiensi, compareant coram Nobis ; visuros per easdem partes produci et per Nos iurari omnes et singulos testes, quos supradicti procurator et promotor in huiusmodi causa [dati]204 ad probandam suam intencionem producere voluerint ; et dictis citatis, dicta die et sequente immediate, ad dandum et exhibendum interrogatoria, si que dare voluerint ; cum intimacione in talibus fieri consueta. Et quid inde feceritis Nobis fideliter rescribatis.

In cuius rei testimonium, presentes nostras, per notarios et scribas in huiusmodi causa deputatos, subscribi et signari atque sigillo curie rothomagensis communiri fecimus.

Datum et actum, in aula maiori archiepiscopali rothomagensi, anno Domini MCCCCLV, indicione IV^a, mensis vero februarii die XVII^a, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri prefati, domini Calixti, divina providencia pape tercii, anno primo.

Presentibus ibidem venerabilibus et circumspectis viris, dominis et magistris, Hectore de Coquerel, decretorum doctore, vicario generali domini archiepiscopi rothomagensis ; Nicolao de Bosco ; Guillermo Roussel ; Iohanne Gouys et Iohanne Bec, canonicis rothomagensibus ; cum pluribus aliis testibus, ad premissa vocatis specialiter et rogatis.

Et ego Dyonisius Comitis, presbyter constanciensis diocesis, in iure canonico baccalarius, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus notarius, dictorum articulorum admissioni, ceterisque premissis omnibus et singulis, dum, sicut premictitur, dicerentur, agerentur 181et fierent ; una cum prenominatis testibus, presens interfui ; eaque sic fieri vidi et audivi. Ideo hiis presentibus licteris, manu aliena fideliter scriptis, signum meum solitum, una cum signo et subscripcione magistri Francisci Ferrebouc, publici notarii, atque prefato curie sigillo appenso, apposui, requisitus et rogatus, in fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum.

Sic signatum : D. Comitis.

Et me, Francisco Ferrebouc, clerico parisiensi, in iure canonico licenciato, publico, apostolica et imperiali auctoritatibus, curiarumque conservacionis privilegiorum aime matri Universitati parisiensi, a sancta Sede Apostolica indultorum, et episcopalis parisiensis notario iurato, qui dictorum articulorum admissioni, citacioni, decreto, ceterisque premissis omnibus et singuljs, dum, sicut premictitur, dicerentur, agerentur et fierent, una cum prenominatis testibus, presens interfui ; eaque sic fieri vidi et audivi. Ideo huic publico instrumente, manu alterius, me aliis negociis legictime prepedito, fideliter scripto, et in modum publicarum licterarum citatoriarum redacto, signum meum publicum et fieri solitum apposui, requisitus et rogatus, in fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum.

[Citation des témoins a Rouen, du 16 décembre 1455.]

Item citaciones virtute quarum testes fuerunt citati.

69v Iohannes205

[Relation de l’exécution.]

Deinde sequitur relacio.

Reverendissimo in Christo206

[Citation des témoins a Paris, du 10 janvier 1456.]

70r Iohannes, miseracione divina archiepiscopus et dux remensis, Guillermus, eadem miseracione parisiensis episcopus, et frater Iohannes Brehal, ordinis fratrum predicatorum, sacre theologie professor, heretice pravitatis in regno Francie alter inquisitor, iudices et commissarii 182in hac parte, una cum reverendo in Christo patre et domino, domino constanciensi episcopo, a sanctissimo in Christo patre et domino nostro, domino Calisto, divina providencia pape tercio, cum illa clausa Quatinus Vos, vel duo, aut unus vestrum, cuiusdam cause nullitatis quarumdam sentenciarum et processus, olim per deffunctum magistrum Petrum Cauchon, tunc episcopum belvacensem contra quamdam Iohannam Darc, dictam la Pucelle, [factotum]207, ac expurgacionis ipsius Iohanne, specialiter deputati, salutem in Domino et mandatis nostris, ymo verius apostolicis, firmiter obedire.

Omnibus presbyteris, vicariis, curatis, et non curatis, ceterisque ecclesiarum rectoribus, ac tabellionibus publicis, et aliis notariis ubilibet constitutis, ad quem seu quos nostre presentes lictere pervenerint, auctoritate apostolica qua fungimur in hac parte, instante et requirente venerabili et discreto viro, magistro Simone Chappitault, in artibus magistro et in iure canonico licenciato, promotore in hac causa, a Nobis constituto, vobis omnibus et singulis superius nominatis, et vestrum cuilibet in solidum, in virtute sancte obediencie, et sub penis suspensionis et excommunicacionis, quam vel quas in vos et vestrum quemlibet feremus, nisi feceritis quod mandamus ; districte precipiendo, mandamus quatinus ad huiusmodi mandatum nostrum exequendum alter vestrum alterum non expectet, nec unus per alium se excuset, citetis peremptorie et personaliter coram Nobis, in aula episcopali parisiensi, reverendum in Christo patrem dominum Iohannem, episcopum noviomensem ; magistros Thomam de Courcellis, et Iohannem Monet, sacre theologie professores ; Iohannem Tiphaine, et Guillermum de Camera, in medicina magistros ; et Gerardum de Chiché ; et omnes alios et singulos, de quibus a latore presencium fueritis requisiti ; comparituros coram Nobis, aut altero nostrum, ac perhibituros testimonium veritati de hiis que sciverint huiusmodi causam tangentibus ; de quibus eos ex officio nostro et alias duxerimus interrogandos, ad diem et horam competentes, non feriatas ; salvis tamen eorum salariis ; cum intimacionibus in talibus assuetis. Et quid inde feceritis ac de nominibus et cognominibus citandorum, dierumque et horarum assignacione, Nobis fideliter rescribatis.

Datum Parisius, sub sigillis nostris, anno Domino M CCCC LV, die X^a mensis ianuarii

Sic signatum : D. Comitis et F. Ferrebouc.

Et in dorso :

Executa fuit per me, Girardum Toussaint, notarium publicum, anno et die in albo contentis.

183

[Ordre de citer les témoins a Rouen, du 11 mai.]

Per quemcumque notarium.

De mandata reverendi in Christo patris et domini, domini Guillermi, miseracione divina parisiensis episcopi, et venerabilis et religiosi viri, fratris Iohannis Brehal, sacre theologie professoris, alterius ex inquisitoribus heretice pravitatis in regno Francie constitutis, iudicum, auctoritate apostolica deputatorum, una cum reverendissimo et reverendo in Christo patribus archiepiscopo remensi, et episcopo constanciensi, cuiusdam cause nullitatis processuum et sentenciarum, olim per deffunctum dominum Petrum Cauchon, tunc belvacensem episcopum, ac fratrem Iohannem Magistri, subinquisitorem in diocesi belvacensi, factorum contra quamdam Iohannam Darc, dictam la Pucelle, ac expurgacionis eiusdem :

Citentur venerabiles viri, frater Petrus Migecii, sacre theologie professor ; Guillermus Manchon, presbyter, notarius publicus ; dominus Iohannes Massieu ; dominus Guillermus Colles, alias Boysguillaume ; frater Martinus Lavenu, ordinis fratrum predicatorum ; magister Nicolaus de Houppeville ; reverendus in Christo pater dominus Iohannes Fabri, sacre theologie professor, episcopus dimitriensis ; dominus Iohannes le Maire ; magister Nicolaus Caval ; Petrus Cusquel ; magister Andreas Marguerie ; Maugerius le Permentier ; Laurencius Guedon ; dominus Iohannes Riquier, omnes alias per supradictos dominos iudices examinati, ad comparendum crastina die personaliter, hora septima de mane, coram prefatis domino episcopo et magistro Iohanne Brehal, iudicibus competentibus in hac parte ; visuri, audituri perlegi suas deposiciones, alias per eosdem et quemlibet ipsorum factas ; et, si necesse fuerit, in melius declarandas et reformandas ; necnon dominum episcopum belvacensem, Guillermum Bredoulle, causarum criminalium belvacensem promotorem, atque omnes et singulos, sua communiter vel divisim interesse credentes, ad videndum et audiendum dictas testes produci et iurari, atque ad dandum interrogatoria, si que dare voluerint ; cum intimacione in talibus fieri consueta, et sub pena excommunicacionis, instante magistro Guillermo Prevosteau, procuratore et promotore, seu eius procuratore.

Datum 70v Rothomagi, anno Domini MCCCCLVI, die XI^a mensis maii.

Sic signatum : D. Comitis et F. Ferrebouc.

184

[Relation d’execution.]

Deinde sequitur relacio, in dorso.

Ego, Ricardus de Saincte Marreglise, presbyter, notarius curie archiepiscopalis rothomagensis, demandavi istud mandatum execucioni ad personas nominatorum in albo ; videlicet ad personam reverendi in Christo patris Iohannis Fabri, episcopi dimictriensis ; magistrorum Nicolai Caval, Andree Marguerie, et Nicolai de Houppevilla ; ac dominorum Guillermi Manchon, Iohannis Massieu, Guillermi Colles, Iohannis le Maire, presbyterorum, et Maugerii Permentarii, Petri Cusquel ; modo et forma in albo contentis. Teste signo meo manuali hic apposito, anno quo supra, die mercurii XII^a maii.

Sic signatum : R. de Saincte Marreglise.

185

Enquête à Paris, 2 avril-7 mai.

Item, secuntur nomina, cognomina et actestaciones, seu deposiciones testium, in causa nullitatis processus et sentenciarum, alias contra Iohannam, vulgariter dictam la Pucelle, per deffunctum dominum Petrum Cauchon, olim episcopum belvacensem, et fratrem Iohannem Magistri, heretice pravitatis subinquisitorem, in villa parisiensi productorum, receptorum, iuratorum et examinatorum, diebus infrascriptis.

[Iohannes Tiphaine]

Et primo venerabilis et discretus vir, magister Iohannes Tiphaine, presbyter, in artibus et medicina magister, canonicus Sacre Cappelle regalis parisiensis, etatis LX annorum, vel eocirca, alias per reverendissimum et reverendum in Christo patres et dominos, dominos remensem archiepiscopum et parisiensem episcopum, iudices in hac parte, et fratrem Iohannem Brehal, sacre theologie professorem, heretice pravitatis in regno Francie alterum inquisitorem, die X^a mensis ianuarii, ad eorumdem iudicum informacionem productus, receptus, iuratus ; et postmodum super articulis in huiusmodi processu traditis, die II^a mensis aprilis examinatus.

Et primo, interrogatus, eius medio iuramento, quid ipse sciat actestari seu deponere de contentis in I°, II°, III°, et IV° articulis,

Dicit et deponit quod eamdem Iohannam solum novit a tempore quo fuit adducta ad villam rothomagensem, pro deducendo processum contra eam. Et fuit ipse loquens mandatus ut interesset, et pro prima vice noluit ire ; sed, secundo mandatus, interfuit ; et eam vidit, ac audivit eam interrogari et respondere ; et faciebat multas pulcras responsiones. Illa autem vice, qua fuit in huiusmodi processu, erant ipsi iudices et assistentes in quadam parva aula, retro maiorem aulam castri. Et [respondebat]208 multum prudenter et sapienter, cum magna audacia.

De contentis in V°, VI°, VII° et VIII°,

186Deponit quod, ut iam dixit, prima facie qua vocatus fuit in huiusmodi processu, ipse ire noluit. Sed secunda vice ipse ivit, quia timebat Anglicos ; et ne eis visum fuisset quod ire noluisset ; et ob hoc, eorum indignacionem incurrisset. Sed quo zelo contra eam procedebant nescit.

De contentis in IX°,

Deponit quod ipsa Iohanna erat in carceribus, in quadam turri castri ; et eam ibidem vidit ferratam per tibias ; et erat ibidem cubile.

De contentis in X°, nichil scit.

De contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV°,

Dicit et deponit, quantum tangit interrogaciones, quod illa die qua ipse loquens fuit presens, magister Iohannes Pulcripatris95 erat principalis interrogator ; et faciebat interrogaciones. Et tamen magister Iacobus de Turonia96, de ordine fratrum minorum, aliquando interrogabat eam. Et bene recordatur quod ipse magister Iacobus semel ab eadem peciit si unquam fuisset in loco in quo fuissent Anglici interfecti. Que Iohanna respondit : En Dieu, si ay. Comme vous parlez doulcement ! Quare non recedebant ipsi a Francia, et ibant ad suam patriam ? Et erat ibidem unus magnus dominus de Anglia, de cuius nomine non recolit, qui dixit, hiis auditis : Vere ipsa est bona mulier ! Si esset Anglica ! Et hoc dicebat testi loquenti et magistro Guillermo Desjardins97. Dixit ulterius ipse loquens quod nullus est ita magnus doctor et subtilis, si esset interrogatus per tantos dominos et in tanta comitiva, sicut erat ipsa Iohanna, quin fuisset bene perplexus et remissus.

Insuper interrogatus de infirmitate ipsius Iohanne, quam habuit tempore huiusmodi processus,

Deponit quod, ea existente infirma, ipse fuit mandatus ex parte dominorum iudicum ad eam visitandum. Et ad eamdem fuit ductus per quemdam cognominatum de Estiveto. Ipseque loquens, in presencia dicti de Estiveto, magistri Guillermi de Camera, magistri in medicina, et aliorum plurium, ad sciendum causam egritudinis sue, palpavit pulsum suum, et eam interrogavit quid habebat et unde dolebat. Que respondit quod sibi fuerat missa quedam carpa per episcopum belvacensem, de qua comederat ; et dubitabat quod esset causa sue infirmitatis. Et tunc ipse de Estiveto, ibidem presens, redarguit eam, dicendo quod male dicebat. Et eam vocavit paillardam, dicendo : Tu, paillarda, comedisti alleca, et alia 71r tibi contraria. Cui ipsa respondit quod non fecerat. Et habuerunt ad invicem ipsa Iohanna et de Estiveto multa verba iniuriosa. Postmodum tamen ipse loquens, peramplius scire volens de ipsius Iohanne infirmitate, audivit ab aliquibus ibidem presentibus quod ipsa passa fuerat multum vomitum.

187Nec aliud scit ipse loquens, nec recordatur, super hoc interrogatus quod unquam in processu dederit aliquam opinionem, nisi super ipsius infirmitate98.

[Guillermus de Camera]

Venerabilis vir, magister Guillermus de Camera99, in artibus et medicina magister, etatis XLVIII annorum, vel circiter, ut dicit, testis productus, receptus, iuratus et examinatus, diebus, modo et forma, ut testis precedens,

Et primo interrogatus de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis, articulorum in hac causa nullitatis productorum ;

Dicit et deponit, eius medio iuramento, quod de ipsa Iohanna habuit noticiam solum durante processum contra eam agitato ; in quo pluries interfuit, cum aliis doctoribus et practicis. Et, videre suo, erat bona iuvenis. Quia, ut dicit, audivit postmodum dici a magistro Petro Mauricii100 quod eamdem Iohannam audiverat in confessione ; et quod nunquam talem confessionem, nec a doctore, nec a quocumque audiverat ; et quod credebat quod sancte et iuste ambulabat cum Deo, actenta sua confessione.

Item, interrogatus de contentis in V°, VI°, VII° et VIII° articulis,

Dicit et deponit quod, ut iam dixit, fuit in processu per plures dies. De zelo autem quem habebant iudicantes, se refert consciencie. Scit tamen quod antequam dedit opinionem in processu, licet se subscripserit, quia hoc fecit coactus per dominum belvacensem episcopum. Et de hoc pluries se erga eumdem episcopum excusavit, dicendo quod non erat sua professio in tali materia opinari. Finaliter sibi fuit dictum quod, nisi se subscriberet, sicut alii fecerant, quod male accesserat ad villam rothomagensem ; et hac de causa se subscripsit. Dicit eciam quod mine fuerunt illate magistro Iohanni Lohyer101, et magistro Nicolao de Houppevilla102, sub pena submersionis, quia noluerunt interesse processui.

Interrogatus de contentis in IX° articulo,

Dicit quod ipsa Iohanna erat in carcere in Castro rothomagensi, in quo eam vidit.

Super contentis in X°,

Deponit quod audivit tunc dici quod ipsa Iohanna fuerat visitata an esset virgo vel non, et talis fuit inventa. Et scit ipse loquens, prout percipere potuit secundum artem medicine, quod erat incorrupta et virgo ; quia eam vidit quasi nudam, cum visitavit eam de quadam infirmitate ; et eam palpavit in renibus ; et erat multum stricta, quantum percipere potuit ex aspectu.

Super contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV°,

Dicit et deponit, quantum tangit interrogatoria, quod semel vidit 188dominum abbatem fiscampnensem, qui eamdem Iohannam interrogabat ; et magister Iohannes Pulcripatris multa et diversa interrogatoria interponebat ; ad que insimul non voluisset respondere ipsa Iohanna ; taliter quod eisdem dicit quod sibi faciebant magnam iniuriam eam taliter vexare ; et quod iam super illis interrogatoriis responderat.

Et quantum ad infirmitatem, de qua in dictis articulis tangitur,

Deponit ipse loquens quod cardinalis Anglie103 et comes de Warvic104 miserunt eumdem loquentem quesitum ; coram quibus ipse loquens, cum magistro Guillermo Desjardins, magistro in medicina, et aliis medicis comparuit. Et tunc ipse comes de Warvic dixit eisdem quod ipsa Iohanna erat infirma, ut sibi fuerat relatum ; et quod eos mandaverat, ut de eadem cogitarent ; quia pro nullo rex volebat quod sua morte naturali moreretur. Rex enim eam habebat caram ; et care emerat, nec volebat quod obiret, nisi cum iusticia, et quod esset combusta ; et quod taliter facerent, et cum sollicitudine visitarent eam, quod sanaretur. Et ad eam accesserunt ipse loquens et magister Guillermus Desjardins, cum aliis. Quam Iohannam ipse loquens et dictus Desjardins palpaverunt in latere dextro, et invenerunt eam febricitantem. Quare concluserunt [phleubotomiam]209 et hoc retulerunt comiti de Warvic, qui eisdem dixit : Caveatis a [phleubotomia]210 quia cauta est ; et posset se interficere. Et nichilominus habuit [phleubotomiam]211 postquam immediate fuit sanata a febre. Qua sic sanata, supervenit quidam magister Iohannes de Estiveto, qui habuit certa verba iniuriosa cum dicta Iohanna ; et eam vocavit putanam, paillardam. De quo multum fuit irata ipsa Iohanna, in tantum quod denuo fuit febricitans, et in infirmitate priori. Et hoc deducto ad noticiam dicti comitis, inhibuit eidem de Estiveto ne de cetero haberet eamdem Iohannam iniuriari.

De contentis in XV°,

Deponit ipse loquens quod bene recordatur quod, quadam vice, dum interrogaretur per episcopum et aliquos de astantibus, quod ipsa dixit quod ipse episcopus et alii non erant sui iudices.

De contentis in XVI°,

Similiter dixit quod audivit eamdem Iohannam dicentem quod se submictebat domino Pape.

De contentis in XVII°, XVIII°, XIX°, XX°, XXI° et XXII°,

Quantum ad articulos, de quibus in XX° et XXI°, dicit quod nescit qui eos confecit ; nec credit super eisdem dedisse opinionem suam. De aliis nichil scit.

Super contentis in XXIII°, XXIV° et XXV°,

189Deponit quod fuit presens in sermone facto per magistrum Guillermum Evrardi105. Non recordatur tamen de prolatis in sermone. Sed bene recordatur de abiuracione, quam fecit ipsa Iohanna, licet multum distulerit ad eam faciendum. Ad quam tamen faciendum ipse magister Guillermus Evrardi eam induxit, eidem dicendo quod faceret quod sibi 71v consulebatur, et quod ipsa esset a carceribus liberata. Et sub hac condicione, et non alias, hoc fecit, legendo post aliam quamdam parvam scedulam, continentem sex vel septem lineas, in volumine folii papirei dupplicati ; et erat ipse loquens ita prope quod poterat verisimiliter videre lineas et modum earumdem.

Item, interrogatus de contentis in XXVI° articulo,

Deponit quod audivit dici quod Anglici induxerunt eamdem ad reassumendum suum habitum ; et quod sibi fuerant amote sue vestes muliebres, et dati habitus viriles. Et propter hoc dicebatur quod ipsa Iohanna fuerat iniuste condempnata.

Item, interrogatus de et super contentis in ceteris articulis,

Deponit solum de contentis eorumdem, quod ipse fuit presens in ultima predicacione facta in Veteri Foro rothomagensi, per magistrum Nicolaum Midi106, post cuius sermonis finem, ipsa Iohanna fuit combusta ; et erant iam parata ligna ad comburendum eam. Et faciebat ita pias lamentaciones et exclamaciones quod plures flebant. Aliqui autem Anglici ridebant. Audivit eciam eam dicentem ista verba vel in effectu similia : Ha ! Rouen ! j’ay grant paour que tu ne ayes a souffrir de ma mort ! Et postmodum incepit clamare : Jhesus ! ; et invocare sanctum Michaelem. Et tandem igne exstincta est.

Nec aliud scit.

[Iohannes de Mailly]

Reverendus in Christo pater, dominus Iohannes de Mailly107, episcopus noviomensis, etatis LX annorum, vel eocirca, testis productus, receptus, iuratus et examinatus per eosdem dominos iudices, in notariorum presencia, die XIVa mensis ianuarii ; et postmodum super articulis in processu exhibitis recollectus, die II^a mensis aprilis, dixit et deposuit ut infra sequitur.

Et primo, interrogatus de et super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Dixit et deponit, eius medio iuramento in verbo prelati prestito, quod de Iohanna nullam habuit noticiam antequam esset adducta in villa rothomagensi, ubi eam vidit duabus vel tribus vicibus. Nec recordatur fuisse in processu, nec dedisse opinionem.

Interrogatus de contentis in V°, VI°, VII° et VIII° articulis, nichil scit.

De contentis in IX° et X°,

190Non recordatur audivisse quod fuerit visitata. Scit tamen quod, si fuisset visitata et inventa virgo, quod hoc non fuisset positum in processu.

Super XI°, usque ad XXIII°, nichil scit.

De contentis in XXIII°, XXIV° et XXV°,

Dicit et deponit quod satis recordatur quod, die precedente predicacionem factam in Sancto Audoeno, fuit presens in quadam exhortacione facta eidem Iohanne. Sed quid fuit factum aut actum, non recordatur. Fuit eciam presens in crastino, quando facta fuit predicacio in Sancto Audoeno, per magistrum Guiliermum Erardi. Et erant duo ambones, seu duo scalphanda, gallice escharfaulx. Et in uno illorum erat episcopus belvacensis et ipse loquens, et alii quamplures ; et in alio erat magister Guillermus Erardi, predicator, et ipsa Iohanna.

De verbis dictis per predicatorem, non recordatur. Bene tamen recordatur quod ipsa Iohanna dixit illa die, seu precedente, quod, si in dictis et factis suis erat aliquod malum, aliquid sive bene sive male dictum, vel factum, hoc procedebat ab ea, nec suus rex aliquid sibi fecerat fieri. Dicit eciam quod, post huiusmodi predicacionem, vidit quod ipsa Iohanna fuit iussa aliquid facere aut dicere ; et credit quod erat abiuracio. Et eidem Iohanne dicebatur : Iohanna, faciatis illud quod vobis consulitur. Vultis vos facere mori ? Et hiis verbis, ut verissimiliter est, mota, abiuracionem fecit. Et post huiusmodi abiuracionem, plures dicebant quod non erat nisi truffa ; et quod non faciebat nisi deridere. Et inter aliquos, unus Anglicus, doctor et vir ecclesiasticus, qui erat de gentibus domini cardinalis Anglie, dixit episcopo belvacensi quod ipse procedebat in huiusmodi materia cum nimio favore, et quod se ostendebat eidem Iohanne favorabilem. Cui ipse episcopus belvacensis respondit quod menciebatur. Et tunc cardinalis Anglie dixit eidem doctori quod taceret. Dicit eciam quod postmodum plures de assistentibus dicebant quod de illa abiuracione non multum curabant ; et quod non erat nisi truffa. Et, ut videtur loquenti, ipsa Iohanna de illa abiuracione non multum curabat, nec faciebat de eadem compotum ; et quod illud quod fecit in huiusmodi abiuracione, fecit precibus astancium devicta.

Interrogatus de contentis in XXVI°,

Deponit quod audivit dici ab aliquibus, de quibus non recordatur, quod vestes viriles sibi fuerunt tradite per fenestram seu trilliam. Nec aliud scit.

De contentis in ceteris articulis, dicit solum quod ipse fuit presens in ultimo sermone, die qua fuit combusta. Et erant ibidem tres ambones, seu escharfaulx, gallice ; videlicet unus, ubi erant iudices ; et alius, ubi erant prelati plures, inter quos erat ipse loquens ; et unus, ubi erant ligna parata ad comburendum eamdem Iohannam. Et, 191finita predicacione, fuit lata sentencia per quam ipsa Iohanna relinquebatur iusticie seculari. Post cuius sentencie prolacionem, ipsa Iohanna incepit facere plures pias exclamaciones et lamentaciones, Et inter alia dicebat quod nunquam fuerat inducta per regem ad faciendum ea que faciebat, sive bene, sive male. Et illotunc recessit ipse loquens ; nec voluit videre cremari eamdem Iohannam. Dicit eciam quod plures de astantibus vidit lacrimari.

Interrogatus super quibusdam assertis licteris garantizacionis, quas dedit rex Anglie episcopo belvacensi, et aliis qui se de huiusmodi processu interponebant, et in 72r quibus licteris cavetur episcopum noviomensem fuisse [presentem,

Deponit quod bene credit]212 quod interfuit ; sed non multum recordatur. Scit tamen quod [episcopus belvacensis non deducebat] huius modi processum suis expensis, sed ut credit, expensis [regis Anglie, et quod misie, que fiebant]213, fiebant per Anglicos.

Nec aliud scit super eisdem [articulis, debite interrogatus].

[Thomas de Courcellis]

Venerabilis et scientificus vir, magister Thomas de [Courcellis108, sacre theologie] professor, penitenciarius et canonicus parisiensis, etatis [LVI annorum vel] circiter, ut dicit ; testis productus, receptus, iuratus et [examinatus ad informacionem] dominorum iudicum, die XV^a mensis ianuarii ; et postmodum super articulis iterum examinatus, deposuit modo et forma sequentibus.

Et primo, super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Deponit quod de Iohanna nullam habuit noticiam quousque eam vidit in villa rothomagensi ; nec de eius patre, matre aut parentibus. De eius fama, dicebatur quod asserebat se habere voces a Deo.

Item, interrogatus de contentis in V° et VI° articulis,

Deponit, eius medio iuramento, quod credit ipsum episcopum accepisse onus processus deducti contra ipsam Iohannam in materia fidei, quia ipse erat consiliarius regis Anglie ; et quia erat episcopus belva censis, in cuius territorio ipsa Iohanna fuerat capta et apprehensa. Et audivit dici quod fuit datum aliquod donum inquisitori, a quodam vocato Soreau109 receptore, pro interessendo huiusmodi processui. Sed de episcopo, nescit quod aliquid receperit. Scit eciam ipse loquens quod, tempore quo ipsa Iohanna fuit adducta Rothomagensem, ipse loquens fuit mandatus, et erat Parisius, per dictum episcopum belvacensem, ut iret Rothomagensem pro dicto processu. Et ivit in societate magistrorum Nicolai Midi, Iacobi de Turonia, Iohannis 192de Rouel, et aliorum, de quibus non recordatur, in villa rothomagensi, expensis eorum qui eos conducebant ; quorum erat unus magister Iohannes de Reynel. Nescit eciam quod alique fuerint facte informaciones preparatorie Rothomagi, aut in loco originis ipsius Iohanne ; nec eas vidit, quia in principio processus, et quando loquens primo interfuit, solum erat questio quod dicebatur eam habuisse voces, et quod asserebat eas esse a Deo.

Et, licet eidem loquenti fuerit ostensus processus in quo cavetur quod in presencia loquentis fuerunt lecte certe informaciones110, dicit quod non est memor quod unquam audiverit aliquas legi. Dicit tamen quod magister Iohannes Lohyer accessit illotunc ad villam rothomagensem ; et fuit ordinatum quod aliqualiter sibi communicaretur processus. Et postquam ipse Lohier huiusmodi processum vidit, ipse dixit loquenti quod sibi videbatur quod non debebat procedi contra eamdem Iohannam in materia fidei, nisi informacione precedente super infamia ; et quod de iure requirebatur talis informacio. Dicit eciam quod bene recordatur quod in prima deliberacione sua nunquam deliberavit eamdem Iohannam esse hereticam, nisi sub condicione, casu quo pertinaciter sustineret quod non deberet se submictere Ecclesie ; in tercia et ultima, quantum sibi potest testari consciencia, coram Deo, videtur sibi quod ipse dixit quod ipsa erat sicut prius ; et, si prius esset heretica, quod ipsa tunc erat ; nec unquam positive deliberavit eam esse hereticam. Dicit eciam quod, in prima deliberacione, fuit magna contencio et difficultas inter opinantes, an ipsa Iohanna deberet reputari heretica. Asserit eciam quod nunquam deliberavit de aliqua pena eidem Iohanne infligenda111.

De contentis in VII° et VIII°, non recordatur de aliquo.

Item, interrogatus de contentis in IX° articulo,

Dicit et deponit quod ipsa Iohanna erat in carceribus castri, in custodia cuiusdam Iohannis Grilz112, et suorum servitorum ; et quod erat in compedibus ferreis. Sed si semper esset, nescit. Dicit tamen quod multi de assistentibus erant opinionis, et bene voluissent quod ipsa Iohanna posita fuisset in manibus Ecclesie, et in carceribus ecclesiasticis. Sed non recordatur quod de hoc fuit locutum in deliberacionibus.

De contentis in X° articulo,

Dicit et deponit quod nunquam audivit poni in deliberacionibus, quod ipsa Iohanna deberet visitari an esset virgo vel non ; licet sibi verissimiliter videatur et credat, per ea que audivit et dicebantur a dicto domino episcopo belvacensi, quod inventa fuerat virgo. Et credit quod, si non fuisset inventa virgo, sed corrupta, quod in eodem processu non siluissent.

Super XI°, XIII° et XIV°,

193Deponit quod eidem Iohanne fiebant plures interrogaciones. Sed de eis non. recordatur, nisi quod semel fuit interrogata, si illi de parte sua osculabantur manus suas. Nec eciam recordatur quod ipsa Iohanna se plangeret de interrogacionibus, que sibi fiebant.

Item, de contentis in XII° et XVIII° articulis,

Deponit quod bene recordatur quod una vice fuit ordinatum, post plures interrogaciones eidem Iohanne factas, quod de cetero fierent interrogaciones coram paucis. Sed quis eos movit aut qua intencione, nichil scit. Sibi tamen videtur quod magister Iohannes de Fonte erat unus de ordinatis ad eam interrogandum.

De contentis in XV°, nichil scit.

De contentis in XVI°,

Deponit quod pluries ipsa Iohanna fuit interrogata super facto submissionis ; et requisita ut submictere vellet dicta sua et facta determinacioni Ecclesie. Super quibus plures fecit responsiones, que continentur in processu ; quibus se reffert. Nec aliud sciret deponere.

Super contentis in XIX°, nichil scit.

De contentis in 72v [XX°, XXI° et]214 XXII°,

Deponit quod fuerunt facti et extracti [certi articuli, numero duodecim, ex] assertis confessionibus et responsionibus [ipsius Iohanne, et qui fuerunt facti], ut sibi videtur ex verissimilibus coniecturis, [per deffunctum magistrum Nicolaum] Midi ; et super illis duodecim articulis [sic extractis, omnes deliberacionjes et opiniones fuerunt facte et date. Nescit tamen [si fuerit deliberatum quod] corrigerentur, et an fuerunt correcti.

Super contentis [in XXII° articulo],

Scit solum quod audivit pluries a magistro Nicolao Loiseleur113 [quod ipse pluries cum] eadem Iohanna locutus fuerat in habitu dissimulato. Sed quid sibi dicebat, nescit. Et in tantum quod eidem loquenti dixit, quod ipse se eidem Iohanne manifestaret, et sibi notifficaret quod erat presbyter. Credit eciam quod ipse eamdem Iohannam audivit in confessione.

De contentis in XXIII°, XXIV°, et XXV° articulis,

Deponit quod, modicum ante primam predicacionem factam in Sancto Audoeno, magister Iohannes de Castellione114, in presencia loquentis, fecit quasdam exhortaciones eidem Iohanne. Et similiter audivit dici a magistro Petro Maurice, quod eamdem Iohannam fraternaliter exhortaverat de se submictendo Ecclesie. Nec de alio habet memoriam115.

Interrogatus insuper, quis fecit cedulam abiuracionis, que continetur in processu, que incipit : Tu, Iohanna,

194Dicit quod nescit. Nec eciam scit quod eidem Iohanne fuerit lecta aut data intelligi. Dicit insuper quod facta fuit potsmodum quedam predicacio in Sancto Audoeno, per magistrum Guillermum Erardi ; et erat ipse loquens in ambone, retro prelatos. Non tamen recordatur de aliquibus verbis prolatis per eumdem predicatorem, nisi quod dicebat : l’orgueil de ceste femme. Et dicit quod postmodum episcopus incepit legere sentenciam. Non tamen recordatur quid dictum fuit eidem Iohanne, nec quid ipsa respondit. Dicit tamen quod bene est memor quod magister Nicolaus de Venderez116 fecit quamdam cedulam, que incipiebat : Quociens cordis oculus. Sed, si sit illa cedula contenta in processu, nescit. Nescit eciam si viderit illam cedulam in manibus ipsius magistri Nicolai ante abiuracionem ipsius Puelle, vel post. Sed credit quod ante vidit eam ; et bene audivit quod aliqui de assistentibus locuti fuerunt cum episcopo belvacensi, eo quod non perficiebat suam sentenciam, et quod eamdem Iohannam recipiebat ad se revocandum. Sed de verbis prolatis, et quis ea dixerit, non recordatur.

Deinde interrogatus quid ipse sciat actestari seu deponere de con tenus in XXVI°, XXVII° et XXVIII° articulis,

Dicit et deponit quod, post primam predicacionem, venerunt verba quod ipsa Iohanna resumpserat habitum virilem. Et propter hoc ipse episcopus belvacensis adivit carcerem ipsius Iohanne, in cuius societate ipse loquens erat ; et alloquutus est eamdem interrogando qua de causa habitum virilem resumpserat. Que respondit quod habitum illum resumpserat, quia sibi videbatur conveniencius portare habitum virilem cum viris, quam mulieris habitum.

Item, interrogatus finaliter quid ipse sciat deponere seu actestari de contentis in ceteris articulis,

Dicit et deponit quod ipse fuit presens in ultima predicacione facta in Veteri Foro, die qua obiit ipsa Iohanna. Non tamen vidit eamdem Iohannam cremari, quia illico, facta predicacione et lata sentencia, recessit. Dicit autem quod, ante huiusmodi predicacionem et senten ciam, receperat sacramentum Eucaristie, ut credit ; quia ipse non fuit presens, quando ipsa receperit. Nec aliud scit.

[Iohannes Monnet]

Magister Iohannes Monnet, sacre theologie professor, canonicus parisiensis, etatis L annorum, vel eocirca, testis productus, receptus, iuratus et examinatus super articulis in huiusmodi causa nullitatis productis, die III^a aprilis,

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere seu actestari de et super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

195Deponit quod de eadem Iohanna, suisve patre et matre ac parentibus, nullam habuit noticiam, nisi a tempore quo ipse loquens ivit Rothomagum, cum magistro Iohanne Beaupere, cuius ipse loquens erat servitor ; et in societate magistrorum Petri Mauricii, Thome de Courcellis, et plurium aliorum, qui erant mandati ad interessendum huiusmodi processui ; durante quo processu, eamdem Iohannam vidit pluries.

Item, interrogatus quid ipse sciat deponere de contentis in V°, VI°, VII° et VIII° articulis,

Deponit quod, dum ipsi magistri Iohannes Beaupere, Thomas de Courcelles et Petrus Mauricii et alii mandati, venerunt Rothomagum, paulo post inceptus fuit processus contra eamdem Iohannam. Et ipse loquens interfuit tribus vel quatuor vicibus, et scribebat interrogaciones factas ipsi Iohanne et responsiones ipsius, non ut notarius, sed ut clericus et servitor ipsius magistri Iohannis Beaupere. Et suam scripturam agnovit ipse loquens in papyro, seu processu facto in gallico.

Et inter alia recordatur ipse loquens quod eidem Iohanne audivit dici, loquendo eidem loquenti et notariis, quod non bene scribebant ; et multociens faciebat corrigera. Dicit eciam quod pluries, in suis interrogacionibus et responsionibus, dum interrogaretur super aliquibus, de quibus videbatur sibi quod non debebat respondere, dicebat quod se refferebat conscienciis interrogancium, an deberet respondere vel non. Dicit 73r insuper quod processus fuit contra eam inceptus, quia ipsa Iohanna erat nimis preiudicialis Anglicis ; et quod sibi iam plurima dampna fecerat. Credit tamen quod expensis Anglicorum processus huiusmodi ducebatur. Sed quo zelo procedebant iudicantes, se reffert eorum conscienciis.

Super IX° articulo,

Nichil scit, nisi solum quod erat in Castro rothomagensi detenta.

Super X° articulo,

Deponit ipse loquens quod audivit dici quod ipsa Iohanna, durante processu, fuit visitata an esset virgo vel non, et fuit inventa virgo. Et de hoc habet memoriam, quia tunc fuit dictum quod ipsa Iohanna fuit lesa in inferioribus de equitando, dum visitaretur super virginitate.

Insuper interrogatus de et super contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV°,

Dicit et deponit quod eidem Iohanne fiebant multum difficiles questiones et interrogaciones, quibus unus magister in theologia cum difficultate respondisset. Et videtur eidem loquenti quod ipsa Iohanna in hoc multum gravabatur. Dicit eciam quod, durante huiusmodi processu, fuit infirma. Sed si fuerit visitata per medicos, nichil scit.

196De contentis in XV°, XVI°, XVII°, XVIII° et XIX°,

Nichil scit ; et de aliquibus se reffert processui.

Super contentis in XX° et XXI°,

Dicit et deponit quod de illis articulis nescit quis eos confecit aut fabricavit, aut si fuerint bene vel male ex confessionibus ipsius Iohanne extracti. Scit tamen quod magister Iohannes Beaupere accessit Parisius, et attulit illos duodecim articulos.

Super contentis in XXII°,

Deponit solum quod audivit dici quod aliqui ibant locutum cum eadem Iohanna, in habitu dissimulato. Sed quis erat ille, qui talia faciebat, nescit.

De contentis in XXIII°, XXIV° et XXV° articulis,

Dicit et deponit ipse loquens quod ipse fuit in predicacione facta apud Sanctum Audoenum ; et erat ipse loquens in ambone, sedens ad pedes magistri Iohannis Beaupere, eius magistri.

Et dum predicacio fuit finita, cum inciperetur legi sentencia, ipsa Iohanna dixit quod, si esset consulta a clericis, et quod videretur conscienciis suis, ipsa libenter faceret illud quod sibi consuleretur. Et hiis auditis, ipse episcopus belvacensis inquisivit a cardinali Anglie, qui ibidem erat, quid agere deberet, actenta dicte Iohanne submissione. Qui tunc cardinalis eidem episcopo dixit quod eamdem Iohannam debebat recipere ad penitenciam. Et fuit tunc dimissa illa sentencia quam inceperat legere, et eamdem Iohannam recepit ad peni tenciam. Et tunc vidit ipse loquens quamdam cedulam abiuracionis, que tunc fuit lecta ; et eidem loquenti videtur quod erat una parva cedula, quasi sex vel septem linearum. Et bene recordatur, prout dixit, quod ipsa se refferebat iudicancium conscienciis, si se debejet revocare, vel non. Dicit insuper quod, illo die quo fuerunt predicta facta, dicebatur quod tortor215 erat in platea, exspectans quod traderetur iusticie seculari.

De contentis in ceteris articulis,

Nichil scit ; quia, ut dicit, recessit a villa rothomagensi117, in die lune vel dominica, precedente mortem ipsius Iohanne. Nec aliud scit.

[Ludovicus de Coutes]

Nobilis et prudens Ludovicus de Coutes118, scutifer, dominus de Novyon et de Reugles, etatis XLII annorum, vel circiter, testis productus, receptus, iuratus et examinatus super contentis in articulis, in processu huiusmodi nullitatis productis, die IIIa mensis aprilis, post Pascha,

197Et primo, interrogatus de et super contentis in. I°, II°, III° et IV° articulis, ceteris omnibus omissis, quia de illis nichil scit,

Dicit et deponit, eius medio iuramento, quod, anno quo ipsa Iohanna venit apud regem, in villa de Chinon, ipse loquens erat quasi XIV vel XV annorum, et serviebat et moram trahebat cum domino de Gaucourt, qui erat capitaneus dicti loci de Chinon. Et illo tempore applicuit ipsa Iohanna ad dictum locum de Chinon, associata duobus viris. Que fuit ducta ad regem. Ipseque loquens pluries eamdem Iohannam vidit ire et redire versus regem ; et fuit assignatum eidem Iohanne hospicium in quadam turri castri du Couldray. In qua turri, ipse loquens mansit cum eadem Iohanna ; et, per tempus quo ibidem stetit, continue conversando cum ea de die. Sed de nocte, habebat mulieres cum ea. Et bene recordatur quod, illo tempore quo stetit in dicta turri du Couldray, per plures dies veniebant homines magni status locutum cum eadem Iohanna. Sed quid faciebant aut dicebant, nescit ; quia semper, dum ipse loquens videbat eosdem homines accedere, recedebat. Nec scit qui erant [illi]216 homines.

Dicit insuper quod, illo tempore quo ipsa Iohanna et loquens erant in eadem turri, multociens vidit ipsam Iohannam genibus flexis, ut sibi videbatur, orantem ; non tamen percipere potuit quid dicebat, licet aliquando fleret. Et postmodum ipsa Iohanna fuit ducta ad villam pictavensem ; et postmodum reducta ad villam turonensem in domo cuiusdam vocate Lapau ; et in quo loco dominus dux Alenconii dedit eidem Iohanne unum equum, quem vidit loquens in dicta domo ipsius Lapau. Et in dicta villa turonensi fuit dictum et intimatum loquenti quod ipse esset mango ipsius Iohanne, una cum quodam Raymundo ; et ab illa hora semper stetit cum eadem Iohanna ; et ivit semper cum ea, eidem serviendo in officio mangonis, tam Blesis quam Aurelianis ; et usque quo pervenerunt ante villam parisiensem.

Dicit insuper quod, ipsa Iohanna existente in villa turonensi, fuerunt eidem Iohanne date armature ; et habuit ipsa Iohanna tunc statum a 73v rege. Et a villa turonensi accessit ad villam blesensem, in comitiva virorum armatorum regis ; et que comitiva illotunc habebat minimam fiduciam in eadem Iohanna. Et stetit ipsa Iohanna cum armatis in dicta villa blesensi per aliqua tempora, de quibus non recordatur. Et tunc fuit conclusum recedere a villa blesensi, et ire ad villam aureleanensem, per latus de la Salongne. Et recessit ipsa Iohanna armata suis armis, cum comitiva armatorum, monendo semper armatos quod haberent fiduciam in Domino, et quod confiterentur peccata sua. Et in huiusmodi comitiva ipse loquens vidit eamdem Iohannam recipere sacramentum Eucaristie.

198Dicit insuper quod, ipsis applicatis iuxta villam aureleanensem, de latere de la Salongne, ipsa Iohanna, ipse testis loquens, et plures alii fuerunt ducti ultra aquam, de latere civitatis aureleanensis ; et dehinc intraverunt villam aureleanensem. Et dicit ipse loquens quod ipsa Iohanna multum fuit lesa in veniendo usque ad villam aureleanensem, quia ipsa cubuit cum armis suis, in nocte recessus sui a villa blesensi. Fuit autem ipsa Iohanna hospitata in villa aureleanensi, in domo thesaurarii119, ante portam Bannier ; et in qua domo, ut videtur loquenti, ipsa Iohanna recepit sacramentum Eucaristie.

Et dicit quod in crastino die, quo intraverunt villam aureleanensem, ipsa Iohanna ivit versus dominum Bastardum aureleanensem ; et cum eo locuta est ; et in regressu erat multum irata quod, ut dicebat, fuerat appunctuamentum quod pro illa die non iretur ad insultum. Nichilominus ipsa Iohanna ivit ad quoddam boulvardum quod habebant armati regis contra boulvardum Anglicorum ; et ibidem ipsa Iohanna locuta est cum Anglicis existentibus in alio boulvardo ; eisdem dicendo quod recederent in nomine Dei, alias ipsa eos expelleret, Cui Iohanne quidam vocatus le Bastard de Granville dixit plures iniurias ; querendo ab eadem Iohanna si vellet quod se redderent uni [mulieri]217, vocando Gallicos cum eadem Iohanna existentes maquereaux mescreans. His actis, regressa est ipsa Iohanna in suo hospicio, et ascendit in cameram suam ; et loquens credebat quod iret dormitum. Illico et paulo post, descendit inferius, et eidem loquenti dixit ista verba : Ha, sanglant garçon, vous ne me diriez pas que le sanc de France fust rependu !, precipiendo eidem loquenti quod iret quesitum suum equum. Et fecit interdum se armari per dominam domus et eius filiam. Et dum venit loquens de parando equum ipsius Iohanne, invenit eamdem Iohannam iam armatam. Dixitque testi loquenti quod iret quesitum suum vexillum, quod erat superius ; et illud tradidit ipse loquens eidem Iohanne per fenestram. Quo vexillo accepto, ipsa Iohanna festinanter incurrit versus portam Burgundie. Et tunc hospita dixit loquenti quod iret post eam ; quod et fecit. Et erat tunc invasio quedam seu escharmouche versus Sanctum Lupum ; et in illa invasione fuit captum boulvardum, et obviavit ipsa Iohanna quibusdam Galicis vulneratis, de quo fuit irata. Anglici autem se parabant ad defensionem, dum ipsa Iohanna cum festinacione ad eos applicuit. Et illico quod Galici eamdem Iohannam viderunt, inceperunt clamare, et fuit capta bastilda seu fortalicium Sancti Lupi. Et audivit dici quod quidam viri ecclesiastici assumpserunt indumenta ecclesiastica, venientes obviam eidem Iohanne ; quos ipsa Iohanna recepit, nec passa est quod eisdem aliquod malum fieret ; et ipsos fecit cum ea adduci ad suum 199hospicium, ceteris Anglicis per gentes ville aureleanensis occisis. Et illo sero venit ipsa Iohanna cenatum in suo hospicio. Que multum erat sobria, quia pluries per totam diem non comedit nisi morsum panis ; et mirabatur quod ita modicum comedebat. Et dum erat in suo hospicio, solum comedebat bis in die.

Dicit insuper quod die sequenti, circa horam terciam, armati domini nostri regis transiverunt ripariam in navibus, pro eundo contra bastildam seu fortalicium Sancti Iohannis Albi. Et eamdem ceperunt Galici. Et eciam bastildam [Augustinorum]218 Et passavit ipsa Iohanna cum eisdem armatis fluvium Ligeris, et ipse loquens cum ea ; et regressi sunt ad villam aureleanensem, in qua ipsa Iohanna cubuit in suo hospicio, cum aliquibus mulieribus, prout facere consueverat ; quia semper in nocte habebat mulierem cum ea cubantem, si invenire posset ; et dum non poterat invenire, et dum erat in guerra et campis, cubabat induta suis vestibus. Die autem postmodum immediate sequente, ipsa Iohanna, contradicentibus pluribus dominis, quibus videbatur quod ipsa volebat ponere gentes regis in magno periculo, fecit aperiri portam Burgundie, et quamdam parvam portam existentem iuxta grossam turrim ; et passavit aquam cum aliis gentibus armatis, ad invadendum bastildam seu fortalicium pontis, quem adhuc tenebant Anglici. In quo loco, ad invadendum steterunt gentes regis ab hora prima usque ad noctem ; et ibidem ipsa Iohanna fuit lesa et dearmata suis armis, ad eam preparandum de suo vulnere. Postquam autem fuit preparata, iterum se armis induit, et ivit cum aliis ad invasionem et insultum, qui duraverat ab hora prime usque sero indesinenter. Et tandem boulvardum fuit captum, ipsa Iohanna semper stante cum armatis ad insultum, eosdem exhortando quod haberent bonum cor, et quod non recederent, quia haberent illud fortalicium in brevi ; dicendo, ut sibi videtur, quod, quando perciperent quod ventus perduceret vexilla versus fortalicium, quod haberent illud. Et in tantum quod, circa sero, cum viderant gentes regis quod nichil faciebant, et quod iam nox erat in propinquo, desperabant 74r de capcione illius fortalicii. Ipsa tamen Iohanna semper persistebat, eisdem promictendo infallenter quod illud fortalicium illa die haberent. Et paraverunt gentes regis iterum insultum. Quod videntes Anglici, nullam deffensionem adhibuerunt ; sed fuerunt perterriti, et fuerunt quasi omnes submersi. Nec fuit ex parte Anglicorum in illa ultima invasione seu insultu aliqua deffensio. Et in crastino omnes Anglici existentes circa villam recesserunt apud villam de Baugency et villam de Mehun. Quos secuta fuit armata regis, in qua erat ipsa Iohanna. Et ibidem fecerunt composicionem de reddendo villam de Baugency, 200aut pugnando. Et adveniente die pugne, recesserunt Anglici a dicta villa de Baugency ; quos secute fuerunt gentes regis, cum ipsa Iohanna ; et habuit l’avant garde La Hire ; de quo ipsa Iohanna fuit multum irata, quia ipsa multum affectabat habere onus de l’avant garde. Ita eciam se habuerunt gentes regis quod La Hire, qui conducebat l’avant garde, percussit super Anglicos ; et habuerunt gentes regis victoriam, fueruntque quasi omnes Anglici interfecti.

Dicit insuper quod ipsa Iohanna erat multum pia, et habebat magnam pietatem de tanta occisione. Quia, cum quadam vice unus Gallicus duceret certos Anglicos captivos, ipse qui eos ducebat per cussit unum [illorum]219 Anglicorum in capite, in tantum quod ipsum reddidit quasi mortuum. Ipsa Iohanna, hoc videns, descendit de equo ; et fecit eumdem Anglicum confiteri, tenendo eum per capud, et consolando pro posse. Postmodum ipsa Iohanna, in comitiva gentium regis, ivit ante villam de Jargueau, que fuit [insultu]220 capta, et ibidem plurimi Anglici captivi, inter quos erant Suffort et la Poule. Et deinde, post levacionem obsidionis aureleanensis et victorias obtentas, ipsa Iohanna cum armatis ivit versus regem, existentem tunc in villa turonensi. Et fuit conclusum quod rex iret Remis pro sua coronacione. Et exivit rex cum suo excercitu, in quo erat ipsa Iohanna, tendens ad villam trecensem, que fuit reddita regi ; et dehinc ad villam cathalanensem, que similiter fuit reducta in manibus regis. Et deinde ad villam remensem, in qua ipse dominus noster rex fuit coronatus et sacratus, in ipsius loquentis presencia ; qui erat, ut dictum est, mango ipsius Iohanne, et cum qua ipse semper erat. Et stetit cum eadem usque dum ipsa Iohanna venit ante villam parisiensem.

Dicit insuper quod, quantum de ea habere potuit noticiam, ipsa Iohanna erat bona et proba mulier, catholice vivens ; que multum libenter audiebat missam ; quia nunquam defficiebat ad audiendum missam, si possibile sibi esset. Erat eciam multum irata quando audiebat blasphemari nomen Domini nostri, et quando audiebat aliquem iurantem. Nam et pluries audivit quod, quando dominus dux Alenconii iurabat aut dicebat aliquid blaphemie, ipsa eum reprehendebat ; et generaliter nullus de excercitu coram ea fuisset ausus iurare aut blaphemare, quin fuisset ab eadem reprehensus.

Dicit quod non volebat quod in excercitu essent mulieres. Nam quadam vice, iuxta villam Castri Theodorici120, cum vidisset quamdam mulierem, amasiam cuiusdem hominis armorum, que erat eques, eamdem mulierem insecuta est cum gladio evaginato. Quam tamen mulierem non percussit, sed eam dulciter et caritative monuit 201ne se inveniret amodo in societate armatorum, alias eidem mulieri faceret displicitum.

Nec aliud scit ipse loquens, quia, ut dicit, a tempore quo ipsa Iohanna venit ante villam parisiensem, eamdem Iohannam non vidit.

[Gobertus Thibault]

Honestus et prudens vir Gobertus Thibault, scutifer scutiferie regis Francie, et electus super facto subsidiorum in villa blesensi, etatis L annorum, vel circiter, ut dicit, testis coram prefatis dominis iudicibus productus, receptus, iuratus et examinatus, die Va mensis aprilis,

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere seu actestari de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Dicit et deponit, eius medio iuramento, quod ipse loquens erat in villa de Chinon, quando ipsa Iohanna applicuit versus regem, qui tunc erat in villa de Chinon. Sed de eadem Iohanna illotunc non habuit magnam noticiam. Sed de eadem habuit postmodum noticiam ampliorem, quia, cum rex vellet ire ad villam pictavensem, ipsa Iohanna fuit ibidem ducta ; et fuit hospitata in domo magistri Iohannis Rabateau. Et scit ipse loquens quod ipsa Iohanna fuit in villa pictavensi interrogata et examinata per deffunctum magistrum Petrum de Versailles, sacre theologie professorem, tunc abbatem de Talmont, et tempore sui obitus episcopum meldensem ; et per magistrum Iohannem Erault, eciam sacre theologie professorem ; cum quibus ipse loquens, de man date deffuncti domini castrensis episcopi, ivit. Et erat, ut predixit, hospitata in domo dicti Rabateau, in qua domo ipsi de Versailles et Erault eidem Iohanne in loquentis presencia locuti fuerunt ; et, dum ad illam domum pervenerunt, ipsa Iohanna venit eis obviam, et percussit loquentem super spatulam, eidem loquenti dicendo quod bene vellet habere plures homines voluntatis loquentis. Tunc ipse de Ver sailles eidem Iohanne dixit quod ipsi erant missi ex parte regis ad eam. Que respondit : Bene credo quod vos estis missi ad me interrogandum. Dicendo : Ego nescio nec B nec A. Et fuit tunc per eosdem interrogata ad quid veniebat. Respondit : Ego venio ex parte Regis celorum, ad levandum obsidionem aureleanensem, et ad ducendum regem Remis, pro sua coronacione et consecracione. Et tunc peciit eisdem 74v si haberent papirum et incaustum, dicendo magistro Iohanni Erault : Scribatis ea que ego dicam vobis : Vous, Suffort, Classidas et la Poule, je vous somme, de par le Roy des cieulz, que vous en allez en Angleterre. Nec aliud fecerunt ipsi Versailles et Erault illa vice, de quo recordatur. Et stetit ipsa Iohanna in villa pictavensi totidem sicut fecit rex. Dicebat eciam ipsa Iohanna quod 202consilium suum sibi dixerat quod cicius debuisset ire versus regem. Et vidit loquens illos qui adduxerant eamdem Iohannam versus regem, videlicet Iohannem de Metz, Iohannem Coulon et Bertrandum Pollichon121, cum quibus habebat magnam familiaritatem et amiciciam ; et fuit semel presens, quod ipsi qui eamdem Iohannam [adduxerunt]221 loquebantur deffuncto domino castrensi, tunc regis confessori, quod ipsi transiverant per Burgundiam, et per loca occuppata per inimicos ; semper tamen transiverant sine quocumque impedimento : unde multum mirabantur.

Dicit ulterius quod audivit dici dicto deffuncto domino confessori quod viderat in scriptis quod debebat venire quedam Puella, que debebat iuvare regem Francie. Nec vidit ipse loquens, et nescit si aliter ipsa Iohanna fuerit examinata quam ut supra deposuit. Audivit tamen dici a dicto domino confessore et aliis doctoribus quod ipsi credebant ipsam Iohannam esse missan a Deo, et quod credebant eam esse de qua prophecia loquebatur ; quodque, actentis eius gestu, simplicitate et conversacione, rex se poterat de eadem iuvare, cum in eadem nichil invenirent aut percipere poterant nisi bonum ; nec in ipsa percipiebant quidquam fidei catholice contrarium.

Dicit tamen quod non fuit presens in hiis que fuerunt acta in villa aureleanensi. Communis tamen fama erat quod omnia per eius medium erant facta, et quasi miraculose. Et dicit ipse loquens quod, illa die qua dominus de Talbot fuit adductus in villa de Baugency, qui fuerat captus a Patay, ipse loquens accessit ad dictam villam de Baugency ; et de loco de Baugency ipsa Iohanna ivit cum viris armatis ad villam de Jargueau, que fuit capta per insultum ; et fuerunt Anglici fugati. Et dehinc regressa est ipsa Iohanna in villa turonensi, in qua erat dominus noster rex. Et de villa turonensi inceperunt iter ad eundum Remis, pro consecracione et coronacione regis. Dicebatque ipsa Iohanna regi et gentibus armatis quod irent audacter, et quod omnia prospere evenirent ; quodque non timerent, quia neminem invenirent qui eis nocere posset ; ymo nullam resistenciam haberent ; dicendo ultra quod non dubitabat quin haberet satis gentes, et quod multi eam sequerentur. Dicit eciam quod ipsa Iohanna fecit congregari gentes armorum inter villam trecensem et villam autissiodorensem. Et fuerunt multi inventi, quia quilibet eam sequebantur. Et venerunt rex et gentes sue sine impedimento usque Remis. Nullam enim passus est rex repulsam ; sed porte civitatum et villarum ultro aperiebantur sibi.

Dicit eciam ipse testis, eius medio iuramento, quod ipsa Iohanna erat bona christiana ; libenter audiens missam et cothidie sepe recipiens 203sacramentum Eucaristie. Multumque irascebatur quando audiebat iurare ; et hoc erat bonum signum, ut dicebat dominus confessor regis, qui sollicite inquirebat de gestis et vita eius.

Dicit eciam quod in excercitu erat semper cum armatis ; et audivit dici a pluribus eidem Iohanne familiaribus, quod de ipsa nunquam [habuerant]222 concupiscenciam ; esto quod aliquando adesset voluntas libidinis. Nunquam tamen de ea presumpserunt. Et credebant quod non posset concupisci. Et multociens, dum loquebantur de peccato carnis et de aliquibus verbis que trahere poterant ad libidinem, dum eam videbant et appropinquabant, non poterant de hoc loqui. Ymo repente amictebant motum carnis. Et de hoc interrogavit plures qui aliquando cubuerunt de nocte in societate dicte Iohanne ; qui sibi respondebant, ut supra deposuit, dicentes ultra quod nunquam habuerant concupiscenciam carnalem, dum eamdem aspiciebant.

Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis.

[Simon Beaucroix]

Nobilis vir Simon Beaucroix, scutifer, clericus coniugatus, commorans Parisius in Hospitio Novo, testis coram prefatis dominis, remensi .archiepiscopo et parisiensi episcopo, ac fratre Thoma Verel122 ordinis fratrum predicatorum, sacre theologie professore, a prefato fratre Iohanne Brehal, in hac parte subinquisitore deputato, productus, receptus, iuratus et examinatus, die XX^a mensis aprilis ; etatis L annorum, vel circiter, ut dicit,

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere seu actestari de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Dicit et deponit, quod ipse erat in villa de Chinon, cum domino Iohanne d’Olon, milite, senescallo Bellicardi123, et in qua villa erat dominus noster rex, quando ipsa Iohanna venit erga regem. Que, postquam fuit locuta cum rege et aliis de consilio regis, fuit posita an custodia dicti domini Iohannis d’Olon. Et de villa de Chinon, ipsa Iohanna venit in societate dicti d’Olon ad villam blesensem ; et de villa blesensi, per Saloniam, usque ad villam aureleanensem. Et bene recordatur quod ipsa Iohanna precepit omnibus armatis quod confiterentur, et quod se ponerent in bono statu, asserens quod Deus eos adiuvaret ; et quod, si essent in bono statu, obtinerent victoriam cum Dei adiutorio. Et erat ipsa Iohanna pro tunc intencionis quod gentes armorum deberent ire de directo apud fortalicium seu bastildam Sancti Iohannis Albi. Quod non fecerunt ; ymo iverunt inter aureleanensem et Jargueau, in quodam loco, ubi cives aureleanenses miserant naves ;ad recipiendum victualia et conducendum in villa aureleanensi. Et 204fuerunt posita victualia in navibus, et ducta ad villam aureleanensem. Et, quia gentes armorum transire non poterant ultra 75r fluvium Ligeris, aliqui dixerunt quod opportebat reverti, et ire transitum fluvium Ligeris in villa blesensi ; quia non erat pons propinquior in obediencia regis. Ex quo multum fuit indignata ipsa Iohanna, timens ne recedere vellent, et quod opus remaneret imperfectum. Nec voluit ipsa Iohanna ire cum aliis transitum apud villam blesensem ; sed transivit ipsa Iohanna cum ducentum lanceis, vel circiter, per rippariam, in navibus ; et transiverunt ad aliud latus riparie, et intraverunt villam aureleanensem per terrain. Et dominus marescallus de Boussac ivit quesitum tota nocte armatam regis, que erat apud villam blesensem. Et recordatur ipse loquens quod, modicum ante accessum domini marescalli de Boussac ad villam aurelianensem, ipsa Iohanna dicebat dicto domino Iohanni d’Olon quod dictus dominus marescallus veniebat, et quod bene sciebat quod non haberet malum. Et cum ipsa Iohanna esset in hospicio suo, ipsa, spiritu Dei ducta, ut dicit, repente dixit : In nomine Domini, gentes nostre habent multum agere. Et misit quesitum suum equum, et se armavit ; et ivit versus fortalicium seu bastildam Sancti Lupi, ubi erat quedam invasio gencium regis contra Anglicos. Et postquam ipsa Iohanna applicuit ad illam invasionem, dictum fortalicium fuit captum. Et in crastino iverunt Gallici, in societate ipsius Iohanne, ad invadendum quoddam forta licium Sancti Iohannis Albi ; et appropinquaverunt usque ad quamdam insulam. Et, cum Anglici percepissent quod gentes regis transibant aquam, dimiserunt dictam bastildam Sancti Iohannis Albi ; et se retraxerunt ad aliud fortalicium, situatum apud Augustinenses, ubi ipse loquens vidit armatam regis in maximo periculo, ipsa Iohanna dicente : Eamus audacter, in nomine Domini ! Et pervenerunt usque ad Anglicos, qui erant in magno periculo, et habebant tria fortalicia seu tres bastildas. Et incontinenti, sine magna difficultate, fuit capta ipsa bastilda Augustinensium ; et postmodum concluserunt capitanei quod ipsa Iohanna intraret villam aurelianensem. Quod tamen facere nolebat, dicendo : Dimictemus nos gentes nostras ? Et in crastinum venerunt ad invadandum fortalicium situm in buto pontis, quod erat multum forte et quasi inexpugnabile. Et habuerunt gentes regis ibidem multum agere, quia insultus duravit per totam diem usque ad noctem. Et vidit quod dictus dominus senescallus Bellicardi fecit disrumpere pontem cum una bonbarda. Et cum iam vespere essent et quasi desperantes de habendo huiusmodi fortalicium seu bastildam pontis, dictum fuit quod afferretur vexillum Iohanne ; et [allatum]223 exstitit. Et inceperunt invadere dictum fortalicium. Et 205illico, sine magna difficultate, gentes regis intraverunt cum dicto vexillo ; et Anglici inceperunt fugere, in tantum quod, dum pervenerunt in buto pontis, pons fuit disruptus, et multi Anglicorum fuerunt submersi. In crastino autem gentes regis iterum exiverunt ad debellandum Anglicos, qui, visis Gallicis, fugerunt. Et cum ipsa Iohanna videret eos fugientes et Gallicos eos sequentes, dixit Gallicis : Dimictatis Anglicos ire, nec eos occidatis ! Recedant ! Sufficit michi eorum recessus. Et eadem die exiverunt villam aureleanensem, et reversi sunt ad villam blesensem, ad quam applicuerunt eadem die. Et ibidem stetit ipsa Iohanna duobus vel tribus diebus ; et deinde ivit Turonis et a Loches ; ubi gentes regis se preparaverunt ad eundum ad villam de Jargueau. Et iverunt, et eamdem villam insultu ceperunt.

Nec aliud scit de hiis que egit.

Scit tamen quod ipsa Iohanna erat bona catholica, timens Deum ; que sepissime confitebatur de duobus diebus in duos dies ; et eciam qualibet septimana recipiebat sacramentum Eucaristie ; audiebatque missam qualibet die ; et exhortabatur armatos de bene vivendo et sepe confitendo. Et bene recordatur loquens quod, tempore quo conversabatur cum eadem, nunquam habuit voluntatem male agendi.

Dicit ulterius quod ipsa Iohanna semper cubabat cum iuvenibus filiis, nec volebat cubare cum mulieribus senibus. Abhorrebat eciam multum iuramenta et blaphemias ; et iurantes et blaphemantes redarguebat. Et in excercitu nunquam voluisset quod aliqui de sua societate depredarent aliquid. Nam de victualibus, que sciebat depredata, nunquam volebat comedere. Et quadam vice quidam Scotus dedit sibi intelligere quod ipsa comederat de uno vitulo depredato ; de quo multum fuit irata, et voluit propter hoc percutere ipsum Scotum.

Dicit eciam quod nunquam volebat quod mulieres diffamate equitarent in excercitu cum armatis. Quare nulla fuisset ausa se invenire in ipsius Iohanne societate ; sed quascumque inveniebat, cogebat recedere, nisi ipsi armati vellent easdem in uxores ducere.

Et finaliter credit ipse loquens quod ipsa erat vera catholica, Deum timens, et precepta eius custodiens, mandatis eciam Ecclesie obediens pro posse ; pia eciam, non solum erga Gallicos, sed eciam erga inimicos. Et hoc scit ipse loquens, quia per longa tempora cum eadem conversatus est, et eam multociens iuvabat ad armandum.

Dicit insuper quod ipsa Iohanna multum dolebat et displicebat sibi quod alique bone mulieres veniebant ad eam, eam volentes salutare ; et videbatur quedam adoracio, de hoc irascebatur.

Nec aliud scit.

206

[Iohannes Barbin]

Venerabilis et scientificus vir, magister Iohannes Barbin124, legum doctor, advocatus 75v domini nostri regis in sua Parlamenti curia, etatis L annorum, testis coram eisdem dominis iudicibus, productus, receptus, iuratus et examinatus, die ultima mensis aprilis,

Et primo, interrogatus super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis, in hac causa productis, aliis omissis, cum de ipsis nichil sciret deponere,

Dicit et deponit, eius medio iuramento, quod, tempore quo ipsa Iohanna ivit versus regem in villa de Chinon, ipse loquens erat in villa pictavensi. Et audivit dici quod rex prima facie eidem Iohanne noluit adhibere fidem ; sed voluit quod prius examinaretur per clericos ; et misit eciam, ut audivit, in loco nativitatis ipsius Iohanne, ad sciendum unde erat. Et ut ipsa Iohanna examinaretur, missa fuit ad villam pictavensem, in qua tunc ipse loquens erat ; et in eadem villa pictavensi ipse loquens primitus de eadem Iohanna noticiam habuit. Que, dum in eadem villa accessit, fuit hospitata in domo magistri Iohannis Rabateau. Et, tempore quo erat ibidem hospitata, audivit dici ab uxore dicti Rabateau quod ipsa erat cothidie post prandium, per magnum temporis spacium, genibus flexis cicius, et eciam de nocte ; et quod multociens intrabat quamdam parvam cappellam illius domus, et ibidem per magnum tempus orabat. Et eam visitaverunt multi clerici, videlicet magister Petrus de Versailles, sacre theologie professor, tempore sui obitus episcopus meldensis, et magis ter Guillermus Aymeri, eciam sacre theologie professor ; et alii graduati in theologia, de quorum nominibus non recordatur, qui similiter eam interrogaverunt prout voluerunt. Et audivit tunc ipse loquens ab eisdem doctoribus referri quod eam examinaverant, et sibi plures fecerant questiones ; quibus multum prudenter respondebat, ac si fuisset unus bonus clericus ; ita quod mirabantur de eius responsionibus. Et credebant quod hoc erat divinitus, actenta eius vita et conversacione. Et finaliter fuit conclusum per clericos post examinaciones et interrogaciones per eos factas, quod non erat in ea aliquid mali, nec aliquid fidei catholice contrarium. Et, visa neccessitate in qua tunc erat rex et regnum, quoniam rex et incole eidem obedientes erant illo tempore in desperacione, et sine spe cuiuscumque adiutorii, nisi processisset a Deo, quod rex de eadem se poterat iuvare. Et in illis deliberacionibus quidam magister Iohannes Erault, sacre theologie professor, retulit quod ipse alias audiverat dici a quadam Maria d’Avignon125, que pridem venerat apud regem, cui dixerat quod regnum Francie [habebat]224 multum pati, et plures sustineret calamitates ; dicendo ulterius quod ipsa habuerat multas visiones tangentes desolacionem 207regni Francie ; et inter alia videbat multas armaturas, que eidem Marie presentabantur ; ex quibus ipsa Maria expavescens timebat ne cogeretur illas armatures recipere ; et sibi fuit dictum quod non timeret, et quod ipsa non deferret huiusmodi arma ; sed quedam Puella, que veniret post eam, eadem arma portaret et regnum Francie ab inimicis liberaret. Et credebat firmiter quod ipsa Iohanna esset illa de qua ipsa Maria d’Avignon fuerat locuta.

Dicit insuper quod armati eam reputabant quasi sanctam ; quia ita se habebat in excercitu, in dictis et factis, secundum Deum, quod a nullo reprehendi poterat.

Dicit ulterius quod audivit dici a magistro Petro de Versailles quod, dum quadam vice ipse magister Petrus esset in villa de Loches, in societate ipsius Iohanne, quedam gentes capiebant pedes equi sui, et osculabantur manus et pedes. Ipse autem eidem Iohanne dixit quod male faciebat talia pati, que non sibi spectabant, dicendo quod caveret a talibus, quia faciebat homines ydolatrare. Ipsa Iohanna respondit : In veritate, ego nescirem me a talibus custodire, nisi Deus me custodiret.

Et breviter dicit loquens quod, videre suo, ipsa Iohanna erat bona catholica ; et quod, quicquid per eam actum fuit, hoc fuit a Deo. Et ad hoc dicendum movetur, quia ipsa erat in omnibus commendanda, tam in conversacione, quam in cibo et potu, et aliis. Nec unquam de eadem audivit dici aliquid sinistrum ; sed eam semper audivit manuteneri et reputari pro bona et catholica muliere.

[Margarita la Touroulde]

Honesta et prudens mulier, domicella Margarita la Touroulde, relicta deffuncti magistri Renati de Bouligny, dum viveret domini nostri regis consiliarii, etatis LXIV annorum, vel eocirca, producta, recepta, iurata et examinata, anno et die, in deposicione testis precedentis contentis,

Et primo, interrogata, eius medio iuramento, quid ipsa sciat deponere seu actestari de et super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis articulorum, in hac causa nullitatis productorum.

Dicit et deponit quod, dum ipsa Iohanna applicuit versus regem, apud Chinon, ipsa loquens erat in villa bituricensi, ubi regina erat. Quo tempore erat, in hoc regno et in partibus regi obedientibus, tanta calamitas et pecuniarum penuria quod erat pietas ; ymo omnes regi obedientes erant quasi in desperacione. Et hoc scit loquens quia eius maritus erat tunc temporis receptor generalis ; qui, illo tempore, nec de pecunia regis, nec de sua, habebat nisi quatuor scuta ; et erat civitas aureleanensis obsessa ab Anglicis, et non erat modus quo posset iuvari. Et in illa calamitate venit ipsa Iohanna ; et, ut firmiter credit 208ipsa loquens, a Deo venit, et missa exstitit ad relevandum regem et Incolas sibi 76r obedientes, quia protunc non erat spes nisi a Deo. Non tamen vidit ipsa loquens eamdem Iohannam, nisi illo tempore quo rex rediit a villa remensi, in qua fuerat consecratus. Et venit rex in villa bituricensi, in qua erat regina et ipsa loquens cum eadem. Et rege appropinquante, regina ivit regi obviam apud villam de Selles en Berry ; et ipsa loquens cum eadem. Et dum regina iret regi obviam, prevenit ipsa Iohanna, que salutavit reginam ; et fuit ipsa Iohanna tunc ducta Bituris et hospitata de prescripto domini d’Albret126, in domo ipsius loquentis, licet deffunctus maritus ipsius loquentis eidem dixisset quod ipsa Iohanna hospitaretur in domo cuiusdam Iohannis Duchesne. Et stetit in eadem domo per spacium trium septimanarum, cubando, bibendo et comedendo. Et quasi cothidie ipsa loquens cubabat cum eadem Iohanna ; nec in ea vidit aut percepit aliquid sinistrum. Sed se rexit et regebat sicut una proba et catholica mulier, quia sepissime confitebatur, audiebat libenter missam ; et pluries requisivit loquentem de eundo ad matutinas. Ipsa enim loquens ad ipsius instanciam pluries ivit et eam duxit.

Dicit insuper quod, cum aliquando fabularentur ad invicem, et eidem Iohanne diceretur quod ipsa non dubitabat ire ad insultus, quia [ipsa]225 bene sciebat quod ipsa non lederetur : ipsa respondebat quod non habebat aliquam securitatem amplius quam ceteri armati. Et narrabat aliquando ipsa Iohanna qualiter fuerat examinata per clericos, et quod eis responderat : Il y a es livres de nostre Seigneur plus que es vostres.

Et dixit ulterius ipsa loquens quod audivit loqui illos, qui eam ad regem adduxerunt, quod, prima facie, credebant eam fatuam, et erant intencionis ponere eam in quadam municione. Sed, dum inceperunt iter ad eam ducendum, fuerunt parati ad omnia ipsius Iohanne bene placita ; et tantum afiectabant eam presentare regi, quantum ipsa faciebat ; nec potuissent resistere eiusdem Iohanne voluntati. Dicebant quod in principio habuerunt voluntatem requirendi eam carnaliter. Sed, dum credebant loqui de illo, pudebat taliter illos quod eidem de hoc non audebant loqui, aut habere cum ea verbum. Et audivit dici ab eadem Iohanna quod dux Lothoringie, qui habebat quamdam infirmitatatem, voluit eam videre. Et cum eodem locuta fuerat ipsa Iohanna, et eidem dixerat quod se male regebat, et quod nunquam sanaretur nisi se emendaret ; eumdemque exortaverat ut ipse reciperet suam bonam coniugem127.

Dicit insuper quod ipsa Iohanna multum aborrebat ludum deciorum.

209Dicit eciam quod ipsa Iohanna erat multum simplex et ignorans ; et nichil penitus sciebat, videre loquentis, nisi in facto guerre. Et recordatur ipsa loquens quod plures mulieres veniebant ad domum loquentis, dum ipsa Iohanna in eadem morabatur ; et apportabant paternostres et alia signacula, ut ipsa Iohanna tangeret ea ; de quo ipsa Iohanna ridebat, eidem loquenti dicendo : Tangatis vosmet, quia ita bona erunt ex tactu vestro, sicut ex meo. Erat eciam ipsa Iohanna multum larga in elemosinis ; et libentissime subveniebat indigentibus et pauperibus, dicens quod erat missa pro consolacione pauperum et [indigencium]226.

Dicit insuper quod eam pluries vidit in balneo et stuphis128 ; et, ut percipere potuit, credit ipsam fore virginem. Et quicquid scit erat tota innocencia de facto suo ; nisi in armis, ut supra dixit, quia equitabat cum equo, portando lanceam, sicut melior armatus fecisset ; et de hoc mirabantur armati.

[Iohannes Marcel]

Iohannes Marcel, civis et burgensis parisiensis, etatis LVI annorum, vel circiter, per eosdem dominos commissarios, anno et die predictis, productus, iuratus et examinatus,

Et primo, interrogatus de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis articulorum in huiusmodi causa traditorum,

Dicit et deponit, eius medio iuramento, quod eamdem Iohannam nullo modo noverat tempore quo fuit adducta in villa rothomagensi ; et eam vidit primo quando fuit predicata in Sancto Audoeno.

Item interrogatus de contentis in V°, VI°, VII°, VIII° et IX°,

Deponit se scire solum ea que sequuntur : videlicet, quod ipse loquens moram trahebat in villa rothomagensi, pro tempore quo ipsa Iohanna fuit capta prope Compendium, et adducta in villa rothomagensi. Et dicit quod magister Petrus Cauchon erat tunc episcopus belvacensis, qui, ut audivit dici, eam requisivit, ut faceret suum processum ; sed quo zelo et aut qualiter processit, nichil scit.

De contentis in X° articulo, Deponit ipse loquens quod audivit dici quod domina de Bedfort129 eamdem Iohannam fecit visitari, an esset virgo vel non ; et quod inventa fuit virgo. Et audivit dici cuidam Iohannotino Simon, sutore tunicarum, quod domina ducissa Bedfordie fecerat fieri pro eadem Iohanna quamdam tunicam ad usum mulieris ; quam, cum eidem induere vellet, eam accepit dulciter per mammam. Que fuit ex hoc indignata, et tradidit dicto Iohannotino unam alapam.

Deinde, interrogatus de contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV°,

210Deponit solum quod audivit dici a quodam magistro Iohanne le Sauvaige130, ordinis fratrum predicatorum, qui pluries cum loquente locutus fuit de eadem Iohanna, quod ipse fuerat in processu deducto contra eam, de quo cum magna difficultate loqui volebat. Unum tamen sibi dixit, quod nunquam viderat mulierem talis etatis, que tantam dedisset penam examinantibus. Et multum mirabatur de responsionibus ipsius Iohanne et de sua memoria, quia habebat memoriam de hiis que dixerat. Et una vice, dum notarius aliquid scripsisset et quod 76v scripserat retulisset, dixit ipsa Iohanna notario quod non ita responderat ; et astantibus se retulit. Qui astantes dixerunt omnes quod ipsa Iohanna bene dicebat ; et fuit facta correctio illius responsionis.

De contentis in omnibus ceteris articulis,

Deponit ipse loquens quod, ut supra dixit, ipse fuit in sermone facto apud Sanctum Audeonum ; et ibidem primitus eamdem Iohannam vidit ; et recordatur quod magister Guillermus Errard, doctor in theologia, fecit predicacionem in presencia dicte Iohanne, que, ut videtur loquenti, erat in habitu viri. Sed quid actum aut dictum fuit in eodem sermone, nichil scit ; quia, ut dicit, distabat multum a predicatore. Et licet audiverit ipse loquens quod magister Laurencius Calot131 et aliqui alii dixerunt dicto magistro Petro Cauchon quod nimis tardabat de proferendo suam sentenciam, et quod male iudicabat, et ipse magister Petrus Cauchon respondit quod menciebatur.

Dicit insuper quod ipse fuit in secunda predicacione, in die qua ipsa Iohanna fuit igne cremata ; et vidit eamdem Iohannam in igne clamantem et dicentem pluries Ihesus alta voce. Et credit firmissime quod obierit catholice, et quod bene finivit dies suos, et in statu bone Christiane. Et hoc scit ex relatu religiosorum qui eam associabant in hora mortis sue. Et vidit plures, et quasi maiorem partem de astan tibus, flentes et dolentes pro pietate ; quia dicebatur ipsam Iohannam fuisse iniuste condempnatam.

Nec aliud scit ipse loquens, super contentis in dictis articulis, debite interrogatus.

[Iohannes, dux Alenconii]

Illustris ac potentissimus princeps et dominus, dominus Iohannes, dux Alenconii132, etatis L annorum, vel eocirca, productus, receptus, iuratus et examinatus, coram prefatis dominis iudicibus, die III^a mensis maii, anni prefati Domini M CCCC LVI,

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere de et super con tentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Dicit et deponit, eius medio iuramento, quod, dum ipsa Iohanna 211venit versus regem, rex erat in villa de Chinon, et ipse loquens in villa Sancti Florencii. Et ipso loquente ibidem existente et spatiante ad fugandum aux cailles, quidam baiulus loquentis accessit ad ipsum, eidem notificando quod venerat versus regem quedam puella, asserens se missam ex parte Dei, ad fugandum Anglicos et levandum obsidionem positam per eosdem Anglicos ante villam aurelianensem. Qua de causa, ipse loquens in crastino ivit versus regem apud villam de Chinon existentem ; et invenit dictam Iohannam loquentem cum rege. Et, ipso loquente appropinquante, ipsa Iohanna peciit de loquente quis esset. Et rex respondit quod erat dux Alenconii. Tunc ipsa Iohanna dixit : Vous soyés le tres bien venu ! Quanto plures erunt de sanguine regis Francie insimul, tantum melius. Et in crastino, ipsa Iohanna venit ad missam regis ; et dum percepit regem, se inclinavit ; et rex eamdem Iohannam duxit in quamdam cameram. Et cum eo erant ipse loquens et dominus de la Tremoille, quos retinuit rex, aliis precipiendo quatinus recederent. Ipsa tunc Iohanna regi fecit plures requestas, et inter alias quod donaret regnum suum Regi celorum, et quod Rex celorum, post huiusmodi donacionem, sibi faceret prout fecerat suis predecessoribus, et eum reponeret in pristinum statum ; et multa alia, de quibus ipse loquens non recolit, fuerunt prolocuta usque ad prandium. Et post prandium, rex ivit spatiatum ad prata. Et ibidem ipsa Iohanna cucurrit cum lancea ; et propter hoc ipse loquens, videns eamdem Iohannam ita se habere in portando lanceam et currendo cum lancea, dedit eidem Iohanne unum equum. Postmodum vero rex conclusit quod ipsa Iohanna examinaretur per gentes Ecclesie ; et fuerunt deputati episcopi, castrensis, confessor regis, silvanectensis, maglonensis et pictavensis ; magister Petrus de Versailles, postmodum episcopus meldensis, et magister Iordanus Morin, et quamplures alii, de quorum nominibus non recolit. Qui eamdem Iohannam interrogaverunt, in ipsius loquentis presencia, ad quid ipsa venerat, et quis eam fecerat venire ad regem. Que respondit quod venerat ex parte Regis celorum ; et quod habebat voces et consilium, que sibi consulebant quid haberet agere. De aliis autem non recordatur ipse loquens. Sed postmodum ipsa Iohanna, que tunc prandebat cum loquente, dixit loquenti quod ipsa fuerat multum examinata ; sed plura sciebat et poterat quam dixisset eam interrogantibus. Rex autem, audita relacione dictorum commissorum ad eam examinandum, iterum voluit quod ipsa Iohanna iret ad villam pictavensem ; et ibidem iterum fuit examinata. Ipse tamen loquens, in huiusmodi examine facto Pictavis, non fuit presens. Scit tamen quod postmodum, in consilio regis, fuit relatum quod illi qui eam examinaverant, dixerant quod in eadem nichil invenerant fidei catholice contrarium ; et quod, actenta neccessitate, quod rex de eadem 212se iuvare poterat. Et hiis auditis, rex misit loquentem versus reginam Cicilie133 pro preparando victualia ad ducendum Aurelianis, pro excercitu conducendo ; et ibidem invenit dominum Ambrosium de Loré et dominum Ludovicum, de cuius cognomine non recordatur134, qui preparaverant victualia. Sed opus erat pecuniis ; et ad habendum pecunias pro dictis victualibus, ipse loquens regressus est ad regem et sibi notificavit qualiter victualia erant parata, et quod non restabant nisi pecunie pro victualibus et armatis. Et tunc rex aliquos misit pro deliberando pecunias neccessarias ad opus huiusmodi complendum ; in tantum quod armati cum victualibus fuerunt preparati ad eundum ad villam aureleanensem, 77r ad temptandum si levari posset obsidio. Cum quibus armatis ipsa Iohanna fuit missa. Et fecit rex eidem Iohanne fieri armaturas. Et ita recesserunt armati regis cum Iohanna. Sed quid fecerunt eundo et de hiis que facta fuerunt Aureleanis, nichil scit ipse loquens, nisi ex auditu, quia non fuit presens, nec cum ipsis armatis ivit. Sed postmodum vidit fortalicia existencia ante villam aureleanensem, et consideravit fortificacionem eorum ; que credit pocius capta fuisse miraculose quam vi armorum ; et maxime fortalicium de Tournelles, in buto pontis, et fortalicium Augustinensium, in quibus, si ipse loquens cum paucis armatis fuisset, ipse bene fuisset ausus exspectare per sex vel septem dies omnimodam potenciam armatorum ; et sibi videtur quod eum non cepissent ; Et, prout audivit referri ab armatis et capitaneis, qui ibidem interfuerant, quod quasi omnia facta Aurelianis ascribebant Dei miraculo ; et quod illa non fuerunt facta opere humano, sed desuper acciderat. Et hoc audivit dici pluries domino Ambrosio de Loré, nuper preposito parisiensi. Nec eamdem Iohannam, a tempore sui recessus de rege, vidit usque post levatam obsidionem aurelianensem. Quod eamdem Iohannam vidit apud Selles en Berry, ubi, ipse loquens et eadem Iohanna iverunt ad alios armatos existentes versus villam aureleanensem. Et tantum fecerunt quod fuerunt congregati insimul de gentibus regis usque ad numerum sex centum lancearum, desiderantes ire ad villam de Jargueau, quam tenebant Anglici occupatam. Et illa nocte cubuerunt in quodam nemore. Et adveniente crastino, venerunt alii armati regis, quos conducebant dominus Bastardus aurelianensis et dominus Florencius d’Illiers135, et quidam alii capitanei. Et ipsis ad, invicem congregatis, invenerunt quod ipsi erant circiter duodecim centum lancee. Et fuit tunc contencio inter capitaneos, quia aliqui erant opinionis quod fieret insultus in villa, alii de con trario asserentes Anglicos habere magnam potenciam, et esse in magna multitudine. Ipsa tunc Iohanna, videns inter eos difficultatem, dixit quod non timerent aliquam multitudinem, nec facerent difficultatem de dando eisdem Anglicis insultum, quia Deus conducebat 213eorum opus ; dicens ipsa Iohanna quod, nisi esset secura quod Deus deducebat hoc opus, quod ipsa prediligeret custodire oves quam tantis periculis se exponere. Et hiis auditis, duxerunt iter suum erga villam de Jargueau, credentes accipere suburbia, et ibidem pernoctare. Quod scientes Anglici venerunt eisdem obviam, et prima facie repulerunt gentes regis. Quod videns ipsa Iohanna, accepto suo vexillo, ivit ad invasionem, commonendo armatos quatinus haberent bonum cor. Et tantum fecerunt quod illa nocte armati regis fuerunt hospitati in suburbiis de Jargueau. Et credit loquens quod Deus opus huiusmodi conducebat, quia illa nocte, quasi nulle facte sunt excubie ; ita quod, si Anglici exivissent villam, armati regis fuissent in magno periculo. Et paraverunt armati regis l’artilerie ; feceruntque de mane traxere bonbardas et machinas contra villam ; et habuerunt post aliquos dies inter se consilium quid agendum videretur contra Anglicos existentes in villa de Jargueau, pro recuperatione dicte ville. Ipsis in consilio existentibus, relatum fuit quod la Hire loquebatur cum domino de Suffort ; de quo ipse loquens, et alii, qui habebant onus huiusmodi gencium armatorum, fuerunt male contenti de dicto la Hire. Et fuit mandatus ipse la Hire, qui venit. Post cuius eventum fuit conclusum quod fieret insultus contra villam, et clamaverunt precones : Ad insultum ! Ipsaque Iohanna dixit loquenti : Avant, gentil duc, a l’assault ! Et, cum eidem loquenti videretur quod premature agebant ita cito incipere insultum, ipsa Iohanna dixit loquenti : Nolite dubitare ! Hora est parata, quando placet Deo ; et quod oportebat operari quando Deus volebat. Operate, et Deus operabitur. Dicendo ulterius eidem loquenti : A ! gentil duc, times tu ? Nonne scis quod ego promisi uxori tue te reducere sanum et incolumem ? Quia in veritate, dum ipse loquens recessit a sua uxore pro veniendo cum eadem Iohanna ad excercitum, uxor loquentis dixit eidem Iohannete quod multum timebat de ipso loquente ; et quod nuper fuerat prisionarius ; et quod tante pecunie fuerant exposite pro sua redempcione, quod libenter eumdem loquentem rogavisset de remanendo. Tunc ipsa Iohanna respondit : Domine, nolite timere. Ego eum vobis reddam sanum, et in tali statu aut meliori quam sit.

Dicit eciam quod, durante insultu contra villam de Jargueau, ipsa Iohanna dixit loquenti existenti in quadam platea, quod recederet ab illo loco, et quod, nisi recederet, illa machina, ostendendo quamdam machinam existentem in villa, te occidet. Et recessit loquens. Et paulo post ex eadem machina, in eodem loco, a quo recesserat ipse loquens, fuit quidam occisus, qui vocabatur Monseigneur du Lude136, de quo habuit magnum timorem ipse loquens, et multum mirabatur de dictis ipsius Iohanne, actentis predictis. Postmodum ipsa Iohanna 214ivit ad insultum, et ipse loquens cum eadem. Et armatis invadentibus, comes de Suffort fecit clamari quod volebat loqui cum loquente. Qui tamen non fuit auditus ; ymo perfecerunt insultum. Et erat Iohanna in scala, tenens in manu sua vexillum suum, quod vexillum fuit percussum, et ipsa Iohanna percussa super capud de uno lapide, quod fuit diminutum super cappellinam ipsius Iohanne. Ipsa tamen Iohanna prostrata fuit ad terram. Et cum surrexisset, 77v dixit armatis : Amis, amis, sus ! sus ! Nostres Sire a condempné les Angloys. Ista hora sunt nostri ; habeatis bonum cor ! Et in instanti ipsa villa de Jargueau fuit capta ; et Anglici recesserunt versus pontes, quos insequebantur Gallici. Et in prosecucione fuerunt occisi plus quam undecim centum.

Et villa capta, ipse loquens, Iohanna et armati iverunt ad villam aurelianensem ; et de villa aurelianensi iverunt apud Magdunum137, ubi erant Anglici in villa, videlicet l’Enfant de Warvic138 et Scalles. Ipse autem loquens, cum paucis armatis, pernoctavit in quadam ecclesia, juxta Magdunum, ubi ipse loquens fuit in magno periculo. Et in crastino iverunt apud Baugency, in quibusdam pratis, ubi invenerunt alios armatos regis ; et ibidem facta fuit quedam invasio contra Anglicos existentes in villa de Baugency. Post quam invasionem, Anglici exposuerunt villam et intraverunt castrum. Et fuerumt posite excubie coram Castro, ne Anglici exirent. Et ipsis existentibus coram Castro, audiverunt nova quod dominus connestabularius cum certis armatis veniebat. Unde fuit ipse loquens, ipsa Iohanna et alii de excercitu male contenti, volentes recedere a dicta villa, quia habebant in mandatis de non recipiendo in sua societate dominum connestabularium139. Et dixit ipse loquens ipsi Iohanne quod, si ipse connestabularius veniret, ipse recederet. Et in crastino, ante adventum domini connestabularii, venerunt nova quod Anglici veniebant in magno numero, in quorum societate erat dominus de Talbot, et clamaverunt armati : A l’arme !. Et tunc ipsa Iohanna dixit loquenti, qui volebat recedere propter adventum domini connestabularii quod opus erat se iuvare. Et tandem Anglici reddiderunt castrum per composicionem ; et recesserunt cum salvo conductu, quem eisdem concessit ipse loquens, qui eodem tempore erat locumtenens pro rege in huiusmodi excercitu. Et dum Anglici recesserunt, venit quidam de societate la Hire, qui dixit loquenti et capitaneis regis quod Anglici veniebant, et quod eos cito [vultuatim]227 haberent, et quod erant quasi mille homines armorum. Quod audiens ipsa Iohanna quesivit quid diceret ille homo armorum ; et, sibi notificato, dixit domino connestabulario : A ! beau connestable, vous n’estes pas venu de par moy, 215sed, quia venistis, vos bene veneritis ! Multi autem de gentibus regis timebant, dicentes quod bonum erat mandare equos. Ipsa autem Iohanna dixit : En non Dieu, il les fault combatre ! S’ils estoient pendus aux nues nous les arons. Quia Deus eos mictit nobis ut eos puniamus ! Asserendo se esse securam de Victoria, dicendo verbis gallicis : Le gentil roy ara au jour duy la plus grant victoire qu’il eut pieça. Et m’a dit mon conseil qu’ils sont tous nostres. Et scit loquens quod, sine magna difficultate, Anglici fuerunt debellati et occisi ; et inter alios Talbot fuit captus. Fuit autem facta maxima occisio Anglicorum. Et postmodum venerunt gentes regis ad villam de Patay in Belsia ; in qua villa fuit adductus dictus Talbot coram ipso loquente et domino connestabulario, ipsa Iohanna presente. Dixit enim ipse loquens dicto Talbot quod non credebat de mane quod sibi ita accideret. Qui quidem Talbot respondit quod erat fortuna guerre. Et deinde reversi sunt versus regem, qui deliberavit postmodum ire ad villam remensem, pro sua coronacione et consecracione.

Audivitque aliquando dictam Iohannam dicentem regi quod ipsa Iohanna duraret per annum et non multum plus, et quod cogitarent illo anno de bene operando, quia dicebat se habere quatuor onera, videlicet : fugare Anglicos ; de faciendo regem coronari et consecrari Remis ; de liberando ducem aurelianensem a manibus Anglicorum ; et de levando obsidionem positam per Anglicos ante villam aurelianensem.

Dicit insuper quod ipsa Iohanna erat casta, et multum odiebat illas mulieres, que sequebantur armatos. Vidit enim ipse loquens, in Sancto Dionysio, in regressu coronacionis regis, quod ipsa Iohanna prosequebatur cum ense evaginato quamdam iuvenculam existentem cum armatis, adeo quod tam insequendo disrupit suum ensem. Multum eciam irascebatur, dum aliquos armatos audiebat iurantes ; et ipsos multum increpabat, et maxime ipsum loquentem, qui aliquando iurabat ; et dum videbat eam, refrenabatur a iuramento.

Dicit eciam quod aliquando in excercitu ipse loquens cubuit cum eadem Iohanna et armatis, a la paillade. Et vidit aliquando quod ipsa Iohanna se preparabat ; et aliquando videbat eius mammas, que pulcre erant. Non tamen habuit ipse loquens unquam de ea concupiscenciam carnalem.

Dicit ulterius quod, quantum percipere potuit, ipsam semper tenuit pro bona catholica et proba muliere ; quia eam vidit pluries recipere Corpus Christi ; et, dum videbat Corpus Christi, flebat multociens cum magnis lacrimis. Recipiebat eciam sacram Eucharistiam bis in septimana. ; et sepe confitebatur.

Dicit eciam quod ipsa Iohanna in omnibus factis suis, extra factum guerre, erat simplex et iuvenis. Sed, in facto guerre, erat multum 216experta, [tam]228 in portu lancee quam in congregando excercitu et ordinandum bellis, et in preparacione de l’artillerie. Et de hoc mirabantur omnes quod ita caute et provide agebat in facto guerre, ac si fuisset unus capitaneus, qui facta guerre per XX aut XXX annos excercuisset ; et maxime in preparacione de l’artillerie, quia multum bene in hoc se habebat.

Nec aliud scit, super hoc interrogatus.

[Iohannes Pasquerel]

Venerabilis et religiosus vir, frater Iohannes Pasquerel, ordinis fratrum heremitarum Sancti Augustini, de conventu baiocensi, die hestema productus, receptus et iuratus per dominos commissarios ; et hodie, IV^a mensis maii140, per notarios, de mandato 78r dominorum commissariorum, examinatus,

Et primo, interrogatus de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis eidem lectis,

Dicit et deponit, eius medio iuramento, quod, dum ipse primo habuit nova de ipsa Iohanna et qualiter venerat versus regem, ipse loquens erat in villa aniciensi141, in qua villa erat mater ipsius Iohanne, et quidam de eis qui eamdem Iohannam adduxerant versus regem. Et, quia habebant aliquam noticiam cum loquente, dixerunt eidem loquenti quod conveniens erat quod veniret cum eisdem ad dictam Iohannam, et quod eumdem loquentem nunquam dimicterent, quousque eum ad ipsam Iohannam perduxissent. Et cum eisdem venit usque ad villam de Chinon, et dehinc usque ad villam turonensem, in cuius ville turonensis conventu ipse loquens erat lector. Et in eadem villa turonensi pro tunc ipsa Iohanna erat hospitata in domo Iohannis Dupuy, burgensis turonensis. Et eamdem Iohannam invenerunt in eadem domo. Et eamdem Iohannam allocuti fuerunt illi qui eumdem loquentem adduxerant, dicendo : Iohanna, nos adduximus vobis istum bonum patrem. Si eum bene cognosceretis, vos eum multum diligeretis. Quibus ipsa Iohanna respondit quod bene contentabatur de loquente, et quod iam de eo audiverat loqui, quodque in crastino volebat eidem loquenti confiteri. Et in crastino audivit eam in confessione, et coram ea cantavit missam ; et ex illa hora ipse loquens semper secutus est eam ; et cum ea moram traxit usque ad villam Compendii142, dum ibidem fuit capta.

Et audivit dici quod ipsa Iohanna, dum venit versus regem, fuit visitata bina vice per mulieres quid erat de ea, et si esset vir vel mulier, et an esset corrupta vel virgo. Et inventa fuit sicut alia mulier, virgo 217tamen et puella. Et eam visitaverunt, ut audivit, domina de Gaucourt et domina de Treves143. Et postmodum ducta fuit Pictavis, ad examinandum per clericos ibidem in universitate existantes, et ad sciendum quid de ea erat agendum. Et eam examinaverunt magister Iordanus Morin, et magister Petrus de Versailles, dum mortuus est episcopus meldensis, et plures alii. Et ea per eos examinata, concluserunt [quod]229, actenta neccessitate que tunc toti regno imminebat, rex de eadem se poterat iuvare ; et quod in ea nichil invenerant fidei catholice contrarium. Et hoc facto, fuit reducta ad villam de Chinon, et credidit loqui cum rege ; quod non potuit illa vice. Tandem, ex deliberacione concilii, cum rege locuta est ipsa Iohanna. Et illa die, dum ipsa Iohanna intraret domum regis ad loquendum sibi, quidam homo existens super equum dixit ista verba : Esse pas la la Pucelle ? Negando Deum, quod, si haberet eam nocte, quod ipsam non redderet puellam. Ipsa autem Iohanna, tunc eidem homini dixit : Ha ! en nom Dieu, tu le renyes, et tu es si près de ta mort ! Postmodum ipse homo, infra horam, cecidit in aquam et submersus est. Et hoc, ut dicit, audivit a dicta Iohanna et pluribus aliis, qui dicebant in hoc se fuisse presentes.

Ipsam autem Iohannam duxit erga regem dominus comes de Vendosme144 et introduxit eam in camera regis. Et dum eamdem vidit, petivit eidem Iohanne nomen suum ; que respondit : Gentil Dauphin, j’ay nom Jehanne la Pucelle. Et vous mande le Roy des cieulz, per me, quod vos eritis sacratus et coronatus in villa remensi ; et eritis locumtenens Regis celorum, qui est rex Francie. Et post multas interrogaciones factas per regem, ipsa Iohanna iterum dixit. Ego dico tibi, ex parte de Messire, que tu es vray heritier de France, et filz du roy. Et me mictit ad te, pro te ducendo Remis, ut ibi recipias coronacionem et consecracionem tuam, si volueris. Et hiis auditis, rex dixit astantibus quod ipsa Iohanna aliqua secreta sibi dixerat, que nullus sciebat, aut scire poterat, nisi Deus ; quare multum confidebat de ea. Et omnia premissa audivit ab ipsa Iohanna, quia in premissis non fuit presens.

Audivit eciam ab ipsa quod non contentabatur de tantis interrogacionibus ; et quod impediebant eam ad peragendum negocium ad quod missa erat ; et quod opus erat et tempus negociandi ; dicens ulterius quod inquisiverit nunciis Domini sui, scilicet Dei, sibi apparentibus, quid ipsa agere debebat. Et eidem Iohanne dixerunt quod acciperet vexillum Domini sui ; et propter hoc ipsa Iohanna fecit fieri vexillum suum, in quo depingebatur imago Salvatoris nostri, sedentis in iudicio, in nubibus celi ; et erat ibidem quidam angelus depictus, 218tenens in suis manibus florem lilii, quem benedicebat imago. Et applicuit ipse loquens Turonis illotunc quod depingebatur illud vexillum.

Et paulo post, ipsa Iohanna ivit cum aliis armatis ad levandum obsidionem existentem ante villam aurelianensem. Et erat ipse loquens in societate ipsius Iohanne ; a qua non recessit, donec ipsa fuit capta ante Compendium. Et sibi serviebat ut cappellanus, eam audiendo in confessione, et missam cantando.

Et dicit loquens quod ipsa Iohanna erat multum devota erga Deum et beatam Mariam, et quasi cothidie confitebatur et communicabat frequenter. Dicebat enim eidem loquenti, quando erat in aliquo loco, ubi erant conventus mendicancium, quod sibi daret memorie dies in quibus parvi pueri mendicancium recipiebant sacramentum Eucharistie, ut illa die reciperet et cum eisdem pueris, sicut multociens faciebat. Nam cum parvis pueris mendicancium recipiebat sacramentum Eucaristie. Dicit eciam quod dum ipsa confitebatur, ipsa flebat.

Insuper dicit loquens quod, dum ipsa Iohanna exivit villam turonensem 78v ad veniendum Aurelianis, ipsa rogavit loquentem quatinus eam non dimicteret, sed semper cum ea staret ut suus confessor ; quod sibi promisit loquens. Et fuerunt in villa blesensi, circiter per duos vel tres dies, exspectando victualia, que ibidem onerabantur in navibus. Et ibidem dixit loquenti quatinus faceret fieri unum vexillum pro congregandis presbyteris, gallice une banniere ; et quod in eodem vexillo faceret depingi imaginem Domini nostri crucifixi ; quod et fecit ipse loquens. Et huiusmodi vexillo facto, ipsa Iohanna, omni die bina vice, mane videlicet et sero, faciebat per ipsum loquentem congregari omnes presbyteros. Quibus congregatis, cantabant antiphonas et hymnos de beata Maria, et cum eis erat ipsa Iohanna. Nec inter illos presbyteros permictere volebat aliquos armatos, nisi fuissent confessi illa die, monendo omnes armatos quatinus confiterentur, ut venirent ad huiusmodi congregacionem. Nam in ipsa congregacione omnes presbyteri erant parati ad confitendum quoscumque, qui eisdem confiteri volebant.

Et dum ipsa Iohanna exivit villam blesensem ad eundum Aurelianis, ipsa fecit congregari omnes presbyteros cum illo vexillo, et antecedebant ipsi presbyteri armatos. Qui exiverunt per latus de la Salongne sic congregati, cantando Veni, creator spiritus, et quamplures antiphonas, et iacuerunt illa die in campis, et eciam alia die sequente. Et tercia die applicuerunt prope villam aurelianensem, ubi Anglici tenebant obsidionem iuxta ripam fluvii Ligeris. Et armati regis applicuerunt satis prope Anglicos, ita quod oculatim poterant Anglici et Gallici se videre ; ducebantque armati regis victualia. Erat autem tunc riparia ita modica quod naves ascendere non poterant, nec venire 219usque ad ripam, ubi erant Gallici. Et quasi subito aqua crevit, ita quod naves applicuerunt versus armatos. In quibus navibus ipsa Iohanna cum aliquibus armatis introivit, et ivit intra villam aureleanensem. Et ipse loquens, de iussu dicte Iohanne, cum presbyteris et vexillo, reversus est apud villam blesensem. Et deinde, paucis diebus transactis, ipse loquens cum multis armatis venit ad civitatem aureleanensem per latus Belcie, cum dicto vexillo et presbyteris, sine quocumque impedimento. Et dum ipsa Iohanna scivit eorum adventum, ipsa ivit eis obviam, et insimul intraverunt villam aureleanensem sine impedimento ; et introduxerunt victualia, videntibus Anglicis. Et mirum erat, quia omnes Anglici cum magna multitudine et potencia, armati et parati ad bellum, videbant armatos regis in modica comitiva respecta Anglicorum. Videbant eciam et audiebant presbyteros cantantes, inter quos erat loquens, portans vexillum ; et tamen nullus Anglicus commotus est, nec in eosdem armatos et presbyteros ullam fecerunt invasionem.

Et ipsis sic in civitate aureleanensi receptis, armati iterum exiverunt villam aureleanensem, ipsa Iohanna [instante]230, et iverunt ad invadendum et insultum faciendum in Anglicos existentes in fortalicio seu bastilda Sancti Laudi145. Ipse autem loquens, cum aliis presbyteris, post prandium, accesserunt ad hospicium dicte Iohanne ; et, dum ibidem venerunt, ipsa Iohanna clamabat : Ubi sunt illi qui me debent armare ? Sanguis nostrarum gencium decurrit per terram ! Et ipsa armata subito exivit civitatem ; et ivit ad dictum locum fortalicii Sancti Laudi, ubi erat invasio seu insultus. Et in itinere invenit multos vulneratos ; unde maxime condoluit. Et applicuit cum aliis ad insultum taliter quod vi et violencia ipsum fortalicium fuit captum, et Anglici in eodem existentes capti. Et recordatur ipse loquens quod fuit in vigilia Ascensionis Domini. Fueruntque ibidem multi Anglici interfecti. Unde multum dolebat ipsa Iohanna, ex eo quod dicebat eos interfectos sine confessione, et eos multum plangebat ; et illico ipsa eidem loquenti confessa est. Eidem eciam loquenti precepit, quod publice moneret omnes armatos quod confiterentur peccata sua et redderent gracias Deo de Victoria obtenta ; alias ipsa cum eis non interesset ; ymo ipsorum societatem relinqueret ; dicendo ulterius, dicta die vigilie Ascensionis Domini, quod infra quinque dies obsidio existens ante villam aureleanensem levaretur, nec remaneret Anglicus aliquis coram civitate ; quod ita accidit. Quia, ut iaro dixit, dicta die mercurii, fuit captum fortalicium seu bastilda Sancti Laudi, ubi sunt moniales, et in quo fortalicio erant plus quam centum homines electi et bene armati ; de quibus nullus remansit quin fuerit 220captus aut mortuus. Et illa die de sero, dum esset in suo hospicio, dixit eidem loquenti quod in crastinum, quod erat dies festi Ascensionis Domini, non faceret bellum, nec se armaret, ob reverenciam dicti festi ; et quod illa die volebat confiteri et recipere sacramentum Eucaristie ; quod et fecit. Et illa die ordinavit quod nullus presumeret in crastino exire villam et ire ad invasionem, seu insultum, nisi per prius ivisset ad confessionem ; et quod [caveant]231 ne mulieres diffamate eam sequerentur ; quia propter peccata Deus permicteret perdere bellum. Et ita factum fuit, sicut ipsa Iohanna ordinaverat.

Dicit eciam ipse loquens quod illa die festi Ascensionis Domini, ipsa Iohanna scripsit Anglicis existentibus in fortaliciis seu bastiliis in hunc modum :

Vos, homines Anglie, qui nullum ius habetis in hoc regno Francie, Rex celorum vobis precepit et mandat per me, Iohannam la Pucelle, quatinus dimictatis vestra fortalicia, et recedatis in partibus vestris ; vel ego faciam vobis tale hahu146 de [quo]232 erit perpetua memoria. Et hec sunt que pro tercia et ultima vice ego vobis scribo nec amplius scribam.

Sic signatum : Ihesus Maria, Jehanne la Pucelle. Et ultra : Ego misissem vobis meas licteras honescius ; sed 79r vos detinetis meos precones, gallice mes heraulx ; quia retinuistis meum herault, vocatum Guyenne. Quem michi mictere velitis, et ego mictam vobis aliquos de gentibus vestris captis in fortalicio Sancti Laudi, quia non sunt omnes mortui.

Et postmodum accepit unam sagictam, et ligavit cum filo dictam licteram in buto dicte sagicte ; et precepit cuidam balistario quod traheret huiusmodi sagictam ad Anglicos, clamando : Legatis, sunt nova ! Et eamdem sagictam receperunt Anglici cum lictera, et eamdem legerunt. Qua lecta, inceperunt clamare, maximo clamore, dicendo : Assunt nova de la putain des Armignacz ! Ex quibus verbis ipsa Iohanna incepit suspirare et flere cum habundancia lacrimarum, invocando Regem celorum in suo iuvamine. Et postmodum fuit consolata, ut dicebat, quia habuerat nova a Domino suo. Et sero, post cenam, ordinavit loquenti quod ipse surgeret in crastino cicius quam fecisset die Ascensionis, et quod eam confiteretur summo mane ; quod et fecit.

Et dicta die, videlicet veneris, in crastino dicti festi Ascensionis, ipse loquens surrexit summo mane, eamdemque Iohannam audivit in confessione ; et cantavit missam coram ipsa et suis gentibus, in villa aureleanensi. Et postmodum iverunt ad insultum, qui duravit 221a mane usque ad vesperam. Et eadem die, fuit captum fortalicium augustinense cum magno insultu ; et ipsa Iohanna, que consueverat ieiunare diebus veneris, illa die non potuit ieiunare, quia fuerat nimis vexata ; et cenavit ipsa Iohanna. Post eius cenam, venit ad eamdem Iohannam unus valens et notabilis miles, de cuius nomine non recordatur ipse loquens. Et dixit eidem Iohanne quod capitanei et armati regis fuerant ad invicem ad consilium ; et quod ipsi videbant quod erant pauci armati respectu Anglicorum, quodque Deus eisdem fecerat magnam233 graciam de victoriis obtentis, considerantes quod villa est plena victualibus, nos poterimus bene custodire civitatem exspectando succursum regis ; nec videtur consilio expediens quod cras armati exierint. Ipsa autem Iohanna respondit : Vos fuistis in vestro con silio, et ego fui in meo. Et credatis quod consilium Domini mei perficietur et [tenebit]234 et consilium hominum peribit, dicendo eidem loquenti, qui tunc erat prope eam : Surgatis crastina die summo mane ; et plus quam hodie feceritis, et agatis melius quam poteritis. Teneatisque vos semper prope me, quia die crastina ego habebo multum agere, et ampliora quam habui unquam ; et exibit crastina die sanguis a corpore meo supra mammam.

Die autem sabbati adveniente, ipse loquens surrexit summo mane, missam celebravit ; et ivit ipsa Iohanna ad insultum in fortalicio Pontis, ubi erat Clasdas, Anglicus. Et duravit ibidem insultus a mane usque ad occasum solis sine intermissione. In quo insultu et post .prandium, ipsa Iohanna, sicut predixerat, fuit percussa de una sagicta supra mammam ; et dum sensiit se vulneratam, timuit et flevit ; et fuit consolata, ut dicebat. Et aliqui armati videntes eam taliter lesam, voluerunt eam charmare, gallice charmer. Sed ipsa noluit, dicendo : Ego prediligerem mori quam facere aliquid quod scirem esse peccatum, vel esse contra voluntatem Dei. Et bene sciebat quod semel debebat mori ; non tamen sciebat quando, ubi, aut qualiter, nec qua .hora. Sed, si eius vulneri posset apponi remedium sine peccato, quod ipsa bene volebat sanari. Et apposuerunt eidem vulneri oleum olivarum cum lardo, et post huiusmodi apposicionem, ipsa Iohanna confessa est eidem loquenti, flendo et lamentando. Et iterum reversa est ad invasionem seu insultum, clamando et dicendo : Clasdas ! Clasdas ! Renty ! Renty Regi celorum. Tu me vocasti putain. Ego habeo magnam pietatem de tua anima et tuorum. Tunc ipse Clasdas, armatus a capite usque ad pedes, cecidit in fluvio Ligeris, et submersus est. Unde ipsa Iohanna, pietate mota, incepit fortiter flere pro anima ipsius Clasdas et aliorum ibidem in magno numero submersorum. Et illa 222die omnes Anglici qui erant ultra pontem fuerunt capti aut mortui.

Et deinde, die dominica, ante ortum solis, omnes Anglici, qui remanserant in campis, se ad invicem congregaverunt ; et venerunt usque supra fossata ville aureleanensis, et iverunt in villa de Magduno supra Ligerim ; et ibidem remanserunt aliquibus diebus. Et dicta die dominica, fuit facta in villa aureleanensi solempnis processio cum sermone. Et concluserunt ire ad regem ; et ivit ipsa Iohanna versus regem ; et Anglici se congregaverunt et iverunt ad villam de Jargueau, que insultu fuit capta. Et deinde Anglici fuerunt debellati et victi iuxta Patay.

Et deinde ipsa Iohanna, volens procedere ulterius, sicut dixerat, ad coronacionem regis, duxit regem ad villam trecensem in Campania ; et de villa trecensi apud villam cathalanensem ; et de Cathalano in villa remensi ; ubi rex ibidem miraculose fuit coronatus et consecratus, prout in principio sui accessus ipsa Iohanna predixerat. Et pluries audivit dicere dicte Iohanne quod de facto suo erat quoddam [misterium]235 ; et cum sibi diceretur : Nunquam talia sunt visa, sicut videntur de facto vestro ; in nullo libro legitur de talibus factis, ipsa respondebat : Dominus meus habet unum librum in quo nullus unquam clericus legit, tam sit perfectus in clericatura.

Dicit insuper ipse loquens quod, tociens quociens equitabat per campos et appropinquabat fortalicia, semper hospitabatur ad 79v partem cum mulieribus. Et vidit eam pluribus noctibus quod se ponebat genibus flexis ad terram, orando Deum pro prosperitate regis, et complemento sue legacionis sibi commisse a Deo.

Dicit insuper quod, in excercitu, et dum erat in campis, quod aliquando non inveniebantur victualia neccessaria. Ipsa tamen nunquam voluisset comedere de victualibus ablatis. Et credit loquens firmiter quod erat a Deo missa, quia excercebat [bonas]236 operaciones, et erat plena omnibus virtutibus. Nam de pauperibus armatis, esto quod essent de parte Anglicorum, ipsa multum compaciebatur ; quia, dum .videbat eos in extremis vel vulneratos, faciebat eos confiteri. Timebat eciam multum Deum, quia, pro nulla re, voluisset aliquid agere quod Deo displicuisset. Nam, dum fuit vulnerata in spatula de quodam tractu baliste, taliter quod tractus apparebat ex utroque latere, aliqui voluerunt eam charmare, promictentes sibi quod sanaretur immediate, respondit quod erat peccatum, et quod mallet mori quam offendere Dominum nostrum per tales incantaciones.

Dicit insuper quod bene miratur quod tanti clerici, sicut erant illi qui eam morti tradiderunt in villa rothomagensi, ausi fuerunt 223actentare in ipsam Iohannam, et facere mori talem pauperem et simplicem christianam, tam crudeliter et sine causa, (saltem que esset sufficiens ad mortem) ; et quam poterant custodire in carceribus aut alibi, absque eo quod eisdem fecisset displicitum ; et maxime quod erant eius inimici capitales, et sibi videtur quod iniuste assumpserunt iudicium.

De suis autem actis et factis sciunt plenissime et sunt informati de aliquibus secretis dominus noster rex et dominus Alenconii, qui aliqua secreta possent declarare, si vellent.

Nec aliud scit, nisi quod ipsa Iohanna pluries dixit eidem loquenti quod, si contingeret eam vitam finire, quod dominus noster rex faceret fieri cappellas ad deprecandum Altissimum pro salute animarum illorum qui obierant in guerra pro deffensione regni.

Sic signatum : Ego frater Iohannes Pasquerelli, ita scripsi et deposui, anno Domini M CCCC LVI, die veneris, in crastino Ascensionis Domini. J. Pasquerelli.

[Iohannes de Lenozoliis]

Venerabilis et religiosus vir, frater Iohannes de Lenozoliis, presbyter ordinis Sancti Petri Celestini, etatis LVIII annorum vel eocirca, testis productus, receptus, iuratus et examinatus anno predicto, die VII^a mensis maii,

Et primo, interrogatus quid ipse sciat actestari seu deponere de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis, articulorum in hac causa productorum,

Deponit quod nullam habuit de eadem Iohanna noticiam, quia solum eam vidit in duabus predicacionibus, que fuerunt facte Rothomagi.

Deinde, interrogatus de contentis in V° usque ad XXIII°, deponit quod, de contentis in eisdem, solum scit ipse loquens quod, tempore quo ipsa Iohanna erat Rothomagi detenta, ipse erat servitor deffuncti magistri Guillermi Errart. Et venit ipse loquens de Burgundia, cum eodem magistro suo, usque ad villam rothomagensem ; et dum pervenerunt ibi, audivit loquens quod fiebat mencio de huiusmodi processu. Sed quid in eodem processu factum fuerit, nichil scit ipse loquens, quia recessit a dicta villa rothomagensi, et ivit Cadomi, et stetit ibidem usque circa festum Penthecostes. In quo festo rediit Rothomagi, et invenit magistrum suum, qui sibi dixit quod habebat onus faciendi quamdam predicacionem pro ipsa Iohanna, de quo sibi multum displicebat ; dicendo eidem loquenti quod vellet esse in Flandria, et quod materia sibi multum displicebat.

Deinde, interrogatus de contentis in dictis articulis, dicit et deponit, eius medio iuramento, quod ipse fuit in predicacione facta per dictum 224magistrum suum in Sancto Audoeno ; sed quid fuerit dictum, non recordatur, quia a longe stabat. Et recordatur quod rumor popularis erat in fine sermonis quod ipsa Iohanna se revocaverat, et quod reducta erat, de quo multi gaudebant. Sed quid revocaverat, nescit. Et dicit quod post huiusmodi revocacionem, fuit sibi tradita vestis muliebris per magistros Petrum Mauricii et Nicolaum Loiseleur ; et sic reducta in carcerem. Audivit tamen dici quod vestis sua virilis fuit ei dimissa in carcere ; quam vestem virilem postmodum reassumpsit. Sed qua de causa, aut quis movit eam, nescit. Scit tamen quod, post resumpcionem huiusmodi habitus, iudicantes fuerunt congregati ad sciendum quid esset faciendum. Sed quid concluserunt, nescit ; nisi ex auditu communiter dicencium quod fuerat iudicata relapsa, eo quod ipsa habitum virilem resumpserat, et dicebat voces suas sibi apparuisse.

Dicit eciam quod vidit eamdem Iohannam in secunda predicacione, in qua ipse loquens interfuit. Et de mane, ante huiusmodi predicacionem, vidit eidem Iohanne deferri Corpus Christi multum solempniter, cantando letaniam, et dicendo Orate pro ea, et cum magna multitudine thedarum. Sed quis hoc deliberavit aut ordinavit, nichil scit. Nec fuit ipse loquens presens in recepcione, licet audiverit dici postmodum quod multum devote receperat et cum magna habundancia lacrimarum. Et paulo post fuit ipsa Iohanna ducta in ambone parato in Veteri Foro ; et ibi predicacio facta per magistrum Nicolaum Midi. Sed quid fuit dictum in huiusmodi predicacione, non recordatur, quia longe erat a predicatore.

Dicit eciam quod eam non vidit reddi iusticie seculari. Sed, modicum post huiusmodi predicacionem, vidit eam duci 80r ad supplicium, et ibidem vidit eam cremari. Dicit tamen quod ipsa clamabat alta voce Ihesus, iteratis vicibus.

Nec aliud scit.

[Simon Charles]

Nobilis et scientificus vir, dominus Simon Charles147, miles, domini nostri regis in sua Camera compotorum presidens, etatis LX annorum, vel circiter, testis productus, receptus, iuratus et examinatus anno et die predictis,

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere seu actestari de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis, articulorum in hac causa productorum,

Dicit et deponit, eius medio iuramento, se scire solum ea que secuntur :

Videlicet quod, anno quod ipsa Iohanna venit versus regem, ipse loquens missus fuerat per regem in ambassiata apud Venecias ; et circa mensem marcii rediit. Quo tempore audivit dici a Iohanne de Metz, qui adduxerat eamdem Iohannam ad regem, quod ipsa erat 225versus regem. Et scit loquens quod, dum ipsa Iohanna applicuit apud villam de Chinon, fuit deliberatum in Concilio si rex audiret eam, vel non. Et primo, eam interrogaverunt ad quid venerat et quid petebat. Licet ipsa nichil vellet dicere, nisi, loqueretur regi, fuit tamen com pulsa ex parte regis de dicendo causam sue legacionis, et dixit quod habebat duo in mandatis ex parte Regis [celorum]237 : unum videlicet, de levando obsidionem aurelianensem ; aliud, de ducendo regem Remis, pro sua coronacione et consecracione. Quibus auditis, aliqui de conciliariis regis dicebant quod rex eidem Iohanne nullam adhibere debebat fidem ; et alii quod, ex quo dicebat se missam a Deo et quod aliqua habebat loqui cum rege, quod rex ad minus eam audire debebat. Tamen rex voluit quod per clericos et ecclesiasticos viros prius examinaretur ; quod factum fuit. Et tandem, licet cum difficultate, fuit appunctuatum quod rex eam audiret. Et dum intravit castrum de Chinon, ad veniendum coram rege, adhuc rex, de concilio maiorum sue curie, dubitavit loqui cum ea, donec eidem regi fuerit relatum quod Robertus de Baudricuria scripserat regi quod sibi miserat quemdam mulierem, et adducta fuerat per patriam inimicorum regis, et quod quasi miraculose transiverat multa [flumina]238 ad vadum, ut perduceretur ad regem. Et ob hoc, fuit rex motus ad eam audiendam ; et eidem Iohanne fuit data audiencia. Et, dum rex scivit eam venturam, se traxit ad partem extra alios. Ipsa tamen Iohanna eum bene cognovit et ei reverenciam exhibuit ; que per longum spacium locuta fuit cum rege. Et ea audita, rex videbatur esse gaudens. Et deinde rex, nolens adhuc aliquid facere, nisi a gentibus ecclesiasticis haberet concilium, misit iterum eamdem Iohannam ad villam pictavensem, ut ibidem examinaretur per clericos Universitatis pictavensis. Et postquam rex scivit eam examinatam, et quod relatum sibi fuit quod in ea non inveniebatur nisi bonum, rex fecit sibi fieri arma et tradidit sibi gentes ; habuitque ordinacionem circa factum guerre.

Et dicit ipse loquens quod ipsa Iohanna erat multum simplex in omnibus suis agendis, excepto in facto guerre, in quo erat quam plurimum experta. Et audivit ipse loquens ex ore regis multa bona verba de eadem Iohanna ; et hoc fuit in Sancto Benedicite supra Ligerim. In quo loco rex habuit pietatem de ea et de pena quam portabat, et precepit sibi quod quiesceret. Et tunc ipsa Iohanna regi dixit lacrimando quod non dubitaret, et quod obtineret totum regnum suum, et quod in brevi coronaretur. Et dicit quod multum increpabat homines armorum cum videbat [eosdem]239 aliquid facere, quod sibi non videbatur faciendum.

226De hiis autem que facta fuerunt Aureleanis, nichil scit, nisi auditu, quia non fuit presens. Sed unum audivit dici domino de Gaucourt, dum ipsa erat Aureleanis, et conclusum fuisset per gentes, qui habebant onus gencium regis, quod non videbatur bonum quod fieret aliqua invasio seu insultus die qua fuit capta bastilia Augustinensium ; et fuit commissus ipse dominus de Gaucourt ad custodiendum portas ne aliquis exiret villam ; ipsa tamen Iohanna de hoc non fuit contenta ; ymo fuit opinionis quod armati debebant exire cum gentibus ville et ire ad insultum ad dictam bastiliam, et huiusmodi opinionis fuerunt multi armati et homines de villa. Dixitque ipsa Iohanna eidem domino de Gaucourt quod erat unus malus homo, dicendo eidem : Vellitis, nollitis, armati venient ; et obtinebunt prout alias obtinuerunt. Et contra voluntatem ipsius domini de Gaucourt exiverunt villatenentes et armati ; et iverunt ad insultum et ad invadandum dictam bastilliam Augustinensium ; quam ceperunt vi et violencia. Et, prout audivit dici ab eodem domino de Gaucourt, ipse fuit in maximo periculo.

Dicit ulterius quod ipsa Iohanna fuit cum rege usque ad villam trecensem, per quam transire volebat rex ad eundum Remis pro sua coronacione habenda. Et rege existente ante villam trecensem predictam, et armati viderant quod non habebant victualia aliqua, et sic erant in desperacione et quasi recessu, ipsa Iohanna dixit regi quod non dubitaret de aliquo et quod in crastino obtineret civitatem. Et tunc ipsa Iohanna accepit vexillum suum ; et eam sequebantur multi homines pedites, quibus precepit quod quilibet faceret facisculos ad repplendum fossata. Qui multos fecerunt ; et in crastinum ipsa Iohanna clamavit : Ad insultum ! fingens ponere faciculos in fossatis. Et hoc videntes cives trecenses, timentes huiusmodi insultum, miserunt ad regem ad tractandum de composicione habenda cum rege. Et 80v fuit facta composicio per regem cum civibus. Et intravit rex villam trecensem cum maximo apparatu, ipsa Iohanna portante vexillum suum prope regem.

Et dicit quod paulo post, rex cum sua armata exivit villam trecensem, et ivit versus Cathalanum, et deinde Remis. Et, cum rex dubitaret ne forte haberet resistenciam Remis, ipsa Iohanna dixit regi : Nolite dubitare, quia burgenses ville remensis venient vobis obviam ; et quod, antequam appropinquaret civitatem remensem, burgenses se redderent. Et timebat rex resistenciam illorum de Remis, quia non habebat artillerie, gallice, nec machinas ad ponendum obsidionem, si fuissent rebelles. Dicebat enim ipsa Iohanna regi quod audacter procederet, et quod de nullo dubitaret ; quod, si vellet procedere viriliter, ipse totum regnum suum obtineret.

Dicit insuper ipse loquens quod credit quod a Deo venerit, quia 227faciebat opera Dei, sepe confitendo, sacramentum Eucaristie recipiendo, et quasi qualibet septimana. Dicit insuper quod, dum erat in armis et eques, nunquam descendebat de equo pro neccessariis nature ; et mirabantur omnes [armati]240 quomodo tantum poterat stare supra equum.

Nec aliud scit.

[Poursuite de l’Enquête à Paris du 7 mai au 11 mai en l’absence des Notaires de la cause.]

Testes in hac causa producti, et per Nos, Iohannem, miseracione divina archiepiscopum remensem, iudicem auctoritate apostolica deputatum, in presencia venerabilis et religiosi viri, fratris Thome Verel, sacre theologie professoris, ordinis fratrum predicatorum, vicarii et substituti domini inquisitoris fidei, et Gerardi de la Sale, presbyteri, notarii publici, recepti, iurati et examinati ad hoc in absencia notariorum cause per Nos deputati, in villa parisiensi, anno domini M CCCC LVI, diebus in ipsorum testium deposicionibus contentis, dictaque, deposiciones, et actestaciones eorumdem secuntur in hec verba :

[Theobaldus d’Armignac]

Et primo, nobilis et prudens vir dominus Theobaldus d’Armignac148 alias de Termes, miles, baillivus carnotensis, etatis L annorum, vel eocirca, examinatus super contentis in articulis in hac causa productis, die VII^a mensis maii,

Et primo, interrogatus de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis ipsorum articulorum,

Deponit quod de eadem Iohanna solum habuit noticiam quando ipsa recessit ad villam aureleanensem, ad levandum obsidionem ibidem per Anglicos positam. In qua villa aureleanensi, et pro eius custodia, ipse loquens erat in societate domini Dunensis. Et dum sciverunt ipsam Iohannam advenisse, dictus dominus comes Dunensis, loquens, et plures alii transfretaverunt fluvium Ligeris, et iverunt quesitum eamdem Iohannam, que erat de latere Sancti Iohannis Albi. Et eamdem Iohannam adduxerunt ad dictam villam aureleanensem. Post cuius adventum ipse loquens eam vidit in insultibus factis in bastilliis Sancti Laudi et Augustinensium, Sancti Iohannis Albi et pontis. In quibus insultibus ipsa Iohanna fuit ita valens et ita se gessit, quod non esset homini cuicumque possibile melius agere in 228facto guerre. Et mirabantur omnes capitanei de suis valencia et diligencia, ac penis et laboribus per eam supportatis.

Et credit quod erat bona et proba creatura ; et quod ea que faciebat plus erant divinitatis quam humanitatis ; quia reprehendebat sepissime vicia armatorum ; et, ut audivit eciam dici a quodam magistro. Roberto Baignart149, sacre theologie professore, ordinis fratrum predicatorum, quod ipse eam audiverat pluries in confessione, quod ipsa Iohanna erat mulier Dei, et quod ea que faciebat erant a Deo ; quodque ipsa erat bone anime et bone consciencie.

Dicit eciam quod, post levatam obsidionem aureleanensem, ipse loquens cum pluribus aliis armatis ivit in societate dicte Iohanne a Baugency, ubi Anglici erant. Et die qua Anglici perdiderunt bellum apud Patay, ipse loquens et deffunctus la Hire, scientes Anglicos esse congregatos et ad bellum paratos, dixerunt eidem Iohanne quod Anglici veniebant et erant in bello parati ad pugnam. Que respondit, dicendo capitaneis : Percuciatis audacter ! Ipsi fugam capient ; nec diu ibidem starent. Et tunc ad eius verbum, capitanei se disposuerunt de invadando Anglicos. Et illico Anglici conversi fuerunt in fugam. Et predixerat ipsa Iohanna Gallicis, quod de gentibus suis nulli vel pauci interficerentur, nec haberent dampnum : quod ita [accidit]241, quia de omnibus hominibus nostris fuit interfectus solus quidam nobilis de societate loquentis.

Dicit eciam ipse loquens quod ipse fuit cum domino nostro rege ante villam trecensem, et usque ad villam remensem, in societate dicte Iohanne.

Et de omnibus factis per eamdem Iohannam credit plus esse divini tatis quam humanitatis. Quia, ut dicit loquens, ipsa sepissime confitebatur, recipiebat sacramentum Eucaristie, eratque devotissima audiendo missam. Dicit tamen quod, extra factum guerre, erat sim plex et innocens. Sed in conductu et disposicione armatorum, et in facto guerre, et in ordinando bella et animando armatos, ipsa ita se habebat ac si fuisset subtilior capitaneus mundi, qui totis temporibus suis edoctus fuisset in guerra.

Nec aliud scit.

[Haymondus, dominus de Macy]

Dominus Haymondus, dominus de Macy, miles, etatis LVI annorum 81r vel circiter, testis productus, receptus, iuratus et examinatus per Nos, archiepiscopum prefatum, in presencia ipsius fratris Thome Verel, anno et die predictis,

Interrogatus de contentis in I°, II°, III° et IV°, articulis, articulorum in huiusmodi causa productorum,

229Dicit et deponit eius medio iuramento, quod de eadem Iohanna primo habuit noticiam, quia eam vidit carceribus mancipatam, in Castro de Beaurevoir, pro et nomine domini comitis de Ligny150 ; quant pluries vidit in carcere et. cum ea pluries locutus est. Et temptavit ipse loquens pluries, cum ea ludendo, tangere mammas suas, nitendo ponere manus in sinu suo ; quod tamen pati nolebat ipsa Iohanna ; ymo ipsum loquentem pro posse repellebat. Erat eciam ipsa Iohanna honeste conversacionis, tam in verbis quam in gestu.

Dicit eciam quod ipsa Iohanna fuit ducta in Castro du Crotay, ubi tunc erat detentus prisionarius unus multum notabilis homo, vocatus magister Nicolaus de Queuville, cancellarius ecclesie ambianensis, utriusque iuris doctor, qui sepe in eisdem carceribus celebrabat, et cuius missam audiebat sepissime ipsa Iohanna ; et in tantum ut audivit apost dici eidem magistro Nicolao quod eamdem Iohannam audierat in confessione, et quod ipsa Iohanna [erat]242 bona christiana et devotissima ; et quam plura bona de eadem dicebat.

Dicit ulterius ipse loquens quod ipsa Iohanna fuit ducta in Castro rothomagensi, in quodam carcere versus campos. Et in eadem villa, durante tempore quo ipsa Iohanna erat detenta in eisdem carceribus, accessit ipse dominus comes de Ligny, in cuius societate ipse loquens erat. Et quadam die ipse dominus comes de Ligny voluit eamdem Iohannam videre ; et ad eamdem accessit in societate dominorum comitum de Warvic et de Stauffort, presente cancellario Anglie, tunc episcopo morinensi, et fratre dicti comitis de Ligny, et ipso loquente. Et eamdem Iohannam allocutus est ipse comes de Ligny, dicendo ista verba : Iohanna, ego veni hue ad ponendum vos ad finenciam, dum tamen vellitis promictere quod nunquam vos armabitis contra nos. Que respondit : En non Dé, vos deridetis a me ! Quia ego bene scio quod vos non habetis nec velle, nec posse. Et illa verba repetitis vicibus dixit quod ipse dominus comes de Ligny in verbis dictis persistebat, dicendo ulterius : Je sçay bien que ces Angloys me feront morir, credentes post mortem meam lucrari regnum Francie. Sed, si essent centum mille godons, gallice, plus quam sint de presenti, non habebunt regnum. Et ex istis verbis indignatus fuit comes de Stauffort ; et traxit digam suam usque ad medium pro percuciendo eamdem. Sed comes de Warvic eum impedivit. Et post aliqua tempora, ipso loquente existente adhuc in villa rothomagensi, ipsa Iohanna fuit ducta in platea ante Sanctum Audoenum, ubi fuit facta quedam predicacio, quam fecit magister Nicolaus Midi151, qui inter alia verba dicebat, ut audivit ipse loquens : Iohanna, nos habemus tantam pietatem de te ; opportet quod vos revocetis ea que dixistis, vel 230quod nos dimictamus vos iusticie seculari. Ipsa autem responderat quod nichil mali fecerat ; et quod credebat in duodecim articulis fidei et in decem preceptis decalogi. Dicendo ulterius quod se refferebat Curie romane ; et volebat credere in omnibus in quibus sancta Ecclesia credebat. Et hiis non obstantibus, fuit multum oppressa de se revocando. Que tamen dicebat ista verba : Vos habetis multam penam pro me seducendo. Et, ut evitaret periculum, dixit quod erat contenta facere omnia que vellent. Et tunc quidam secretarius regis Anglie, tunc presens, vocatus Laurencius Calot, extraxit a manica sua quamdam parvam cedulam scriptam, quam tradidit eidem Iohanne ad signandum. Et ipsa respondit quod nesciebat nec legere, nec scribere. Non obstante hoc, ipse Laurencius Calot, secretarius, tradidit eidem Iohanne dictam cedulam et calamum ad signandum. Et per modum derisionis, ipsa Iohanna fecit quoddam rotundum. Et tunc ipse Laurencius Calot accepit manum ipsius Iohanne cum calamo, et fecit fieri eidem Iohanne quoddam signum, de quo non recordatur loquens.

Et credit quod [sit]243 in paradiso.

[Colleta, uxor Petri Milet]

Colleta, uxor Petri Milet, graffarii electorum parisiensium, etatis LVI annorum, per Nos, archiepiscopum prefatum, in dictorum fratris Thome et notarii presencia, recepta, iurata et examinata, anno Domini M CCCC LVI, die XI^a mensis maii,

Et primo, interrogata de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis, articulorum in hac causa productorum,

Deponit quod ipsa loquens primo habuit noticiam de eadem Iohanna quando venit Aureleanis. Et dicit quod fuit hospitata in domo Iacobi Boucher, ubi ipsa loquens eamdem Iohannam ivit visum. Que Iohanna semper et continue loquebatur de Deo, dicendo : Messires m’a envoyé pour secourir la bonne ville d’Orleans.

Dicit eciam quod eidem Iohanne pluries vidit audire missam cum maxima devocione, ut bona catholica et christiana.

Dicit insuper quod ipsa Iohanna, tempore quo accessit Aureleanis pro levando obsidionem, dormiebat in domo sui hospitis, vocati Iacobi le Boucher, in vigilia Ascensionis Domini ; et repente evigilata, vocavit suum mangonem, vocatum Mugot, et eidem dixit : En nom Dé, est malefactum. Quare non fui cicius evigilata ? Gentes nostre habent multum agere. Peciitque arma sua, et fecit se armari ; 81v mangoque suus eidem adduxit equum suum. Et ascendit super equum armata, tenens lanceam in pugno. Et incepit currere per Magnum 231Vicum, taliter quod ex pavimento exibat ignis ; et ivit directe usque ad Sanctum Laudum ; et fecit preconizari, cum sono tube, quod nulli in ecclesia aliquid acciperent.

Dicit eciam et deponit quod, die qua fortalicium seu bastilia pontis fuit captum seu capta, de mane, ipsa existente in domo dicti sui hospitis, quidam attulit eidem unam alosam ; quam videns ipsa Iohanna dixit hospiti suo : Custodiatis eam usque sero, quia ego adducam vobis hoc sero ung godon, et repasseray pardessus le pont.

Dicit ulterius quod ipsa Iohanna erat multum sobria in cibo et potu ; honesteque se habebat in conversacione, gestu et manutenencia. Et credit firmiter ipsa loquens quod factum suum et operaciones sue pocius erant opus Dei quam hominis.

Nec aliud scit, debite interrogata.

[Petri Milet]

Petrus Milet, clericus seu graffarius electorum ville parisiensis, etatis LXXII annorum, vel circiter, testis productus, receptus et per Nos iuratus et examinatus, in presencia dictorum subinquisitoris et notarii, die XI^a mensis maii,

Et primo, interrogatus de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Deponit, eius medio iuramento, quod, de eadem Iohanna la Pucelle, solum habuit noticiam durante obsidione posita per Anglicos ante villam aureleanensem, in qua villa ipse loquens cum aliis erat obses. Et illo tempore durante, ipsa Iohanna applicuit Aureleanis ; et fuit hospitata in domo Iacobi Boucher, in qua domo iuste, sancte et sobrie, et cum maxima honestate frequentabat, missam cothidie devotissime audiebat, recipiebat sepissime sacramentum Eucaristie.

Dicit ulterius quod paulo post accessum suum Aureleanis, ipsa misit ad Anglicos, tenentes obsidionem ante villam, et eos summavit in scriptis. Et misit quamdam cedulam bene simpliciter factam, quam legit ipse loquens, que in effectu continebat quod ipsa notificabat Anglicis quod voluntas Dei erat, dicendo ista verba in suo ydiomate : Messires vous mande que vous en allés en vostre pays ; car c’est son plaisir ; ou sinon je vous feray ung tel hahay…

De capcione bastilie seu fortalicii Sancti Laudi, deponit quod ipsa erat dormiens in domo sui hospitis, et illico evigilans se, dixit quod gentes sue habebant agere ; et fecit se armari, et exivit villam, fecitque proclamari quod nulli acciperent in ecclesia aliqua bona.

Et pariformiter deponit de bastilia pontis, sicut uxor sua.

Dicit ulterius quod ipsa reprehendebat illos quos cognoscebat delinquentes, et maxime armatos, et maxime quando iurabant, vel blaphemias aliquas dicebant. Repellebat eciam mulieres, que cum 232armatis erant, et plures minas eis inferebat ut recederent ab armatis.

Et credit firmiter quod eius opera et facta pocius fuerunt divinitatis quam humanitatis. Audivit eciam. dici a domino de Gaucourt et aliis capitaneis, quod ipsa erat multum docta in armis ; et mirabantur singuli de sua industria.

Nec aliud scit.

[Anianus Viole]

Magister Anianus Viole, in legibus licenciatus, advocatus in venerabili curia Parlamenti, etatis L annorum, vel eocirca, per Nos, archiepiscopum, in presencia ipsorum subinquisitoris et notarii, iuratus et examinatus,

De contentis in prescriptis articulis interrogatus,

Deponit quod, de noticia ipsius Iohanne la Pucelle, solum habuit noticiam a tempore obsidionis aureleanensis ; qua durante, ipsa Iohanna applicuit villam aureleanensem, et fuit hospitata in domo Iacobi Boucher. Et bene recordatur quod, quadam die post prandium, die qua fortalicium Sancti Laudi fuit captum, ipsa dormiente, subito evigilavit se et dixit : En nom Dé, nos gens ont bien a besoingner. Afferatis arma mea, et adducatis equum. Et illico, adducto equo, et sumptis armis, ivit ad campos cum aliis armatis qui erant apud forta licium Sancti Laudi, et paulo post fuit captum huiusmodi fortalicium, et Anglici devicti.

Dicit eciam quod, ante capcionem fortalicii pontis, ipsa dixerat quod illud fortalicium caperetur, et rediret ipsa per supra pontem ; quod videbatur omnibus impossibile, saltem multum difficile. Ymo dixerat ipsa perantea quod lederetur ante dictum fortalicium pontis, et ita accidit.

Dicit ulterius quod, quadam die dominica, post capcionem dictorum fortaliciorum pontis et Sancti Laudi, Anglici se ordinaverunt ad bellum ante villam aureleanensem. Unde plures et maior pars armatorum volebant eos debellare ; et exiverunt villam, ipsa Iohanna lesa cum armatis existente, induta quodam joseran ; et ordinavit armatos. Eisdem tamen inhibuit ne invaderent Anglicos, quia, ut [dicebat]244, placitum et voluntas Domini erat quod, si vellent recedere, quod permicterentur abire. Et pro illa hora reversi sunt armati ad villam aureleanensem. Et dicebatur tunc quod ipsa erat ita expers in ordinacione armatorum ad bellum, quantum poterat ; ymo capitaneus nutritus et eruditus in bello, ita experte nescivisset facere ; unde capitanei erant mirabiliter admirati.

Dicit ulterius, super hoc interrogatus, quod ipsa frequenter confitebatur, 233sepissime recipiebat sacramentum Eucaristie, et in omni gestu et conversacione se portabat honestissime. Et in aliis, extra factum guerre, erat ita simplex quod mirum erat. Et ob hoc credit, actentis [eis]245 que facta 82r et subsecuta sunt, quod ipsa Dei spiritu ducebatur ; et quod in ea erat virtus divina, non humana.

Nec aliud scit.

234

[Enquête à Rouen du 12 au 14 mai.]

Anno Domini M CCCC LVI, indicione IV^a, mensibus et diebus infrascriptis, in civitate rothomagensi, coram Nobis archiepiscopo remensi et Guillermo, parisiensi episcopo, ac fratre Iohanne Brehal, sacre theologie professore, heretice pravitatis in regno Francie altero inquisitore, pro parte honestarum personarum Ysabellis Darc, domini Petri Date, militis, et Iohannis Darc, fratrum, ac venerabilis viri, magistri Simonis Chappitault, in artibus magistri, in huiusmodi negocio promotoris ; in hac parte actorum contra et adversus reverendum in Christo patrem et dominum, dominum episcopum belvacensem et subinquisitorem heretice pravitatis in diocesi belvacensi, ac promotorem causarum criminalium curie belvacensis, fuerunt producti, recepti, iurati et examinati testes, quorum nomina et cognomina inferius secuntur.

[Petrus Migecii]

Et primo, frater Petrus Migecii152, sacre theologie professor, prior prioratus de Longavilla Guiffardi, rothomagensis diocesis, ordinis cluniacensis, etatis LXX annorum, alias die XV Ia decembris, anno M CCCC LV, ut testis affuturus, examinatus, et postmodum, die XII^a maii inde sequentis recollectus, etatis LXX annorum ; testis productus, receptus et iuratus ac examinatus dicta die XVI^a decembris,

Et primo, super contentis in II°, III° et IV° articulorum de parte ipsorum actorum traditorum, interrogatus ;

De patre et matre Iohannete, nichil sciret actestari seu deponere, nec de eadem Iohanna, nisi a tempore quo fuit adducta apud villam rothomagensem ; in qua villa eamdem vidit pluries, durante processu contra eam agitato. Et sibi videtur quod catholice et prudenter de pertinentibus ad fidem, actenta eius etate et statu, respondebat interrogantibus eam ; licet sibi videatur quod nimis persistebat in visionibus, quas dicebat se habere. Et sibi [videbatur]246 multum sim plex ; et quod, si ipsa fuisset in sua libertate, credit quod ipsa fuisset 235ita bona catholica, sicut una alia bona catholica. Et audivit quod ipsa receperat Corpus Christi, ad ipsius Iohanne instanciam. Scit eciam quod, die qua fuit tradita iusticie seculari, ipsa cepit clamare et lamentari, vocando nomen Domini Ihesu. Et ita se habebat quod quamplures multum dolebant. Et ipse loquens eam non potuit videre ; ymo recessit, pietate motus usque ad fletum, prout et plures ita fecerunt ; et maxime dominus episcopus tunc morinensis153, dum obiit cardinalis morinensis.

Deinde interrogatus quid ipse sciat deponere de contentis in V° et VI° articulis,

Deponit quantum ad V^m, quod ipse fuit presens in deductione pro cessus facti contra dictam Iohannam, seu in maiori parte, et in consultacionibus, in quibus audivit quod fiebat mencio quarumdam informacionum. Eas tamen non vidit nec legi audivit.

Et quantum ad VI^m, deponit quod, ut credit et prout percipere potuit ex effectibus inde secutis, quod Anglici eamdem Iohannam capitali odio persequebantur, et eam [odiebant]247, ac illius mortem omnibus modis siciebant, quia fuerat in auxilio christianissimi regis Francie. Et, ut audivit a quodam milite Anglico, Anglici eam plus timebant quam centum armatos ; et quod dicebant quod utebatur :sorte, eam timentes propter victorias per eam obtentas ; processumque contra eam intentari decreverunt ; et quem extimat, per motum et impressiones Anglicorum inceperunt iudicantes, quoniam semper eam detinuerunt Anglici sub eorum custodia et detencione, nec permiserunt eam detineri in carceribus ecclesiasticis.

Et subdit ipse loquens quod, finito primo sermone facto apud Sanctum Audoenum, cum monita fuisset dicta Iohanna de se revocando, et ipsa differret, fuit dictum magistro Petro Cauchon, episcopo belvacensi, per unum ecclesiasticum anglicum, quod ipse erat fautor ipsius Iohanne. Cui dictus episcopus respondit : Vos mentimini ! Ego debeo, ex professione mea, querere salutem anime et corporis ipsius Iohanne. Et ipsemet loquens fuit delatus apud dominum cardinalem Anglie, quod erat fautor ipsius Iohanne ; de quo se excusavit loquens erga dictum cardinalem, timens periculum corporis. Et credit quod nullus fuisset ausus sibi prebere concilium aut deffensionem, nisi sibi fuisset concessum. Et credit aliquos de iudicantibus non fuisse ex toto liberos. Alios autem credit fuisse voluntarios. Et sibi videtur quod, actento odio Anglicorum contra eam concepto, merito potest dici processus iniustus ; et per consequens sentencia iniusta ; et, ut sibi videtur, quod, per huiusmodi processum, [tendebant]248 ad infamiam regis Francie.

236De contentis in VII° articulo nichil scit, nisi ut supra deposuit.

Super contentis in IX° articulo, quantum ad ipsius Iohanne etatem,

Deponit quod credit eam fuisse XX annorum. Et erat ita simplex quod credebat quod Anglici eam deberent expedire mediante pecunia ; nec credebat quod tenderent ad eius mortem. Quantum ad carceres, dicit quod eam posuerunt in carceribus privatis seu laicalibus, et cum cathenis retinebant, nec aliquis cum ea loquebatur. Ymo custodiebatur ab aliquibus Anglicis, qui nullum permictebant cum ea loqui. Non tamen scit quod fuerit in compedibus ferreis.

De contentis in X° nichil scit.

Super contentis in XI°, XII°, XIII° nichil scit, nisi ut supra depo suit.

Super contentis in XV°,

Dicit quod bene recordatur 82v quod ipsa Iohanna pluries dixit quod se refferebat de dictis et factis domino nostro Pape.

Super contentis in XVII° articulo,

Deponit quod ab ea audivit pluries in processu, dum interrogaretur, quod ipsa asseruit et obtestata fuit quod ipsa nil vellet tenere contra catholicam fidem ; et quod, si in dictis et factis aliquid esset quod a fide deviaret, volebat a se repellere ; quodque expresse professa est pluries quod se et omnia dicta et facta iudicio Ecclesie et domini nostri Pape submictebat.

De contentis in XX°, XXI°, aliis omissis, nichil scit, et se refert ad confessiones ipsius Iohanne et articulos confectos, ex quibus potest constare.

De contentis in articulo XXII°,

Deponit quod audivit dici quod, durante deductione processus, erant aliqui latentes retro courtinas, qui dicebantur scribere aliqua de dictis et confessionibus ipsius Iohanne. Sed quid de hoc actum est, nichil scit. Et hoc audivit a magistro Guillermo Manchon, notario in huiusmodi processu cum aliis duobus. De hoc eciam conquestus est ipse loquens iudicibus, dicendo quod sibi non videbatur bonus modus. Et, quicquid sit de illis notariis latentibus, credit verissime quod notarii qui signaverunt processum, fuerunt fideles, et quod fideliter redegerunt ea que fuerunt de processu.

Super contentis in XXIII°, XXIV° et XXV°,

Deponit quod verum est quod fuerunt late contra eam due sentencie, prout in processu continetur, et quod fuit relicta iusticie seculari. Nec scit quod aliqua fuerit lata sentencia per iusticiam secularem. Sed illico, lata sentencia per episcopum et ipsa derelicta, fuit capta per Anglicos armatos et ducta ad supplicium cum magna furia. Quan tum autem ad factum abiuracionis, de qua in articulo, dicit quod facta 237fuit per eam, et erat in scriptis, et durabat totidem, vel circiter, sicut Pater noster.

De contentis in XXVI°,

Scit solum quod audivit dici, quod unus homo ivit ad eam de nocte, in habitu captivi, fingendo se esse captivum de parte regis Francie, et persuadens eidem Iohanne quod persisteret in assercionibus suis ; et quod Anglici non auderent sibi inferre aliquod malum. Et, prout audivit a Guillermo Manchon, altero notario, fuit quidam magister Nicolaus Loiseleur, qui se fingebat captivum. Nec scit aliquid de vestibus [virilibus]249 appositis, prout in articulo fit mencio ; nec videbatur, aut videtur sibi quod, propter assumpcionem habitus virilis, debuerit iudicari heretica. Ymo sibi videtur quod, qui sola illa occasione eam iudicaret hereticam, deberet puniri pena tallionis.

De contentis in XXVII° nichil scit.

De contentis in XXVIII°, XXIX°, XXX°, XXXI°, XXXII° et XXXIII°,

Ultra per eum deposita, dicit quod multi de presentibus in processu erant bene irati, et reputabant execucionem multum rigorosam et male factam ; et erat vox communis quod male iudicabatur.

Dicit eciam ipse testis quod alias, in quodam libro antiquo, ubi recitabatur professio Merlini, invenit scriptum quod debebat venire quedam puella ex quodam nemore canuto, de partibus Lothoringie.

De omnibus autem et singulis articulis sibi lectis et expositis, ac de eorum contentis nichil aliud, nisi ut supra deposuit, sciret deponere.

Nec aliud scit.

[Guillermus Manchon]

Dominus Guillermus Manchon154, presbyter, notarius curie archiepiscopalis rothomagensis, ac curatus ecclesie parrochialis Sancti Nicolay rothomagensis, etatis LX annorum, vel circiter, ut dicit ; testis alias, die XVII^a [decembris]250 anni Domini M CCCC LV, per dominos remensem archiepiscopum et parisiensem episcopum, ac fratrem Iohannem Brehal, ut testis affuturus et valitudinarius, ins tante dictorum actorum procuratore, examinatus, et iterum die mercurii, XII^a mensis maii, super articulis ipsorum actorum, productus, receptus et examinatus,

Et primo, interrogatus de contentis in II°, III° et IV° articulis ipsorum actorum ; Deponit quod, de noticia patris et matris ac parentum ipsius Iohanne nullam habuit noticiam. De ipsa autem Iohanna habuit 238noticiam quando fuit adducta ad villam rothomagensem ; et, ut dicebatur, fuit capta in diocesi belvacensis. Qua occasione dominus Petrus Cauchon, tunc episcopus belvacensis, pretendebat se esse iudicem, et totis viribus procuravit ut sibi redderetur, scribendo regi Anglie et duci Burgundie, a quibus finaliter eam obtinuit ; mediante tamen summa mille librarum seu scutorum et tricentum librarum redditus annui, quam rex Anglie tradidit cuidam homini armorum ducis Burgundie, qui eamdem Iohannam ceperat. Et tandem fuit inceptus processus in materia fidei contra eamdem, in cuius deductione ipse loquens assumptus fuit notarius, cum quodam Guillermo Bosguillaume ; et ob hoc habuit de eadem Iohanna noticiam. Que, ut sibi videbatur, erat multum simplex, licet aliquando multum prudenter responderet, et interdum satis simpliciter, prout videri potest in processu. Et credit quod, in tam difficili causa, non erat ex se sufficiens ad se deffendendum contra tantos doctores, nisi fuisset inspirata.

Et exhibito sibi processu per eum producto, in vim compulsorie, quem asseruit esse verum processum factum in deductione cause, recognovit ipsum per eum et suos socios fuisse signatum, et, ut dicit, veritatem continere ; ipsumque fecisse cum aliis duobus, quorum unus fuit datus domino Inquisitori, alius regi Anglie et alius domino episcopo belvacensi. Et fuerunt dicti processus facti super quadam minuta in gallico, quam eciam, 83r ut dicebat, dominis iudicibus tradidit, que est sua manu propria scripta. Qui processus fuerunt postmodum reducti de gallico in latinum per magistrum Thomam de Courcelles et loquentem, in forma in qua nunc stant, prout melius et secundum veritatem fieri potuit, longe post mortem et execucionem factam de ipsa Iohanna. Dicit tamen ipsum magistrum Thomam in facto pro cessus de libello et aliis quasi nichil fecisse, nec de hoc multum se interposuisse.

Interrogatus ipse testis, et ostenso sibi processu facto, in gallico, in quo sunt in capite quorumdam articulorum plures Nota, quid deserviunt illa Nota ?

Respondit quod in primis interrogacionibus factis Iohanne, factus fuit maximus tumultus, in prima die sue interrogacionis, in cappella castri rothomagensis ; et interrumpebantur quasi singula verba ipsius Iohanne, dum loqueretur de suis apparicionibus ; quia ibidem erant aliqui secretarii regis Anglie, duo aut tres, qui registrabant prout volebant dicta et deposiciones eiusdem Iohanne, obmictentes excusaciones ipsius Iohanne, et ea que faciebant ad sui deoneracionem. Et ipse loquens tunc de hoc conquestus est, dicens quod, nisi apponeretur alius ordo, quod ipse non susciperet onus scribendi in ipsa materia. Et ob hoc in crastinum fuit mutatus locus, et convenerunt in quadam aula castri existente prope magnam aulam. Et erant duo 239Anglici custodientes hostium. Et quoniam aliquando erat difficultas super responsionibus ipsius Iohanne et dictis, et quod aliqui dicebant quod ita non responderat, sicut erat scriptum per loquentem, ipse, ubi videbatur difficultas, ponebat Nota in capite, ut iterum interrogaretur et [cessaret]251 difficultas. Et hoc est quod denotant illa Nota in capite posita.

Si autem ipsa Iohanna catholice vixerit, nescit aliud nisi quod sepe» durante processu, audivit eam petentem audire missam, videlicet diebus dominicis in Ramis Palmarum et Pasche ; petendo ipsa die Pasche confiteri et recipere Corpus dominicum. Et tamen sibi non permictebatur confiteri, nisi cuidam magistro Nicolao Loiseleur. Et multum conquerebatur quod sibi denegabatur.

De contentis in V° et VI°,

Deponit quod, licet contineatur in processu quod iudices dicebant quod fecerant fieri informaciones, et non tamen recordatur eas vidisse aut legisse ; scit tamen quod, si fuissent producte, eas inseruisset in processu. Si autem iudices procedebant odio aut alias, se reffert eorum consciencie. Scit tamen et credit firmiter quod, si fuisset de partibus Anglie, quod eamdem non sic tractassent, nec contra eam talem processum fecissent. Fuit enim adducta ad villam rothomagensem et non Parisius, quia, ut credit, rex Anglie erat in villa rothomagensi, et principaliores Consiliarii ipsius ; et posita in carceribus rothomagensis castri. Et ipse loquens, in hac materia fuit compulsus ut interesset ut notarius. Et hoc invitus fecit, quia non fuisset ausus contradicere precepto dominorum de Consilio regis. Et prosequebantur Anglici huiusmodi processum, et expensis suis fuit deductus. Credit tamen episcopum belvacensem non fuisse pressum ad deducendum processum contra dictam Iohannam, nec eciam promotorem ; ymo voluntarie hoc egerunt. De assessoribus et aliis consiliariis, credit quod non fuissent ausi contradicere venire, nec erat aliquis qui non timeret. Nam in principio processus fuit facta quedam congregacio, in qua erant dominus episcopus belvacensis, abbas fiscampnensis, magister Nicolaus Loiseleur, et plures alii, in quadam domo prope castrum, qui mandarunt proloquente, ac eidem loquenti dicit episcopus quod opportebat quod serviret regi, et quod intendebant facere unum pulchrum processum contra dictam Iohannam, quodque advisaret unum alium notarium, qui secum assisteret ; et tunc nominavit Boysguillaume.

Et dixit ipse loquens [quod]252 pluries ante inchoacionem huiusmodi processus, et ipso durante sepius requisivit [ipsa Iohanna]253 quod duceretur ad carceres episcopales seu spirituales. Tamen eam, quantum 240ad hoc, non audiverunt, nec sue requeste obtemperaverunt ; quia, ut dicit, credit quod Anglici sibi non tradissent, et quod episcopus non voluisset eam poni extra castrum.

Dicit eciam quod nulli conciliariorum ausi fuissent de hoc loqui, quoniam quilibet timebat eidem episcopo et eciam Anglicis displicere. Nam illo tempore quo fiebat processus, deflunctus magister Iohannes Loyer applicuit villam rothomagensem. Qui mandatus per dominum belvacensem, et requisitus dicere opinionem suam super processu ipsius Iohanne, certis factis responsis eidem episcopo, que ignorat, quia non erat presens, in crastino obviavit eidem Lohyer in ecclesia, et inquisivit ab eo si vidisset processum. Qui Loyer respondit quod viderat, et quod processus nullus erat ; quodque non poterat sustineri, quia faciebant dictum processum in Castro et loco non tuto iudicibus, consiliariis ac practicis ; quia eciam processus tangebat plures qui non erant evocati ; et similiter quia ipsa non habebat consilium, cum pluribus aliis racionibus. Et finaliter ipse Lohier dixit eidem loquenti quod amplius non exspectaret in hac civitate rothomagensi, et quod recederet ; et quod, prout videbatur sibi, erant intencionis facere eam mori. Et recessit ; et est certus ipse loquens quod ab illa die non fuisset ausus manere in eadem villa et in obediencia Anglicorum. Et duobus diebus vel circiter postmodum transactis, ipse dominus episcopus, interrogatus per doctores et consiliarios an locutus fuisset cum dicto Lohier, respondit quod sic, et quod dictus Lohier voluerat ponere eorum processum in interlocutoria et ipsum impugnare ; et quod nichil faceret pro eo.

Dicit eciam quod quidam magister Iohannes de Fonte155, qui erat missus ad faciendum certa interrogatoria eidem Iohanne, loco domini belvacensis episcopi, et propter hoc in ebdomada sancta, cum duobus religiosis ordinis fratrum predicatorum, fratribus, videlicet, Ysamberto de Petra et Martino Lavenu, ad eamdem Iohannam accessisset, ad inducendum eam ad se submictendum Ecclesie, hoc deducto 83v ad noticiam domini de Warvic et domini episcopi belva censis, fuerunt male contenti ; et metu, dictus de Fonte recessit156 ab hac civitate, nec amplius rediit ; et alii duo fratres fuerunt in magno periculo.

Dicit eciam quod quidam magister Nicolaus de Houppeville fuit summatus de interessendo processui ; et, quia recusavit, fuit in magno periculo. Dicit eciam quod magister Iohannes Magistri, subinquisitor, multum, et quantum potuit, distulit interesse huiusmodi processui, et sibi multum displicebat interesse.

Dicit eciam quod semel magister Iohannes de Castellione, dum fiebant interrogatoria eidem Iohanne, et ipse eidem Iohanne aliqualiter faveret, dicendo forte quod non tenebatur respondere, vel aliud 241de quo proprie non recordatur ; hec tamen non placuerunt episcopo belvacensi et aliquibus affectatis ; et de quibus verbis fuit magnus tumultus ; et dixit tunc ipse episcopus eidem de Castellione quod taceret, et quod permicteret loqui iudices.

Dicit eciam quod bene recordatur quod alteri loquenti eidem Iohannete, et eamdem aliqualiter dirigenti et advertanti in facto submissionis Ecclesie, in quadam cessione, ipse episcopus dixit : Taceatis, in nomine dyaboli ! Non tamen recordatur de nomine illius cui fuit dictum.

Dicit eciam quod quadam vice, [cum aliquis]254 de cuius nomine non recordatur, aliquid diceret de ipsa Iohanna, quod non placuit domino de Stauffort157 ipse dominus de Stauffort eumdem sic loquentem insecutus fuit usque ad quemdam locum immunitatis cum ense evaginato ; adeo quod nisi eidem de Stauffort fuisset dictum quod ille locus, in quo erat ille homo, erat locus sacer et immunitatis, ipsum sic loquentem percussisset.

Dicit eciam, super hoc interrogatus, quod illi qui sibi videbantur affectati, erant Beaupere, Midi, et de Turonia.

Interrogatus quid sciat deponere de contentis in VII° et VIII° articulis : nichil scit, nisi prout supra deposuit.

Item, interrogatus super contentis in IX° articulo,

Respondit quod, de contentis in eodem, scit quod, quadam vice episcopus belvacensis, comes de Warvic et ipse testis loquens, intraverunt carcerem in quo erat ipsa Iohanna ; et ibidem invenerunt eam in compedibus ferreis. Et, ut tunc audivit, dicebatur quod de nocte ligabatur quadam cathena ferrea per corpus, licet eam taliter ligatam non viderit. Non tamen erat in [eodem]255 carcere aliquis lectus seu aliquod cubile ; sed erant ibidem quatuor custodes vel quinque miseri homines.

Item, interrogatus de contentis in X° articulo, respondet quod nichil scit.

De contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV°,

Deponit quod, postquam ipse loquens et Bosguillaume fuerunt assumpti in notarios ad faciendum processum ipsius Iohanne, dominus de Warvic, episcopus belvacensis et magister Nicolaus Loyseleur dixerunt loquenti et dicto suo socio notario, quod ipsa mirabiliter loquebatur de suis apparicionibus ; et quod, pro sciendo plenius ab ea veritatem, advisaverant quod ipse magister Nicolaus Loyseleur, fingens se [esse]256 de partibus Lothoringie, de quibus ipsa Iohanna erat, et de obediencia regis Francie, intraret carcerem in habitu brevi, 242et quod custodes recederent, et essent soli in carcere. Et erat in quadam camera contigua eidem carceri quoddam foramen, specialiter factum ad huiusmodi causam ; in quo ordinaverunt ipsum loquentem et suum socium adesse, ad audiendum que dicerentur per eamdem Iohannam. Et ibidem erant ipse episcopus et comes, qui non poterant videri ab eadem Iohanna. Quam Iohannam ipse Loyseleur tunc incepit interrogare, fingendo aliqua nova de statu regis et suis revelacionibus. Cui ipsa Iohanna respondebat, credens ipsum esse de sua patria et obediencia. Et cum ipse episcopus et comes eidem loquenti et suo socio dixissent quod premissa responsa registrarent, respondit ipse loquens quod hoc facere non debebat, et quod non erat honestum per talem modum incipere processum ; et quod, si talia diceret in forma iudicii, ipsi libenter registrarent. Et dicit quod semper depost ipsa Iohanna magnam habuit confidenciam cum dicto Loyseleur, ita quod eam pluries audivit in confessione post dictas fictiones ; nec communiter ducebatur ad iudicium ipsa Iohanna quin ipse Loyseleur per prius cum eadem fuisset locutus.

Dicit insuper quod, durante processu, fuit multis et diversis interrogacionibus fatigata ; et quasi cothidie fiebant ei interrogatoria de mane, in quibus persistebant circiter per tres vel quatuor horas. Et aliquando ex dictis ipsius Iohanne eliciebant quasdam interrogaciones difficiles et subtiles, de quibus post prandium iterum eam interrogabant per duas aut tres horas. Et multociens fiebat translacio de uno interrogatorio ad aliud, mutando propositum. Et, non obstante huiusmodi translacione, prudenter respondebat, et maximam habebat memoriam, quia sepissime dicebat : Ego de hoc alias vobis respondi ; dicendo : Ego me reffero clerico, de ipso loquente intelligendo.

Super contentis in XV°, XVI° et XVII°, nichil scit ; et de hoc se reffert ad suum processum.

Super contentis in XX° et XXI° alias interrogatus, cum promotor in causa constitutus tradiderit [LXX]257 articulos contra eamdem Iohannetam, et tamen in fine processus sunt solum articuli reducti ad XII, [quis]258 fecit alios articulos, et quare non fuerunt positi articuli promotoris in instrumento sentencie, cum esset eius peticio, et fuerunt positi articuli duodecim, actenta differencia que est inter illos articulos ?

Deponit quod, longe antequam fierent articuli contenti in processu, ipsa pluries fuerat interrogata et plures responsiones fecerat, super quibus interrogatoriis et responsionibus fuerunt facti illi articuli, ex consilio 84r assistencium, quos tradidit promotor, ut materie, que 243erant diffuse, per ordinem caperentur. Et postmodum, super omnibus interrogata fuit ; et fuit conclusum per consiliarios et maxime per illos qui venerant de Parisius, quod, ut moris erat, ex omnibus articulis et responsionibus opportebat facere quosdam parvos articulos, et recolligere principalia puncta, ad recolligendum materiam in brevi, ut melius et celerius fierent deliberaciones. Et propter hoc fuerunt facti illi duodecim articuli. Sed ipse loquens eosdem articulos minime fecit, nec scit quis eos composuit aut extraxit.

Item, interrogatus quomodo potuit hoc fieri quod tanta multitude articulorum et responsionum fuerit reducta ad articulos duodecim, maxime in forma tam distanti a confessionibus dicte Iohanne, cum non sit verissimile quod tanti viri tales articulos componere voluissent ?

Dicit quod credit [quod]259 in processu principali, in gallico facto, inseruit veritatem interrogatoriorum et articulorum traditorum per promotorem et iudices, ac responsionum dicte Iohanne. De ipsis autem duodecim articulis se reffert ad compositores, quibus non fuisset ausus contradicere, nec ipse, nec socius suus.

Interrogatus, quando illi duodecim articuli fuerunt in medium positi, si fecerit collacionem ipsorum articulorum cum responsionibus ipsius Iohanne, ad videndum si essent consoni eisdem responsionibus ?

Dicit quod non recordatur.

Et lectis et ostensis sibi articulis huiusmodi, et cognita evidenter patens differencia, ostensa eciam eidem loquenti quadam notula manu sua scripta, ut asseruit ipse loquens ; mandatis eciam Guillermo Colles [alias]260 Bosguillaume, et Nicolao Tasquel, notariis in huiusmodi processu, ad recognoscendum huiusmodi notulam, de data diei IV^e aprilis, anni Domini M CCCC XXXI ; in qua notula in processu in gallico contenta, expresse habetur quod huiusmodi duodecim articuli non erant bene confecti, sed a confessionibus, saltem in parte, extranei, et ob hoc veniebant corrigendi, et videntur ibidem addite correctiones et aliqua sublata ; non tamen fuerunt secundum huiusmodi notulam correcti158.

Ideo interrogati ipsi tres notarii quare non fuerunt correcti ; et per quos stetit ; et qualiter eos inseruerunt in processu et sentencia sine correctione ; et qualiter missi fuerunt ad deliberantes, si cum correctione, aut sine correctione ?

Responderunt ipse loquens et alii duo notarii, quod ipsa notula est scripta manu ipsius Manchon. Sed quis fecit huiusmodi articulos duodecim, nichil sciunt. Dicunt tamen quod tunc fuit dictum quod moris erat tales articulos debere fieri et elici a confessionibus actentatorum 244de materia heresis, et prout consueverunt facere Parisius, magistri et doctores in theologia in materia fidei. Item, quod credunt quod de correctione huiusmodi articulorum facienda, ita fuit appunctuatum, prout constat in dicta notula eis ostensa et recognita. Sed, si huiusmodi correctio fuerit addita in articulis missis tam Parisius quam alibi ad opinantes, nesciunt. Credunt tamen quod non ; quia constat ipsis per quamdam aliam notulam scriptam manu magistri [Iohannis]261 de Estiveto, in hac causa promotoris, quod fuerunt transmissi in crastinum per eumdem de Estiveto, sine correctione. Et de aliis se reffert processui.

Item, interrogatus ipse Manchon si credat illos articulos in veritatem fuisse composites, et numquid est magna differencia inter eosdem articulos et responsiones ipsius Iohanne ?

Dicit quod illa que sunt in suo processu sunt vera. De articulis se reffert conficientibus ; quia eos non fecit.

Item, interrogatus si deliberaciones fuerunt facte super toto pro cessu, seu super illis duodecim articulis ?

Respondit quod credit quod deliberaciones non fuerunt facte super toto processu, cum non esset adhuc in forma positus ; quia fuit redactus in forma, in quo est, post mortem ipsius Iohanne ; sed fuerunt date deliberaciones super huiusmodi duodecim articulis.

Interrogatus si illi duodecim articuli fuerunt lecti eidem Iohanne ?

Respondet quod non.

Interrogatus si unquam perceperit differenciam inter illos articulos et confessiones ipsius Iohanne ?

Dicit quod non recordatur ; quia illi, qui eos exhibebant, dicebant quod erat moris elicere tales articulos ; et non advertit ad hoc ipse loquens, et eciam non fuisset ausus tantos viros redarguere.

Item, ostenso sibi instrumente sentencie, manu sua et aliorum notariorum signato, in quo erant inserti huiusmodi articuli ; inter rogatus si illud signaverit, et quare inseruit in eodem huiusmodi duodecim articulos, et non peticionem promotoris ?

Respondet quod huiusmodi instrumentum signavit sicut et socii sui ; et de narratis in sentencia, se reffert ad narracionem iudicum. De articulis autem, dicit quod sic placuit iudicibus facere, qui hoc voluerunt.

Super contentis in XXII° articulo,

Deponit quod in principio processus, dum ipsa Iohanna interrogaretur, erant aliqui notarii absconsi in quadam fenestra, pannis intermediis, ut non viderentur. Et credit quod magister Nicolaus Loiseleur erat cum eisdem absconsus, qui aspiciebat ea que scribebant ipsi notarii ; et scribebant ipsi notarii ea que volebant, obmissis excusacionibus 245ipsius Iohanne. Ipse autem loquens erat in pedibus iudicum, cum Guillermo Colles et clerico magistri Iohannis Beaupere159 qui scribebant. Sed in eorum scripturis erat magna 84v differencia, adeo quod inter eos erat contencio ; et ob hoc, ut supra dixit, in hiis in quibus videbat, faciebat unum Nota, ut postmodum ipsa Iohanna iterum interrogaretur.

Super contentis in XXIII°, XXIV°, XXV° et XXVI°,

Deponit quod, completo processu fuerunt petite deliberaciones, et de ipsis facta collacio ; et fuit conclusum quod predicaretur ; et fuit posita in quadam porta parva, assistente sibi pro consilio magistro Nicolao Loiseleur, qui eidem dicebat : Iohanna, credatis michi ; quia, si vos vellitis, vos eritis salvata. Accipiatis vestrum habitum, et faciatis omnia que vobis ordinabuntur ; alioquin estis in periculo mortis. Et si vos faciatis ea que vobis dico, vos eritis salvata ; et habebitis multum bonum, et non habebitis malum ; sed eritis tradita Ecclesie.

Et fuit tunc ducta super scaphaldum seu ambonem. Et erant com posite due sentencie, una abiuracionis et alia condempnacionis, quas habebat penes se episcopus. Et dum ipse episcopus sentenciam con dempnacionis proferret et legeret, in buto condempnacionis, ipse magister Nicolaus Loiseleur dicebat Iohanne quod faceret illud quod sibi dixerat, et quod acciperet habitum mulieris. Et quia tunc fuit modicum intervallum, unus Anglicus, qui ibidem astabat, dixit episcopo quod ipse erat proditor ; cui episcopus respondit quod menciebatur. Et hiis intermediis, ipsa Iohanna respondit quod erat parata obedire Ecclesie ; et tunc sibi fecerunt dicere huiusmodi abiuracionem, que sibi fuit lecta. Sed nescit si loquebatur post legentem, aut si, postquam fuerit lecta, dixit quod ita dicebat. Sed dicit quod subridebat. Dicit eciam quod tortor cum quadriga erat in vico, exspectans quod daretur ad comburendum. Dicit eciam quod non vidit illam licteram abiuracionis fieri. Sed fuit facta post conclusionem opinionum, et antequam accederent ad locum ilium. Nec est memor quod unquam eidem Iohanne exposita fuerit illa cedula abiuracionis, nec data intelligi, nec lecta, nisi illo instante quo fecit huiusmodi abiuracionem. Et illa prima predicacio, sentencia et abiuracio fuerunt facte die iovis post Penthecostes. In qua sentencia fuit condempnata ad carceres perpetuos.

Interrogatus quid movit iudices ad condempnandum eam ad carceres perpetuos, actento quod sibi promiserant quod non haberet malum ?

Dicit quod credit hoc contingisse propter diversitatem obedienciarum ; et timebant ne evaderet. Si autem bene iudicaverunt vel non, se reffert loquens iuri et conscienciis iudicancium.

Deinde interrogatus de contentis in XXVI° et XXVII° articulis,

246Deponit quod, durante processu, ipse loquens audivit quod ipsa Iohanna conquesta fuit dicto episcopo et comiti de Warvic, dum interrogaretur quare non se induebat vestibus mulieris, et quod non erat decens mulieri habere tunicam viri, caligas ligatas, multis ligis fortiter colligatis, dicendo quod non auderet exuere dictas caligas, nec eas tenere quin essent fortiter ligate, quia bene sciebant, ut dicebat, dicti episcopus et comes quod sui custodes pluries temptaverant eam violare ; et quod semel, dum clamabat, ipse comes venit ad clamorem et in adiutorium ; ita quod, nisi ipse advenisset, dicti custodes eam violassent et ob hoc conquerebatur.

De contentis in ceteris articulis in facto consistentibus, ultra ea que deposuit,

Dicit ipse loquens, quod, dominica in festo Sancte Trinitatis sequenti, cum ipse loquens et alii notarii per episcopum et comitem de Warvic essent mandati ad veniendum ad castrum rothomagense, ex eo quod dicebatur quod ipsa Iohanna erat relapsa et quod reassumpserat habitum virilem ; ipsi sic mandati venerunt in dicto Castro ; et ipsis existentibus in curte dicti castri, Anglici ibidem existentes usque ad numerum quinquaginta, vel eocirca, cum armis, insultum fecerunt in loquentem et suos socios ; eisdem dicendo quod erant proditores et quod male se habuerant in processu. Et cum maxima difficultate et timore potuerunt evadere manus eorum ; et credit quod erant irati eo quod in prima predicacione et sentencia non fuerat combusta. Et dicit ulterius quod die lune, ab eisdem episcopo et comite mandatus, ivit ad illud castrum, in quo non fuisset ausus intrare propter timorem alias sibi et sociis suis illatum, nisi habuisset securitatem a dicto comite de Warvic ; qui ipsum loquentem conduxit usque ad locum carceris. Et ibidem invenit iudices in loco carceris, et aliquos alios sub pauco numero. Et in ipsius loquentis presencia fuit interrogata qua de causa resumpserat habitum virilem ? Que respondit quod hoc fecerat ad sui et pudicicie deffensionem ; quia non erat tuta in habitu muliebri cum suis custodibus, qui voluerant actemptare sue pudicicie, et de quo pluries conquesta fuerat eisdem episcopo et comiti ; quodque ipsi iudices sibi promiserant quod esset in manibus et carceribus Ecclesie, et quod secum haberet unam mulierem. Dicendo ulterius quod, si placeret eisdem dominis iudicibus ponere eam in loco tuto, in quo non timeret, quod erat parata recipere habitum mulieris, prout dicebat loquens contineri in processu. De aliis autem que dicebantur per eam abiurata, dicebat nichil de con tentis in eadem adiuracione intellexisse. Et quicquid fecerat, hoc fuerat metu ignis, videns tortorem paratum cum quadriga. Et dicit ulterius ipse loquens quod postmodum ipsi domini iudices cum consiliariis 85r super hoc deliberaverunt, in tantum quod aliam sentenciam, 247die mercurii inde sequenti, pronunciavit ipse episcopus, ut in processu lacius continetur.

Interrogatus si eidem Iohanne administratum fuerit sacramentum Eucaristie ?

Respondit quod sic, dicta die mercurii, de mane, antequam ferretur huiusmodi sentencia contra eam.

Interrogatus insuper qualiter sibi tradiderunt Eucaristie sacramentum, actento quod eam declaraverant excommunicatam et hereticam, et si eam absolverint in forma Ecclesie ?

Dicit quod super hoc fuit deliberatum per iudices et consiliarios, an sibi petenti deberet dari sacramentum Eucaristie, et quod absolveretur in foro penitenciali ; non tamen vidit aliam absolucionem sibi exhiberi.

Dicit insuper quod, post sentenciam latam per episcopum, per quam tradita et relicta fuit iusticie seculari, baillivus dixit solum, sine alio processu aut sentencia : Ducite ! ducite ! Quo audito, ipsa Iohanna fecit tam pias lamentaciones quod quasi omnes movebantur ad fletum, et eciam iudices.

Et dicit loquens quod ita fuit commotus quod per mensem remansit territus. Et scit ipse loquens quod exitus et finis eius fuit, ut apparebat omnibus, multum catholicus ; nec unquam voluit revocare suas revelaciones, sed in eisdem stetit usque ad finem.

Dicit eciam quod ex pecuniis quas habuit pro penis et laboribus suis, vacando in dicto processu, emit unum missale, ut haberet memoriam de ea et oraret pro ea Deum.

Nec aliud scit ; et ulterius se reffert ad contenta in processu, et ad ea que alias deposuit coram magistro Philippo de Rosa, thesaurario rothomagensi, commisso et deputato a domino cardinali de Estoutevilla, legato in Francia ; et que deposicio eidem fuit lecta, in qua persistit plenarie.

[Iohannes Massieu]

Dominus Iohannes Massieu160 presbyter, curatus ecclesie parrochialis Sancti Candidi Senioris rothomagensis, etatis L annorum, vel circiter, alias ut precedens testis, die XVII^a mensis decembris, ut testis affuturus, citatus, iuratus et examinatus ; ac postmodum die XIIa mensis maii, super articulis ipsorum actorum iterum iuratus et examinatus,

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere seu actestari super contentis in articulis infrascriptis, aliis propter eorum prolixitatem, et aliis, de consensu producencium, omissis ; videlicet super contentis in II°, III° et IV° articulis, ipsorum actorum et conquerencium ?

Dicit et deponit, eius medio iuramento, se scire solum ea que 248secuntur. Videlicet quod, de patre et matre, parentibus, vita ac conversacione ipsius Iohanne, ante tempus incepti processus contra eamdem Iohannam, nichil sciret deponere, nisi, ex auditu ipsius Iohanne, que super hiis interrogata [fuit]262 durante dicto processu contra eam agitato. Nec de ea aliquam habuit noticiam, nisi a tempore quo fuit adducta ad villam rothomagensem, in qua detenta fuit in carceribus castri rothomagensis, ut contra eam fieret certus processus postmodum factus. Et in quo processu ipse loquens, qui tunc erat decanus christianitatis rothomagensis, fuit excecutor mandatorum contra eamdem Iohannam. Habebat eciam onus convocandi consiliarios, et ducendi et reducendi dictam Iohannam coram iudicibus. Quam pluries duxit et reduxit de carcere ad iudicium, pluraque man data contra eamdem excecutus fuit, eam ad iudicium evocando. Et habebat hac de causa magnam familiaritatem cum ea. Et, videre suo, erat bona, simplex et devota filia. Nam [contigit]263 quadam vice, dum eam duceret coram iudicibus, quod ipsa requisivit loquentem si eratne in itinere suo aliqua cappella, aut aliqua ecclesia, in qua esset Corpus Christi. Et cui ipse loquens dixit quod sic, ostendendo sibi quamdam cappellam existentem infra castrum, in qua erat Corpus Christi. Tunc ipsa eumdem instantissime rogavit ut eam duceret perante cappellam, ut posset ibidem salutare Deum et orare. Quod libenter fecit ipse loquens, [permisitque]264 eamdem Iohannam ante illam cappellam flexis genibus orare. Que ibidem flexis genibus multum devote fecit oracionem suam. De quo tamen dominus episcopus belvacensis fuit male contentus ; et eidem loquenti inhibuit ne de cetero eamdem permicteret sic orare. De sua conversacione alias nesciret deponere.

Item interrogatus super contentis in V° et VI° articulis,

Deponit quod nescit si aliquam informacionem contra eamdem fecerint, quia nullam unquam vidit. Scit tamen quod quamplures habebant magnum odium contra eamdem ; et maxime Anglici, qui eam multum timebant, quia ante eius capcionem non fuissent ausi comparere in loco in quo credidissent eam fore. Et audivit tunc dici quod episcopus belvacensis, omnia que faciebat ad instigacionem regis Anglie et sui consilii, tunc existencium Rothomagi. Et credit quod non faciebat zelo iusticie motus ipse episcopus ; sed ad ipsorum Anglicorum voluntatem, qui erant tunc in magno numero in villa rothomagensi, in qua tunc erat rex Anglie. Et inter consiliarios tunc fuit murmur de eo quod ipsa Iohanna erat inter manus Anglicorum. Dicebant enim aliqui consiliarii quod ipsa Iohanna debebat esse in 249manibus Ecclesie. Ipse tamen episcopus non curabat ; sed eam in manibus Anglicorum dimisit. Erat enim ipse episcopus multum affectatus parti Anglicorum ; nam et multi de consiliariis 85v valde timebant, nec erant in suo arbitrio libero, quia magister Nicolaus de Houppeville, qui, viso huiusmodi modo, noluit interesse in consiliis, fuit bannitus, cum pluribus aliis, de quorum nominibus non recordatur.

Dicit eciam quod magister Iohannes Fabri, de ordine fratrum Heremitarum Sancti Augustini, nunc episcopus dimictriensis, videns eamdem Iohannam quam plurimum fatigari super eo quod inquirebatur ab ea an esset in statu gracie, et licet responsiones fecisset, suo videre, competentes, tamen super hoc eam multum infestabant interrogantes, dixit quod nimis erat. Tunc interrogantes sibi dixerunt quod taceret ; nescit tamen nec recordatur qui fuerunt illi. Scit tamen quod abbas fiscampnensis, videre, pocius procedere in illa materia ex odio ipsius Iohanne et favore Anglicorum, quam zelo iusticie. Dicit insuper quod, cum magister Iohannes de Castellione, tunc archidiaconus ebroicensis, eisdem episcopo et assistentibus diceret quod processus, eo modo quo fiebat, sibi videbatur nullus, sed, qua de causa, non recordatur, fuit inhibitum eidem loquenti, qui, ut premictitur, assistentes et consiliarios convocabat, ne ipsum de Castellione161 amplius in huiusmodi processu convocaret. Nec ab illa hora ipse de Castellione interfuit.

Dicit eciam similiter quod magister Iohannes de Fonte, qui fuit commissus per aliquos dies ad interrogandum, et qui eidem processui interfuit, se absentavit162, quia aliqua dixerat que in dicto processu sibi non videbantur facienda. Scit eciam quod magister Iohannes Magistri, inquisitor in processu insertus, pluries recusavit huiusmodi processui interesse et posse suum fecit ne adesset processui. Sed per aliquos sibi notos fuit ei dictum quod, si non interesset, quod ipse esset in periculo mortis. Et hoc fecit compulsus per Anglicos, ut pluries audivit ab eodem Magistri, qui sibi dicebat : Video quod, nisi procedatur in hac materia ad voluntatem Anglicorum, quod imminet mors. Et ipsemet loquens fuit in magno periculo, ex eo quod, conducendo et reducendo eamdem Iohannam, ipse loquens obviasset cuidam Anglico, cantori cappelle regis Anglie, vocato Anquetil ; qui quidem Anglicus interrogavit loquentem quid sibi videbatur de eadem Iohanna. Et cum ipse loquens respondisset quod in ea nesciebat nisi bonum, et quod sibi videbatur bona mulier, ipse cantor hoc retulit comiti de Warvic, qui de loquente fuit male contentus, et habuit ob hoc multa agere ; sed tamen se excusando evasit.

Deinde interrogatus quid sciat actestari seu deponere de contentis in VII° articulo,

Dicit et deponit, ultra ea que deposuit, quod ipse est memor quod, 250quadam die, durante processu, et circa ipsius inicium, ipsa Iohanna dixit episcopo belvacensi quod ipse suus erat adversarius. Et tunc dictus episcopus respondit : Rex ordinavit quod ego faciam processum vestrum, et ego faciam.

Item, interrogatus quid ipse sciat actestari seu deponere super contentis in VIII° et IX° articulis,

Deponit quod, de carcere, scit veraciter quod ipsa Iohanna erat in Castro rothomagensi, in quadam camera media, in qua ascendebatur per octo gradus ; et erat ibidem lectus in qua cubabat ; et erat ibidem quoddam grossum lignum in quo erat quedam cathena ferrea, cum qua ipsa Iohanna existens in compedibus ligabatur ; et claudebatur cum serra apposita eidem ligno. Et habebat quinque Anglicos, miserrimi status, gallice houcepailliers, qui eam custodiebant ; qui multum desiderabant ipsius Iohanne mortem, et de eadem sepissime deridebant. Et ipsa eos de talibus reprehendebat.

Dicit eciam quod audivit dici a Stephano Castille, fabro, quod ipse construxerat pro eadem quamdam gabiam ferri, in qua detinebatur correcta, et ligata collo, manibus et pedibus ; et quod fuerat in eodem statu a tempore quo adducta fuerat ad villam rothomagensem, usque ad inicium processus contra eam agitati. Eam tamen non vidit in eodem statu. Quia, dura eam ducebat et reducebat, erat semper extra compedes.

Item, interrogatus quid ipse sciat deponere seu actestari de contentis in X° articulo,

Dicit et deponit quod bene scit quod fuit visitata an esset virgo vel non, per matronas seu obstetrices, et hoc ex ordinacione ducisse Bedfordie, et signanter per Annam Bavon et aliam matronam, de cuius nomine non recordatur. Et post visitacionem, retulerunt quod erat virgo et integra ; et ea audivit referri per eamdem Annam. Et propter hoc, ipsa ducissa Bedfordie fecit inhiberi custodibus et aliis ne aliquam violenciam sibi [inferrent]265.

Deinde interrogatus de contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV° articulis,

Dicit et deponit quod, dum ipsa Iohanna interrogaretur, erant sex assistentes cum iudicibus, qui interrogabant eam ; et aliquando, quando unus interrogabat et ipsa respondebat ad quesitum, alius interrumpebat responsionem suam ; ita quod ipsa, pluries eisdem interrogantibus ipsa Iohanna dixit hiis verbis : Beaux seigneurs, faictez l’un après l’autre !

De contentis in XV° et XVI° articulis nichil scit, nisi ut supra deposuit.

251De contentis in XVII°,

Deponit quod audivit ab eadem Iohanna peti an se vellet submictere Ecclesie triumphanti aut militanti, que respondit quod volebat se submictere ordinacioni Pape. Et dicit quod vulgariter dicebatur quod quidam magister Nicolaus Aucupis finxit se esse prisionarium, et intravit carcerem cum ea ; et quod eam hoc medio 86r induxit ad dicendum et faciendum aliqua contraria ipsi Iohanne, tangencia ipsam submissionem.

Item, interrogatus super contentis in XX° et XXI° articulis,

Dicit quod de illis articulis nichil scit ; nec quis eos exposuit.

Deinde interrogatus quid sciat deponere seu actestari de contentis in XXII°, XXIII°, XXIV° et XXV° articulis,

Deponit quod, de contentis in eisdem, quantum ad abiuracionem, de qua in articulis, quod, quando fuit facta predicacio per magistrum Guillermum Errardi in Sancto Audoeno, quod ipse Errardi tenebat quamdam cedulam abiuracionis, et dixit Iohanne : Tu adiurabis et signabis istam cedulam ! Et tunc illa cedula fuit loquenti tradita ad legendum ; et eam legit loquens coram eadem Iohanna. Et est bene memor quod in eadem cedula cavebatur quod de cetero non portaret arma, habitum virilem, capillos rasos, et multa alia de quibus non recordatur. Et bene scit quod illa cedula continebat circiter octo lineas, et non amplius. Et scit firmiter quod non erat illa de qua in processu fit mencio ; quia aliam ab ilia, que est inserta in processu, legit ipse loquens, et signavit ipsa Iohanna.

Ulterius dicit quod, dum ipsa Iohanna requireretur de signando dictam cedulam, ortum fuit magnum murmur inter presentes, adeo quod audivit quod episcopus dixit cuidam163 Vos emendabitis michi ! asserens sibi fuisse illatam iniuriam ; et quod non procederet ultra quousque fuisset sibi facta emenda. Et interim ipse loquens advertebat eamdem Iohannam de periculo sibi imminente, super signature dicte cedule. Et bene videbat loquens quod ipsa Iohanna non intelligebat dictam cedulam, nec periculum quod sibi imminebat. Et tunc ipsa Iohanna, oppressa ut signaret dictam cedulam, respondit : Videatur ipsa cedula per clericos et Ecclesiam, in quorum manibus debeo poni ; et [si]266 mihi consilium dederint quod habeam eam signare, et agere que michi dicuntur, ego libenter faciam. Tunc ipse magister Guillermus Errardi dixit : Facias nunc ! Alioquin tu per ignem finies dies tuos hodie. Et tunc ipsa Iohanna respondit quod malebat signare quam cremari. Et illa hora fuit magnus tumultus populorum astancium, et fuerunt proiecti multi lapides ; sed a quibus nescit. Et illa cedula signata, ipsa Iohanna inquisivit a promotore nonne poneretur in 252manibus Ecclesie, et in quo loco debebat redire. Tunc promotor sibi respondit quod in Castro rothomagensi ; in quo fuit ducta, induta vestibus mulieris.

Interrogatus ulterius de contentis in XXVI° articulo,

Deponit quod, die Sancte Trinitatis, dum ipsa Iohanna accusaretur de relapsu, respondit quod, ipsa iacente in lecto, custodes sui removerunt vestes mulieris a lecto in quo iacebat ; et apposuerant vestem suam virilem. Et, licet eosdem custodes requisivisset ut sibi habitum muliebrem restituerent, ut surgeret a lecto, intendens ventrem purgare, denegaverunt sibi tradere, dicendo sibi quod aliud a dicto habitu virili non haberet. Et cum ultra dixisset quod bene sciebant custodes quod iudices sibi prohibuerant ne illa veste indueretur, nichilominus habitum muliebrem, quem abstulerant, eidem tradere denegaverunt. Et tandem, neccessitate naturali compulsa, ipsum habitum virilem assumpserat, nec alium habitum ab ipsis custodibus tota illa die habere potuerat, ita quod a pluribus visa est in illo habitu virili, et propter hoc iudicata relapsa. Nam illa die Sancte Trinitatis fuerunt plures mandati ut eam in illo statu [viderent]267 quibus ipsa dicebat huiusmodi excusaciones. Et inter quos vidit magistrum Andream Marguerie164, qui fuit in magno periculo, quia, cum diceret : Bonum est inquirere ab ea qua de causa resumpsit habitum virilem, tunc unus Anglicus levavit quamdam hastam, quam tenebat, et voluit eumdem magistrum Andream percutere. Et tunc ipse magister Andreas, et quamplures perterriti, recesserunt.

Deinde interrogatus de contentis in ceteris articulis,

Deponit quod, de abiuracione aliud nescit, nisi ea que supra deposuit. De sentencia et de morte scit ea que secuntur, ipsius Iohanne :

Videlicet quod, die mercurii de mane, qua die obiit ipsa Iohanna, frater Martinus Ladvenu audivit eamdem Iohannam in confessione ; et, audita ipsius Iohanne confessione, ipse frater Martinus Ladvenu misit ipsum loquentem ad dominum belvacensem, ad sibi notifficandum qualiter fuerat audita in confessione, et quod petebat sibi tradi sacramentum Eucaristie. Qui episcopus aliquos super hoc congregavit. Ex quorum deliberacione ipse episcopus eidem loquenti dixit quod diceret fratri Martino quod sibi traderet sacramentum Eucaristie, et omnia quecumque peteret. Et tunc ipse loquens rediit ad castrum, et hoc retulit dicto fratri Martino. Qui quidem magister Martinus sibi tradidit in presencia loquentis sacramentum Eucaristie. Et hoc facto, fuit adducta in habitu mulieris, et fuit ducta per dictum loquentem et fratrem Martinum usque ad locum, ubi, ipsa Iohanna fuit cremata. In quo itinere ipsa Iohanna tam pias lamentaciones faciebat ; et, ipsi, 253loquens et frater Martinus, a lacrimis continere non poterant. Recommendabat enim animant suam tam devote Deo et sanctis, quod audientes ad lacrimas provocabat. Ipsa autem in Foro Veteri adducta [fuit]268 ubi erat magister Nicolaus Midi, qui predicacionem facere debebat. Qua predicacione facta, ipse Midi eidem Iohanne dixit : Iohanna, vade in pace ! Ecclesia non potest plus te deffendere, et te dimictit in manu seculari. Quibus 86v auditis, ipsa Iohanna, genibus flexis, fecit suas oraciones ad Deum multum devotissimas ; et rogavit eumdem loquentem quatinus haberet crucem. Et tunc quidam Anglicus, ibidem existens, fecit quamdam parvam crucem ex quodam baculo ; quam deosculata est et eam posuit in sinu suo cum maxima devocione.

Adhuc tamen habere voluit crucem ecclesie, et eam habuit ; et eam amplexando et lacrimando deosculabatur, se eciam recommendendo Deo, beato Michaeli, beate Catherine, et omnibus sanctis. Et in fine amplexata est eamdem crucem, salutando astantes. Et descendit de ambone, sibi comitante dicto fratre Martino usque ad locum supplicii, ubi vitam finivit multum devote.

Audivit eciam tunc dici a Iohanne Fleury, clerico baillivi et graffario, quod tortor retulerat quod, corpore igne cremato et in pulvere redacto, remansit cor illesum et sanguine plenum. Et sibi fuit dictum quod et pulveres, et quidquid ex ea remaneret, congregaret et in Secanam proiceret ; quod et fecit.

Nec aliud scit.

[Guillermus Colles]

Dominus Guillermus Colles165, alias Boysguillaume, presbyter, notarius publicus, etatis LXVI annorum, vel eocirca, alias citatus, iuratus et examinatus, die XVIII^a, mensis decembris ; et deinde super articulis in huiusmodi processu examinatus et recollectus, die XII^a mensis maii,

Et primo, interrogatus super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Deponit quod nullam habuit noticiam de dicta Iohanna, nisi quando adducta fuit ad villam rothomagensem, pro processu contra eam fiendo, [in]269 quo processu ipse loquens fuit alter notarius.

Et sibi ostenso huiusmodi processu, recognovit signum suum in fine dicti processus existens, et quod ille est verus processus contra eamdem Iohannam factus. Et fuerunt, ut dicit, facti quinque similes processus, quorum exhibitus est illi unus. Erant eciam, ut dicit, in huiusmodi processu connotarii dominus Guillermus Manchon et dominus Petrus 254Tasquel, qui fideliter redegerunt interrogaciones et responsiones, prout in eodem processu habetur. Nam de mane registrabant interrogaciones et responsiones ; et, post prandium, faciebant ad invicem collacionem ; nec aliquid fecissent ipsi notarii pro quocumque, quia nullum quoad hoc timebant. Et bene recordatur quod ipsa Iohanna multum prudenter respondebat ; quia aliquando dicebat, dum interrogaretur de uno270 super quo alias fuerat interrogata, quia alias responderat et quod non responderet. Et tunc faciebat legere suas confessiones per notarios.

Item, interrogatus quid ipse sciat deponere super contentis in V°, VI° et VII°,

Deponit quod bene scit quod dominus belvacensis incepit processum contra eam, ex eo quod dicebat eam fuisse captam infra methas diocesis belvacensis. Sed si odio vel alias, se reffert sue consciencie. Scit tamen quod omnia fiebant expensis regis Anglie166, et ad prosecucionem Anglicorum. Et bene scit quod ipse episcopus, et alii qui de huiusmodi processu se interponebant, licteras garantizacionis a rege Anglie obtinuerunt, quia, eas vidit.

Et cum sibi ostense essent quedam lictere garantizationis167, asseruit eas esse quas alias viderat, quia bene cognoscebat signum magistri Laurencii Calot, in eisdem appositum.

De informacionibus autem, de quibus in articulis, nichil scit, quia eas non vidit, nec credit quod unquam fuerint alique facte.

Item, interrogatus de contentis in VIII° et IX°,

Dicit quod ipsa Iohanna erat in forti carcere et in compedibus ferreis. Habebat tamen, ut dicit, lectum ; habebat eciam custodes Anglicos, de quibus conquerebatur multociens ; dicens quod eam multum opprimebant et male tractabant.

Dicit eciam quod magister Nicolaus Loiseleur, fingens se sutorem et captivum de parte regis Francie, et de partibus Lothoringie, aliquando intrabat carcerem ipsius Iohanne, eidem dicens quod non crederet illis gentibus Ecclesie : Quia, si tu credas eis, tu eris destructa. Et credit quod episcopus belvacensis bene illa sciebat, quia alias ipse Loiseleur talia non fuisset ausus facere ; de quo multi assistentes in eodem processu murmurabant contra eumdem Loiseleur. Et dicit quod dictus Loiseleur tandem subito obiit in Basilia. Et audivit illotunc dici quod, dum ipse Loiseleur vidit eamdem Iohannam condempnatam ad mortem, fuit compunctus corde, et ascendit quadrigam, volens eidem Iohanne clamare veniam. Et ex hoc fuerunt multi indignati Anglici ibidem existentes ; ita quod, nisi fuisset comes de Warvic, ipse Loiseleur fuisset interfectus ; ipseque comes eidem Loiseleur 255iniunxit ut recederet a civitate rothomagensi quam cicius posset, si vellet salvare vitam suam.

Ulterius dicit quod magister [Iohannes]271 de Estiveto similiter intravit carcerem, fingendo se esse prisionarium, sicut et fecerat ipse Loiseleur. Et dicit quod ipse de Estiveto erat promotor ; et in hac materia erat multum affectatus propter Anglicos, quibus multum complacere volebat. Erat eciam malus homo, querens semper, durante huiusmodi processu, calumpniare notarios, et illos quos videbat pro iusticia procedere. Et eidem Iohanne plures iniurias inferebat, eam vocando, paillardam, ordure. Et credit quod Deus in fine dierum eum punivit, quia miserabiliter finivit dies suos. Nam fuit inventus mortuus in quodam columbario, existente extra portam rothomagensem.

De contentis in X° articulo,

Deponit quod audivit dici a pluribus, de quibus non recordatur, quod ipsa Iohanna fuerat visitata per matronas, et quod inventa fuerat virgo ; et quod dictam visitacionem fecerat fieri domina ducissa Bedfordie ; et quod dux Bedfordie erat in quodam loco 87r secreto, ubi videbat eamdem Iohannam visitari.

Item, interrogatus de contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV° articulis,

Dicit et deponit quod, durante processu, ipsa Iohanna sepissime conquesta est quod sibi fiebant subtiles questiones et impertinentes. Et bene recordatur quod, quadam vice, fuit interrogata an esset in gracia. Respondit quod magnum erat in talibus respondere. Et in fine respondit : Si ego sim, Deus me teneat. Si ego non sim, Deus me [velit]272 ponere ! Quia ego prediligerem mori, quam non esse in amore Dei. De quo responso interrogantes fuerunt multum stupefacti ; et illa hora dimiserunt, nec amplius interrogaverunt pro illa vice.

Dicit eciam, super hoc interrogatus, de contentis in dictis articulis, quod nescit quod aliquibus particulariter in odium dicti processus aut alias fuerit facta aliqua coactio, aut aliqui essent compulsi ad interessendum huiusmodi processui ; nisi solum quod magister Nicolaus de Houppeville noluit interesse huiusmodi processui ; sed recessit a villa rothomagensi ; et hoc, ut credit, ne compelleretur interesse.

Interrogatus de contentis in XV° et XVI°, dicit quod, de contentis in eisdem, se reffert processui. Alias nescit.

Item, interrogatus de contentis in XX° et XXI°, aliis omissis, quia super ipsis nichil scit,

Deponit quod scit bene quod in processu sunt duodecim articuli. Sed quis eos confecit, vel si sint alieni a confessionibus ipsius Iohanne, se reffert processui. Scit tamen quod ipse nec alii notarii eos fecerunt.

De contentis in XXII°, XXIII°, XXIV° et XXV°,

256Deponit quod de cedula abiuracionis, que fuit facta in prima sentencia, scit quod fuit lecta in publico. Sed per quem non recordatur. Et credit quod ipsa Iohanna nullo modo intelligebat, nec sibi fuit exposita, quia magno tempore recusavit illam cedulam abiuracionis signare. Et tandem, compulsa, pre timore signavit, et fecit quamdam crucem. Et, si post huiusmodi abiuracionem acceperit habitum mulieris, vel non, [non]273 recordatur ; se refferens super hoc processui, et ei quod in eo continetur.

Item, interrogatus super omnibus aliis articulis, in summa sibi expositis,

Deponit quod, quantum ad recepcionem habitus, die dominica sequenti post primam sentenciam, ipse loquens fuit mandatus ad castrum rothomagense, et ibidem ivit cum aliis notariis, ut eamdem Iohannam videret in habitu virili. Quibus ad castrum applicatis, intraverunt carcerem, et viderunt eam indutam vestibus viri. Et fuit interrogata quare resumpserat huiusmodi habitum ; que aliquas excusaciones dixit, que continentur in processu. Aliud nescit, et credit pocius quod ad hoc faciendum fuerit inducta, quia aliqui de hiis qui interfuerant in processu, faciebant magnum applausum et gaudium ex eo quod resumpserat huiusmodi habitum ; licet plures notabiles viri dolerent, inter quos vidit deffunctum magistrum Petrum Morice multum dolentem, et plures alios.

Deponit eciam quod die mercurii sequenti, ipsa Iohanna fuit ducta in Veteri Foro rothomagensi. Et fuit ibidem facta predicacio per magistrum Nicolaum Midi ; et sentencia relapsus pronunciata per dominum episcopum belvacensem. Post cuius sentencie prolacionem, fuit illico capta per seculares, et ducta, absque alia sentencia sive processu, tortori ad comburendum. Que, dum sic ducebatur, faciebat quamplures pias lamentaciones, invocando nomen Ihesus ; et quasi omnes astantes a fletu se continere [non]274 poterant. Et scit veraciter quod iudicantes et hii qui interfuerant magnam notam a popularibus incurrerunt. Nam, postquam ipsa Iohanna fuit igne cremata, populares ostendebant illos qui interfuerant et aborrebant. Et audivit manuteneri quod omnes, qui de morte eius fuerunt culpabiles, morte turpissima obierunt : puta ipse magister Nicolaus Midi lepra, post paucos dies, percussus est ; et episcopus mortuus est subito, faciendo fieri barbam suam.

Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis.

[Martinus Ladvenu]

257Frater Martinus Ladvenu168, presbyter, religiosus ordinis fratrum predicatorum, conventus rothomagensis, etatis LVI annorum, vel eocirca, citatus, iuratus et examinatus alias, die XIX^a mensis decembris, et iterum die XIII^a maii, super articulis in processu contentis, examinatus, et interrogatus quid ipse sciat deponere seu actestari de contentis in eisdem, odio, amore, favore postpositis ;

Et primo, super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis dictorum articulorum,

Deponit quod de noticia patris et matris aut amicorum et consanguineorum dicte Iohanne, nichil sciret actestari seu deponere. Sed eamdem Iohannam vidit in villa rothomagensi, dum ibidem adducta fuit et reddita domino episcopo belvacensi. Et erat multum simplex, quasi etatis XX annorum, vel circiter ; et vix sciebat Pater noster, licet aliquando, dum interrogaretur, prudenter responderet.

Deinde interrogatus quid ipse sciat deponere seu actestari de contentis in V° et VI° articulis,

Dicit et deponit quod bene scit quod ipsa Iohanna fuit adducta ad civitatem rothomagensem, et in carceribus castri detrusa.

Et fuit factus et deductus processus in materia fidei contra eam, ad procuracionem et expensis Anglicorum. Tamen, ut dicit, audivit tunc dici quod episcopus, et alii qui de huiusmodi processu se intromictebant, voluerunt habere licteram garantizacionis a rege Anglie, et eam habuerunt. Quam 87v recognovit in manibus dominorum iudicum. Et ostensa est huiusmodi lictera, signata signo manuali magistri Laurencii Calot, quod signum, ut dicit, bene cognoscit.

Dicit ulterius quod, ut sibi videbatur, aliqui de assistentibus in huiusmodi processu, assistebant in huiusmodi processu propter timorem Anglicorum ; et alii, quia eisdem Anglicis favere volebant. Nam scit ipse loquens quod magister Nicolaus de Houppeville fuit ductus ad carceres regios, quia huiusmodi processui interesse recusaverat. Scit eciam quod ipsa Iohanna in huiusmodi processu nullum habuit directorem nec consiliarium, nisi circa finem processus169, et quod nullus fuisset ausus eidem Iohanne consulere aut eam dirigere quoquomodo, propter metum Anglicorum. Nam semel, durante processu, fuerunt aliqui ex ordinacione iudicum missi ad dirigendum eamdem Iohannam. Sed per Anglicos fuerunt repulsi, et eisdem mine illate. Scit eciam quod frater Iohannes Magistri, subinquisitor, qui interfuit in huiusmodi processu, et cum quo ipse loquens sepissime ibat, coactus intererat huiusmodi processui. Nam, ut dicit, quidam frater Ysambertus de Petra, qui erat socius dicti subinquisitoris, cum semel vellet eam aliqualiter dirigere, sibi fuit dictum quod taceret, et quod de cetero a talibus abstineret, alias submergeretur in Secana.

258Super VII°, VIII° et X°, nichil scit.

Super IX°,

Solum scit quod ipsa Iohanna erat in carceribus laicalibus, in compedibus et cum cathenis ligata ; quodque nullus ei loqui poterat, nisi ex permissione Anglicorum, qui eam custodiebant die et nocte.

Deinde interrogatus de contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV° articulis,

Deponit quod multociens fiebant eidem Iohanne difficiles interrogaciones, que non competebant tali simplici mulieri ; et eam multum vexabant in interrogatoriis. Quia non cessabant aliquando eam interrogare per tres horas de mane, et totidem post prandium. Sed qua intencione hoc faciebant interrogantes, nichil scit.

Super contentis in XV°, nichil scit.

De contentis in XVI° et XVII°,

Deponit quod audivit pluries eamdem Iohannam interrogari an se vellet submictere iudicio Ecclesie. Et ipsa inquirente quid esset Ecclesia, cum sibi responderetur quod erant Papa et prelati Ecclesiam representantes, respondit quod ipsa se submictebat iudicio summi Pontificis, rogando quod ad eum duceretur. Et audivit alias ab ore dicte Iohanne, extra tamen iudicium, quod ipsa nichil vellet tenere contra catholicam fidem ; et si quid in dictis vel factis suis esset quod a fide deviaret, ipsa volebat a se repellere, et clericorum iudicio stare.

De contentis in XVIII°, XIX°, XX°, XXI°, et XXII°, nichil scit, nisi ut supra deposuit.

Super contentis in XXIII°, XXIV° et XXV°,

Deponit quod fuit presens in prima sentencia, et in sermone facto in Sancto Audoeno per magistrum Guillermum Errard. Et credit firmiter quod omnia que fuerunt facta, fuerunt facta in odium christianissimi regis Francie, et ad eum diffamandum. Nam in eodem sermone ipse magister Guillermus Errard, exclamando in quodam passu sui sermonis, dixit in effectu talia verba : O domus Francie ! Semper caruisti monstris usque nunc. Sed modo, adherendo isti mulieri sortilege, heretice, supersticiose, infamata es ! Ad que ipsa Iohanna respondit : Ne parlez point de mon roy, il est bon chrestien.

Super XXVI° et XXVII°,

Deponit quod ipse audivit ab eadem Iohanna quod quidam magnus dominus Anglicus ad eam in carceribus introierat, et eam temptavit vi opprimere. Et dicebat eidem loquenti quod erat causa quare habitum virilem resumpserat post primam sentenciam.

Super aliis articulis in summa interrogatus, quantum in facto consistunt,

Deponit quod, die obitus ipsius Iohanne, de mane, ipse testis loquens, de licencia et ordinacione iudicum, et ante sentenciam latam, audivit 259eamdem Iohannam in confessione, et ministravit sibi Corpus Christi. Quod devotissime et cum maximis lacrimis, tantum quod narrare nesciret, humiliter suscepit. Et ab illa hora eam non [reliquit]275 usque ad emissionem spiritus. Et quasi omnes astantes pre pietate flebant, et maxime episcopus morinensis. Et non dubitat quin ipsa catholice obierit. Vellet enim, ut dicit, quod anima sua esset ubi credit animam ipsius Iohanne esse.

Et dicit quod, post sentenciam latam, ipsa descendit de ambone in quo predicata fuit, et fuit ducta per tortorem, absque alia sentencia iudicis laici, in loco ubi parata erant ligna ad eam comburendum ; que ligna erant in ambone. Et per inferius ipse tortor posuit ignem. Et dum ipsa Iohanna percepit ignem, ipsa dixit loquenti quod descenderet, et quod levaret crucem Domini alte, ut eam videre posset, et quod sibi diceret verba pro salute sua ita alte quod ipsa posset audire ; quod et fecit170.

Dicit eciam quod, dum ipse esset iuxta eam ad introducendum eam de sua salute, episcopus belvacensis et quidam canonici ecclesie rothomagensis accesserunt ad eam videndum. Et, dum ipsa Iohanna percepit eumdem episcopum, eidem dixit quod ipse erat causa mortis sue ; et quod sibi promiserat quod eam poneret in manibus Ecclesie, et ipse eam dimiserat in manibus suorum inimicorum capitalium.

Dicit eciam, super hoc interrogatus, quod contra eamdem Iohannam male processerunt, quia nulla fuit lata sentencia per laicos, sed solum per episcopum. Et propter hoc, cum, duobus annis transactis, quidam vocatus Georget Folenfant171 fuisset per iusticiam ecclesiasticam redditus iusticie seculari, antequam 88r ipse Georgius redderetur, ipse loquens, ex parte archiepiscopi et inquisitoris, fuit missus ad baillivum, et eidem notificavit quod ipse Georgius debebat dimicti in manibus iusticie secularis, et quod non ita faceret sicut fecerat de Puella ; sed eum duceret in foro suo, et faceret quod iusticia suaderet ; nec ita celeriter, sicut fecerat contra eamdem Puellam, procederet ; sed mature.

Dicit eciam et deponit, super hoc interrogatus, quod semper usque ad finem vite sue manutenuit et asseruit quod voces quas habuerat erant a Deo ; et quod quicquid fecerat, ex precepto Dei fecerat ; nec credebat per easdem voces fuisse deceptam ; et quod revelaciones, quas habuerat, ex Deo erant.

Nec aliud scit.

[Nicolaus de Houppeville]

Magister Nicolaus de Houppeville172, in artibus magister et baccalarius in theologia, etatis LXV annorum, vel eocirca, testis alias, ut 260affuturus, examinatus ; et iterum, die XIIIa maii, super articulis examinatus,

Et primo, super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Deponit quod, de eadem Iohanna, patre, matre et parentibus eius, nullam habuit noticiam, nisi solum dum ipsa Iohanna fuit adducta ad villam rothomagensem, in qua villa fuit deductus processus contra eam. Et sibi videtur quod erat quasi annorum XX, et erat simplex, et iuris ignara ; nec erat ex se sufficiens ad se deffendendum in ipso processu, licet magnam constanciam habuerit ; ex qua multos arguebat quod habebat spirituale iuvamen.

Item, interrogatus quid ipse sciat actestari de contentis in V° et VI° articulis,

Deponit quod ipse nunquam habuit extimacionem quod ipse episcopus contra eamdem Iohannam inceperit processum in materia fidei pro bono fidei aut zelo iusticie, ad eamdem Iohannam reducendam. Sed ex odio, quod contra eam conceperant, quia favebat partem regis Francie. Nec credit quod ipse episcopus per metum aut impressionem hoc fecerit, sed voluntarius fecit ; licet aliqui ibidem interessent, alii propter favorem Anglicorum, alii propter metum. Nam ipse audivit a magistro Petro Minier173 quod ipse dederat opinionem suam in scriptis, que non fuerat grata episcopo belvacensi.

Dicit eciam quod mine fuerunt illate per comitem de Warvic fratri Ysamberto de Petra, ordinis fratrum predicatorum, qui interfuit in processu. Cui fuit dictum quod submergeretur in Secana, nisi taceret ex eo quod eamdem Iohannam dirigebat, et verba sua referebat notariis. Et hoc audivit dici a fratre Iohanne Magistri, subinquisitore.

Dicit eciam ipse testis loquens quod ipse, circa principium processus huiusmodi276, fuit in aliquibus deliberacionibus in quibus ipse testis fuit opinionis quod, nec episcopus, nec illi qui volebant onus iudicii assumere, poterant esse iudices. Nec sibi videbatur bonus modus procedendi, quod ipsi qui erant de parte contraria essent iudices ; actento quod iam fuerat examinata per clerum pictavensem et per archiepiscopum remensem, ipsius episcopi belvacensis metropolitanum. Ex qua deliberacione ipse loquens incurrit magnam indignacionem ab ipso episcopo, ita quod eumdem loquentem fecit citari coram eo. Coram quo comparuit, se asserens eidem non esse subiectum, et quod non erat suus iudex, sed officialis rothomagensis. Et sic recessit. Finaliter tamen, cum hac de causa comparere vellet coram officiali rothomagensi, fuit captus et ductus ad castrum, et dehinc ad carceres regis. Et cum inquireret qua de causa caperetur, dictum fuit sibi quod erat ad requestam episcopi belvacensis. Et credit ipse loquens 261quod erat occasione verborum prolatorum in sua deliberacione ; quia, ut dicit, magister Iohannes de Fonte, amicus ipsius loquentis, eidem misit cedulam qua cavebatur quod ipse erat detentus occasione huiusmodi verborum, et quod ipse episcopus multum erat indignatus de eo. Et tandem, ad preces domini abbatis fiscampnensis, ipse loquens fuit ab eisdem carceribus expeditus. Et audivit dici tunc quod, per consilium aliquorum quos congregaverat ipse episcopus, ipse loquens debebat micti in exilium in Angliam, vel alibi, extra civitatem rothomagensem. Quod tamen impediverunt ipse dominus abbas fiscampnensis et aliqui amici ipsius loquentis.

Dicit eciam quod frater Iohannes Magistri, subinquisitor, coactus, de huiusmodi processu se interponebat, et multum timebat, viditque eum plurimum perplexum, huiusmodi processu durante.

Super VII°, VIII° et IX°,

Scit solum quod ipsa Iohanna erat in carcere, in Castro rothomagensi ; et ibi custodiebatur per Anglicos.

Super X°, XI°, XII°, XIII° et XIV°,

Deponit quod non fuit in processu. Sed audivit dici a dicto magistro Iohanne Magistri, subinquisitore, quod ipsa Iohanna semel conquesta est de interrogatoriis difficilibus que eidem fiebant, et quod nimis vexabatur super huiusmodi interrogatoriis, et maxime de aliquibus non tangentibus processum, ut dicebat ipsa Iohanna. Et tunc erat rumor quod notarii prohibebantur aliqua scribere ex dictis ipsius Iohanne.

Super contentis in XV°, XVI° et XVII°, se reffert processui.

Et similiter de contentis in XVIII°, XIX°, XX° et XXI°.

De contentis in XXII°,

Dicit et deponit quod fuerunt tunc rumores in villa rothomagensi 88v quod aliqui, fingentes se armatos de parte regis Francie, introducti fuerunt eum ea occulte, suadentes sibi quod se non submicteret Ecclesie, alioquin [assumerent]277 iudicium super eam. Erantque rumores quod, propter illam persuasionem, ipsa postmodum variavit in facto submissionis. Et audivit tunc dici quod magister Nicolaus Loiseleur erat de illis seductoribus278, qui fingebant se esse de parte regis Francie.

De contentis in ceteris articulis,

Dicit quod credit ipsam Iohannam fuisse bonam catholicam ; et scit quod recepit die sui obitus Corpus Christi ; et vidit eamdem Iohannam exeuntem de Castro ad locum supplicii, plurimum lacrimantem. Et eam ducebant plus quam sex viginti homines armorum, quorum aliqui 262portabant lanceas et alii gladios. Unde ipse loquens, motus compassione, non valuit ire usque ad locum supplicii. Et credit quod, quicquid fuit actum contra eamdem Iohannam, fuit in odium regis Francie, et ad ipsius diffamacionem. Et erat communis opinio, quod omnia per eosdem in huiusmodi processu acta, erant nulla, et quod eidem Iohanne [fiebat]279 maxima iniusticia.

Dicit eciam quod audivit dici a magistro Petro [Minerii]280 quod sua opinio, et opiniones magistrorum Richardi de Groucheto et [Iohannis]281 Pigache174 non fuerant recepte, quia non placebant, et quia erant allegaciones Decreti.

Nec aliud scit.

[Iohannes Fabri]

Reverendus in Christo pater et dominus, dominus Iohannes Fabri175 sacre theologie professor, ordinis fratrum heremitarum Sancti Augustini, episcopus dimictriensis, etatis LXX annorum, vel circiter, alias examinatus et iuratus, et iterum die XII^a maii examinatus super contentis in articulis in huiusmodi processu nullitatis datis,

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Deponit quod, de eadem Iohanna, patre, matre aut parentibus, nullam habuerat noticiam, nisi a tempore quo ipsa Iohanna fuit adducta in villa rothomagensi ; et quo tempore fuit incoatus pro cessus contra eam in materia fidei, per episcopum belvacensem et subinquisitorem ; et in quo processu ipse loquens interfuit usque ad primum sermonem factum in Sancto Audoeno ; et a post non fuit176. Et, ut sibi videtur, ipsa Iohanna erat quasi XX annorum, multum simplex, et prudenter respondens ; ita quod per tres septimanas credebat eam inspiratam, licet multum et nimis, videre loquentis, persisteret in suis revelacionibus.

Deinde, interrogatus de contentis in V° et VI° articulis,

Dicit et deponit quod, secundum suam ymaginacionem, Anglici procedebant contra eam ex odio quod habebant contra eam, quia eam multum timebant. Sed, si iudices ex odio vel favore procedebant, nichil scit ; licet tamen sciat quod processus deducebatur expensis Anglicorum. Et bene scit quod non omnes, qui intererant huiusmodi processui, erant in plena libertate, quia nullus audebat aliquid dicere, ne esset notatus. Quia, cum semel ipsa Iohanna ab aliquo interrogaretur 263si erat in gracia, et ipse loquens dixisset quod erat maxima questio et quod ipsa Iohanna non debebat respondere dicte questioni, ipse episcopus belvacensis eidem loquenti dixit : Melius vobis fuisset, si tacuissetis !177

Deinde, interrogatus quid ipse sciat deponere de contentis in VII°, VIII° et IX° articulis ;

Dicit et deponit quod ipsa Iohanna erat in carcere, in Castro rothomagensi. Sed qualiter, nescit. Dicit tamen quod multum displicebat aliquibus assistentibus quod ipsa Iohanna non ponebatur in carceribus Ecclesie. Et ipsemet loquens pluries murmuravit, quia non videbatur sibi bene processum eam dimictendo in manibus laicorum, et maxime Anglicorum ; actento quod restituta erat in manibus Ecclesie. Cuius opinionis plures erant ; sed nullus de hoc loqui audebat.

Super X°, nescit si fuerit visitata, vel non. Sed bene scit quod, quadam vice, [cum]282 interrogaretur cur se vocabat Puellam, et si talis esset, respondit : Ego possum bene dicere quia talis sum ; et, si non credatis, faciatis me visitari per mulieres. Offerebatque se promptam ad visitacionem recipiendum ; dum tamen fieret per mulieres honestas, ut consuetum est.

Super contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV°,

Deponit quod fiebant eidem Iohanne multe profunde questiones, de quibus tamen satis se expediebat. Et aliquando interrogantes interrumpebant interrogatoria sua, transeundo de uno ad aliud, ad experiendum an ipsa Iohanna mutaret propositum. Multum eciam eam fatigabant longis interrogacionibus ; quoniam erant ibidem per duas vel tres horas, in tantum quod doctores assistentes exinde erant multum fatigati. Et aliquando interrogantes ita truncabant sua interrogatoria quod vix poterat respondere ; ymo sapiencior homo mundi cum difficultate respondisset.

Et deponit quod est memor quod semel, durante processu, dum ipsa Iohanna examinaretur super suis apparicionibus, et legeretur sibi aliquis articulus suarum responsionum, visum fuit loquenti quod male registratum erat, et quod ita non responderat. Et tunc dixit eidem Iohannete quod adverteret. Que dixit notario scribenti283 quod legeret iterum ; et, audita lectura, dixit notario quod contrarium dixerat, et quod non bene scripserat ; et fuit correcta illa responsio. Et tunc magister Guillermus Manchon eidem Iohanne dixit quod de cetero actenderet.

Super contentis in XV°, XVI° et XVII°,

Deponit quod non recordatur quod ipsa recusaverit se submictere 264Ecclesie. Sed eidem pluries audivit dici quod ipsa nolet aliquid dicere aut facere, quod esset contra Deum, pro posse.

Item, interrogatus de contentis in XVIII°, XIX°, XX° 89r et XXI°,

Dicit quod, de contentis in eisdem nichil scit. Scit solum quod fuerunt facti certi articuli ad mictendum opinantibus. Sed si fuerunt bene et fideliter facti, et quis eos fecit, nichil scit.

Item, interrogatus de contentis in ceteris articulis sibi in summa lectis et expositis,

Dicit et deponit quod, primo sermone facto in Sancto Audoeno, ut iam dixit, non fuit in huiusmodi processu usque ad diem ultime sentencie. Et fuit in sermone facto in Veteri Foro, per magistrum Nicolaum Midi ; et, ut sibi videtur, catholice finivit, clamando : Ihesus ! Ihesus ! Et tantum lacrimabatur, faciendo pias lamentaciones, quod non credit quod non sit homo, habens cor ita durum, quin, si fuisset presens, commotus fuisset ad lacrimas. Nam et dominus morinensis et omnes domini assistentes flebant pre nimia pietate. Et bene recordatur ipse loquens quod in dicto ultimo sermone facto in Veteri Foro, ipsa Iohanna rogavit omnes sacerdotes ibidem presentes ut unusquisque eorum sibi daret unam missam. Nec ibidem stetit usque ad finem, quia recessit, quia eam videre non potuisset.

Nec aliud de contentis in eisdem articulis sciret deponere, ut dicebat super hoc debite interrogatus.

[Iohannes le Maire]

Dominus Iohannes le Maire, presbyter, curatus ecclesie parrochialis Sancti Vincencii rothomagensis, etatis XLV annorum, alias, die XIX^a decembris, tanquam testis affuturus, examinatus, et postmodum recollectus, die XII^a maii,

Interrogatus quid ipse sciat deponere seu actestari de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Deponit quod284 ipsius Iohanne modicam habuit noticiam. Nam tempore quo adducta fuit ad villam rothomagensem, ipse loquens erat in universitate parisiensi studens. Et applicuit illotunc villam rothomagensem, in tantum quod die qua fuit factus sermo in Sancto Audoeno per magistrum Guillermum Evrard. Ubi eamdem Iohannam vidit.

Super contentis in V° et VI° articulis,

Deponit quod fama erat in Rothomago, illo tempore, quod Anglici per odium et timorem, quos habebant de eadem Iohanna, faciebant fieri contra eamdem Iohannam processum. Et dicit quod non dubitat 265quin in forma et modo processus et sentenciarum inde secutarum, iusticia fuerit multum offensa. Et illotunc audivit dici quod plures de dominis assistentibus in processu, multum fuerunt actediati de huiusmodi processu, et male contenti de modo procedendi ; et quod aliqui fuerunt in magno periculo vite sue ; et maxime, ut dicit, deffuncti magister Petrus Morice, abbas fiscampnensis, magister Nicolaus Loiseleur, et multi alii.

Nec aliud scit de contentis in ceteris articulis.

[Nicolaus Caval]

Magister Nicolaus Caval178, licenciatus in legibus, canonicus rothomagensis, etatis LXX annorum, alias, die XIX^a decembris, examinatus ; et postmodum, die XII^a maii, recollectus, iuratus et examinatus super contentis in articulis in presenti processu datis,

Et primo, super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Deponit quod de eadem Iohanna solum habuit noticiam a tempore quo adducta fuit in villa rothomagensi ; et eam vidit durante processu, in quo ipse interfuit per aliquos dies ; non tamen mandatus, ut dicebat. Et eam vidit quadam vice in aula ; audivit eam satis prudenter respondentem. Et habebat multum bonam memoriam, quia, dum eidem aliquid petebatur, ipsa dicebat : Ego alias respondi ; et in tali forma. Et faciebat querere a notario diem in qua responderat ; et ita inveniebatur sicut dicebat, nil addito vel remoto, de quo mirabatur, actenta eius iuventute.

De contentis in V° et VI°,

Deponit et credit quod Anglici non habebant magnam dilectionem erga eam. Sed de iudicibus nichil sciret deponere. De notariis, credit quod fideliter scripserunt, cessante quocumque metu.

De contentis in ceteris articulis,

Deponit solum quod audivit quod catholice obiit, et quod in fine dierum suorum invocabat nomen Ihesus ; quia, ut dicit, non fuit presens in condempnacione.

Nec aliud scit.

[Petrus Cusquel]

Petrus Cusquel179, laicus burgensis rothomagensis, etatis LIII annorum, vel eocirca, alias receptus, iuratus et examinatus ; et iterum die XII^a maii, recollectus super articulis in presenti processu productis,

Et primo, examinatus super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Deponit quod, de noticia patris, matris et parentum, nullam habuit noticiam. De eadem tamen Iohanna habuit aliquam noticiam ab eo 266tempore quo adducta fuit in villa rothomagensi. Et eam vidit in carceribus. Nam ad instanciam et in favorem magistri Iohannis Son, magistri operum castri rothomagensis, bina vice intravit carcerem ipsius Iohanne, et cum ea locutus fuit. Advertitque eam quod prudenter loqueretur, et quod agebatur de morte sua. Et, ut percepit ipse loquens, ipsa Iohanna erat quasi viginti annorum, bene simplex, et ut credit, iuris ignara, licet prudenter responderet.

Item, interrogatus et examinatus super contentis in V°, VI°, VII° et VIII° articulis,

Deponit quod processus fuit factus contra eam in materia 89v fidei, non, ut credit, in favorem fidei, aut zelo iusticie ; sed ex odio et timore, quos habebant Anglici de eadem Iohanna. Et credit quod iudices et assistentes procedebant contra eam favore et ad instanciam Anglicorum ; et quod non fuissent ausi eis contradicere. Nam, ut tunc audivit dici, cum esset murmur de resumpeione habitus, magister Andreas Marguerie, ut sibi videtur, dicit quod bene inquireretur veritas de modo mutacionis habitus dicte Iohanne, antequam ulterius procederetur. Et sibi fuit dictum per quemdam quod taceret in nomine dyaboli. Et credit quod nullus fuisset ausus eidem Iohanne consilium dare, aut eam deffendere, seu dirigere.

Item, interrogatus de contentis in IX° articulo,

Dicit et deponit quod ipsa Iohanna, postquam fuit adducta ad villam rothomagensem, fuit posita in Castro rothomagensi, in carceri bus castri, in quadam camera sita subtus quemdam gradum versus campos, ubi vidit eam, et cum ea locutus est bina vice, ut iam dixit. Et dicit quod fuit facta una gabea ferri ad detinendum eam directam ; quam ipse loquens vidit ponderari in domo sua. Non tamen eam vidit in ea inclusam.

Super contentis in X° articulo,

Deponit quod audivit dici quod domina ducissa Bedfordie eamdem Iohannam fecerat visitari an esset virgo, vel non ; et quod talis fuerat inventa. Et hoc audivit, ut dicit, a pluribus de quibus non recolit.

Item, interrogatus super contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV° articulis,

Dicit et deponit quod nunquam fuit in processu, sed fama erat quod eam multum fatigabant per diversa interrogatoria ; et quod interrogantes totis viribus laborabant ad capiendum eam in verbis, eo quod secuta fuerat guerram contra Anglicos.

Item, interrogatus super contentis in XV°, XVI° et XVII°,

Deponit quod audivit dici quod ipsa Iohanna se submiserat Ecclesie et domino nostro Pape. Et audivit ab ore ipsius Iohanne, in pleno sermone facto apud Sanctum Audoenum per magistrum Guillermum Errard, quod ipsa nichil vellet tenere contra catholicam fidem ; et, si 267quid in dictis aut factis [esset]285 quod a fide deviaret, ipsa volebat a se repellere et clericorum iudicio stare.

Item, interrogatus de contentis in XVIII°, XIX°, XX° et XXI°, nichil scit.

Item, de contentis in XXII°,

Deponit quod audivit dici ab aliquibus, de quibus non recolit, quod magister Nicolaus Loiseleur fingebat se esse sanctam Katherinam ; et eamdem Iohannam inducebat ad dicendum quod volebat.

Item, super contentis in XXIII°, XXIV°, XXV°, XXVI°, XXVII° et XXVIII°, interrogatus et examinatus,

Scit solum quod fuit facta certa predicacio in Sancto Audoeno per magistrum Guillermum Erart, in quo interfuit ipse loquens. Sed de actis et factis ibidem, nichil scit, nisi ut supra deposuit.

Item, interrogatus et examinatus de contentis in ceteris articulis, et maxime XXIX°, XXX°, XXXI°, XXXII° et XXXIII°,

Dicit et deponit quod bene scit quod fuit facta una predicacio in Veteri Foro ; et quod ipsa Iohanna fuit ibidem combusta. Sed ipse noluit interesse, quia cor suum non potuisset pati aut tollerare, pre pietate dicte Iohanne. Quia communis fama erat, et quasi totus populus murmurabat, quia eidem Iohanne fiebat magna iniuria et iniusticia. Nam, ut dicit, audivit a magistro Iohanne Tressart, secretario regis Anglie, rediente de loco supplicii dicte Iohanne, qui mestus et dolens refferebat et lamentabiliter plangebat ea que fuerant facta de dicta Iohanna, et que viderat in dicto loco, dicens in effectu : Nos sumus omnes perditi, quia una sancta persona fuit combusta. Et quod credebat animam eius esse in manu Dei ; quia, ut dicebat, cum esset in medio flamme, semper acclamabat nomen Ihesus.

Dicit ulterius quod, post mortem ipsius Iohanne, Anglici fecerunt recolligi cineres et proicere in Secanam, quia timebant ne evaderet, et quod aliqui crederent eam evasisse.

Nec aliud scit.

[Andreas Marguerie]

Venerabilis et circumspectus vir, magister Andreas Marguerie180, archidiaconus Parvi Caleti, in ecclesia rothomagensi, licenciatus in utroque iure, etatis LXXVI annorum, vel eocirca, alias, ut testis affuturus die XIX^a decembris, interrogatus ; et postmodum super articulis in huiusmodi processu datis, die XII^a maii, examinatus,

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere seu actestari de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis, dictorum articulorum,

Deponit quod de eadem Iohanna solum habuit noticiam in principio 268processus deducti contra eam. Et erat, ut dicit, iuvenis, licet multum cauta in suis responsionibus. Et non fuit multociens in huiusmodi processu.

Item, de contentis in V° et VI°,

Deponit, quod, ut audivit, ipsa Iohanna fuit capta infra methas episcopatus belvacensis, iuxta Compendium ; et fuit adducta ad civitatem rothomagensem, et detrusa in Castro rothomagensi ; in quo fuit deductus huiusmodi processus in materia fidei per episcopum belvacensem et subinquisitorem, ad procuracionem Anglicorum. Et dicit quod plures de assistentibus in processu fuerunt redarguti, quia non ita plene loquebantur ad intencionem Anglicorum, sicut volebant.

Sed nescit quod aliquis propter hoc in periculo mortis [fuerit]286, licet audiverit dici quod magister Nicolaus de Houppeville noluit dare suam opinionem. Et dicit quod aliqui Anglici procedebant contra eam ex odio. Sed notabiles viri procedebant bono animo.

Super VII° et VIII°, nichil scit.

Super IX°,

Deponit quod erat in carcere castri rothomagensis ; et eam ibidem vidit. Et credit 90r quod custodiebatur per Anglicos, quia Anglici habebant custodiam castri, in quo erat incarcerata. Et in hoc semper visum fuit loquenti male processum, eam tenendo in manibus laicalibus durante processu in materia fidei ; et maxime post primam sentenciam, quando fuit condempnata ad carceres perpetuos.

Item, interrogatus de contentis in X° articulo,

Deponit quod credit quod fuerit visitata an esset virgo vel non. Sed in veritate non auderet aflirmare. Scit tamen quod, durante processu, reputabatur virgo.

Super contentis in XI°, XII°, XIII°, XIV° et XV°, nichil scit, quia non multum fuit in processu.

Super contentis in XVI° et XVII°,

Deponit quod audivit ab eadem Iohanna cum interrogaretur si vellet se submictere Ecclesie, respondit quod de quibusdam non crederet nec prelato suo, nec Pape, nec cuicumque ; quia hoc habebat a Deo. Et fuit una de causis quare processum est contra eam ad revocacionem.

Super contentis in XVIII°, XIX°, XX°, XXI° et XXII°, nichil scit.

Item, interrogatus de contentis in XXIII°, XXIV° et XXV° articulis, Deponit quod ipse fuit presens in prima predicacione. Et bene recordatur quod, durante dilacione, qua fiebat abiuracio, quidam 269cappellanus cardinalis Anglie, presens in prima predicacione, dixit episcopo belvacensi quod nimis favebat eidem Iohanne. Et tunc ipse dominus belvacensis respondit quod menciebatur ; quia, ut dicebat, non vellet in tali causa alicui favere. Et tunc fuit cappellanus181 huiusmodi a cardinali Anglie reprehensus, eidem dicendo quod taceret.

Item, de contentis in XXVI°,

Deponit quod, die quadam, postquam fuerunt nova quod ipsa Iohanna habitum virilem resumpserat, ipse loquens ivit ad castrum. Et inquirendo qualiter et quomodo resumpsisset habitum virilem, Anglici ex hoc indignati fecerunt magnum tumultum ; adeo et in tan tum quod ipse loquens, et multi alii, qui de huiusmodi causa ad castrum accesserant, fuerunt compulsi festinanter redire, propter periculum corporis.

De contentis in XXVII° et XXVIII°, nichil scit.

De contentis in XXIX°, XXX°, [XXXI°]287, XXXII° et XXXIII°, Dicit et deponit quod ipse fuit in ultima predicacione. Non tamen fuit in execucione sentencie ; quia, pre pietate, recessit. Scit tamen quod plures flebant, et maxime dominus episcopus morinensis, tunc cancellarius.

De eiusdem Iohanne devocione in morte, nichil scit, quia non fuit presens. Sed satis apparebat turbata, quia dicebat : Rouen ! Rouen ! mouray je cy ? Dicit eciam, prout sibi videtur, quod, ex ordinacione cardinalis Anglie, post mortem ipsius Iohanne, cineres fuerunt congregati et proiecti in Secanam.

Nec aliud scit.

[Maugerius le Parmentier]

Honestus vir Maugerius le Parmentier, clericus non coniugatus, apparitor curie archiepiscopalis rothomagensis, etatis LVI annorum vel circiter, alias examinatus, et, die XII^a maii, super articulis recollectus et interrogatus,

Et primo, super I°, II°, III° et IV° articulis,

Deponit quod eamdem Iohannam solum novit a tempore quo fuit adducta ad villam rothomagensem. Et eam vidit in Castro rothomagensi, in quo loco fuerunt mandati ipse loquens et suus socius ad ponendum eamdem Iohannam in torturis. Et fuit tunc aliqualiter interrogata. Que multum prudenter in suis responsionibus se habebat, ita quod assistentes mirabantur. Tandem ipse loquens et suus socius recesserunt ; nec ad eius personam actemptaverunt.

De contentis in V° et VI°,

270Deponit quod processus contra eamdem Iohannam fuit deductus ad instanciam Anglicorum, et per episcopum belvacensem ; et, ut dicebatur, quod fuerat capta in territorio belvacensi. Dicit tamen quod ipse episcopus erat multum affectatus ad partem Anglicorum. Dicit insuper quod quidam fratres ordinis predicatorum habuerunt multa agere, eo quod eidem Iohanne consulebant quod se submicteret Ecclesie, prout hoc a pluribus audivit. Et erat vox communis quod omnia que fiebant contra eamdem Iohannam, fuerunt sibi illata in odium regis Francie et partis quam tenebat ; et quod eidem Iohannete fiebat magna iniuria.

De contentis in VII°, VIII° et IX°,

Scit solum quod erat in Castro, in grossa turri ; et ibi eam vidit, quando fuit mandatus, ut predixit, ad ponendum eam in torturis, licet non fuerit posita.

Interrogatus insuper de contentis in XXIII° usque ad XXXIII°, aliis omissis, de quibus nichil sciret deponere, super hoc interrogatus,

Deponit quod ipse fuit presens in prima predicacione facta in Sancto Audoeno, et similiter in ultima predicacione facta in Veteri Foro, die qua ipsa Iohanna combusta est. Et erant ibi parata ligna ad eam comburendum, antequam predicacio finiretur, et antequam sentencia proferretur. Et illico sentencia lata per episcopum, sine quocumque intervallo, fuit ducta ad ignem ; nec percepit quod aliqua sentencia per iudicem laicum fuerit lata. Ymo fuit illico ducta et ad ignem applicata, in quo igne clamavit plus quam sex vicibus Ihesus !. Et maxime in ultimo flatu, clamavit magna voce Ihesus ! Adeo quod ab omnibus astantibus potuit audiri. Et dicit quod quasi omnes fiebant pre pietate. Dicit eciam quod audivit dici quod cineres, post eius combuscionem, fuerunt recollecti et proiecti in Secana.

Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis. 90v

[Laurencius Guesdon]

Honestus vir Laurencius Guesdon, burgensis rothomagensis, et advocatus in curia laicali, clericus coniugatus, die XII^a maii examinatus,

Super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Deponit quod eamdem Iohannam solum novit a tempore quo adducta fuit in villa rothomagensi. Et, quia multi affectabant eam videre, ipse ivit ad castrum rothomagense, et eamdem prima vice ibidem vidit. Nec eam apost vidit, quousque fuit predicata in Sancto Audoeno.

De contentis in V° et VI° articulis,

Nescit quo zelo iudicantes in processu processerunt. Sed credit 271quod, si ipsa Iohanna fuisset de parte Anglicorum, quod taliter non fuisset processum contra eam.

De aliis articulis usque ad XXIII° articulum,

Solum scit quod erat in carceribus castri rothomagensis, non in carceribus communibus. Sed qualiter aut quomodo nescit.

Deinde, interrogatus quid sciat deponere de contentis in XXIII°, XXIV°, XXV°, XXVI°, XXVII° et XXVIII°,

Dicit et deponit, ut iam dixit, quod ipse fuit in prima predicacione facta in Sancto Audoeno. Post quam predicacionem bene scit loquens quod aliqua eidem Iohanne precipiebantur, que recusabat facere. Sed quid erat, nescit.

Item, interrogatus super contentis in XXIX°, XXX°, XXXI°, XXXII° et XXXIII°,

Deponit quod ipse fuit in utima predicacione facta in Veteri Foro rothomagensi, et ibi erat cum baillivo, quia tunc ipse loquens erat locumtenens baillivi. Et fuit lata quedam sentencia, per quam ipsa Iohanna relinquebatur iusticie seculari. Post cuius sentencie prolacionem, illico et sine intervallo, posita in manibus baillivi, tortor, sine plure, et absque eo quod per baillivum aut loquentem, ad quos spectabat ferre sentenciam, aliqua ferretur sentencia, accepit eamdem Iohannam, et eam [duxit]288 ad locum ubi erant iam ligna parata. Et ubi combusta fuit. Et sibi videbatur non bene processum, quia paulo post, quidam malefactor, vocatus Georgius Folenfant, fuit pari modo redditus per iusticiam ecclesiasticam iusticie seculari per sentenciam. Post quam sentenciam fuit ipse Georgius ductus a la cohue, et ibidem per iusticiam secularem condempnatus ; nec ita repente fuit ductus ad supplicium.

Et credit ipse loquens quod ipsa Iohanna catholice obierit, quoniam obiit exclamando nomen Domini Ihesus. Et erat maxima pietas ; et quasi omnes presentes movebantur ad lacrimas. Deponit eciam quod, post ipsius Iohanne obitum, cineres qui remanserunt, fuerunt per tortorem recollecti, et in Secanam proiecti.

Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis, super eisdem debite interrogatus.

[Iohannes Riquier]

Venerabilis vir, dominus Iohannes Riquier182, presbyter, cappellanus in ecclesia rothomagensi, et curatus ecclesie parrochialis de Heudicuria, diocesis rothomagensis, etatis XLVI annorum, vel eocirca testis citatus, productus, iuratus et examinatus, dicta die XII^a maii,

Et primo examinatus, super contentis in I°, II°,III° et IV° articulis,

272Dicit et deponit, eius medio iuramento, se scire ea que secuntur : videlicet quod eamdem Iohannam primo vidit in predicacione facta in Sancto Audoeno, et alia vice in predicacione facta in Veteri Foro. Et erat iuvenis quasi XX annorum. Et, ut credit, erat catholica et fidelis quia, in fine dierum, peciit habere sacramentum Eucaristie, quod habuit. Nec aliam noticiam de ea habuit ipse loquens.

De contentis in V°, VI°, VII° et VIII° articulis,

Dicit quod verum est quod ipsa Iohanna fuit adducta ad hanc civitatem rothomagensem, et contra eam processus agitatus in materia fidei. Et erat tunc ipse loquens corarius183 ecclesie rothomagensis et aliquando a dominis de ecclesia audiebat loqui de huiusmodi processu ; et inter cetera audivit dici a magistro Petro Morice et Nicolao Loiseleur, et aliis, de quibus non recordatur, quod ipsi Anglici tantum timebant eam quod non audebant, ipsa vivente, ponere obsidionem ante villam de Locoveris184, quousque esset mortua, et quod neccessarium erat eis complacere ; quod fieret celeriter processus contra eam, et quod adinveniretur occasio mortis sue. Et credit quod quicquid factum fuit, id actum exstitit ad intercessionem et expensas Anglicorum. Et fama tunc erat quod multi qui assistebant huiusmodi processui, libenter ab eodem abstinuissent, et quod plus timore quam alias huiusmodi processui aderant.

Super contentis in IX° articulo,

Deponit quod eam non vidit in carcere, quia dicebatur quod nullus audebat ei loqui. Scit tamen quod erat in Castro ; et, ut audivit, erat ferrata, et eam custodiebant Anglici.

De contentis in X°, nichil scit.

De contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV° articulis,

Dicit et deponit quod non fuit in deductione processus. Sed fama erat quod ipsa Iohanna interrogabatur multum difficilibus questionibus ; et quod, quando timebat respondere, petebat dilacionem. Dicit ulterius quod processus secundum voluntatem Anglicorum fuit, multum prolixus ; et audivit ab aliquibus quod Anglici erant male contenti quod erat ita prolixus, et increpabant aliquos quare cicius non perficiebant. Dicit eciam quod tunc audivit dici quod ipsa Iohanna ita prudenter respondebat quod, si unus de doctoribus qui eam interrogabant respondisset, non melius respondisset.

De contentis in XV° et XVI°,

Dicit quod audivit dici ab aliquibus quod ipsa Iohanna dixit quod nichil vellet dicere aut affirmare quod esset contra fidem catholicam.

Super contentis in XVII°, XVIII°, XIX°, XX°, XXI° et XXII°, nichil sciret deponere. 91r

De contentis vero in XXIII°, XXIV° et XXV°,

Deponit quod fuit presens in predicacione facta in Sancto Audoeno, 273in qua, inter cetera, audivit quod, cum magister Guillermus Erart, predicator, diceret aliqua sinistra de rege Francie, de quibus proprie non recordatur, ipsa Iohanna dixit excusando regem Francie : Nolite loqui de rege, quia est bonus catholicus ; sed loquamini de me.

Item, interrogatus super contentis in ceteris articulis,

Deponit, eius medio iuramento, quod ipse fuit in predicacione facta in Veteri Foro, die obitus ipsius Iohanne, quam credit tunc catholice decessisse, ut iam dixit. Et scit quod fuit derelicta a viris ecclesiasticis ; et statim vidit quod clientes et Anglici armati eam ceperunt et directe ad locum supplicii eam duxerunt. Nec vidit quod aliqua sentencia fuerit lata a iudice seculari.

Dicit eciam et deponit quod magister Petrus Mauricii eam visitavit de mane, antequam ad predicacionem factam in Veteri Foro duceretur. Cui ipsa Iohanna dixit : Magister Petre, ubi ego ero hodie de sero ? Et ipse magister Petrus respondit : Nonne habetis vos bonam spem in Domino ? Que dixit quod sic ; et quod, Deo favente, esset in Paradiso ; et que audivit a magistro Petro predicto. Dicit eciam quod, dum ipsa Iohanna vidit apponi ignem in lignis ipsa incepit clamare voce magna : Ihesus ! Et semper, quousque fuit in exitu, clamavit : Ihesus ! Et dum fuerit mortua, quia Anglici dubitabant ne diceretur quod evasisset, dixerunt tortori quod modicum retrocederet ignem, ut astantes possent eam videre mortuam, ne diceretur quod evasisset. Dicit eciam quod magister Iohannes Ad Ensem185, qui erat tunc temporis canonicus rothomagensis, erat iuxta loquentem. Cui audivit dici talia verba, mirabiliter lacrimando : Utinam anima mea esset in loco in quo credo animam istius mulieris esse !

Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis.

[Iohannes Moreau]

Honestus vir Iohannes Moreau, commorans in villa rothomagensi, etatis LII annorum, testis citatus, productus, iuratus et examinatus, die X^a mensis maii, super contentis in articulis in hac causa traditis,

Et primo super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Dicit et deponit quod ipse loquens est oriundus de Vivilla prope Motam186, en Bassigny, que non multum distat a loco de Dompremy ; de quo oriunda fuit ipsa Iohanna. Non tamen de ipsa Iohanna aut eius parentibus habuit noticiam. Sed veritas est quod, tempore quo ipsa Iohanna erat versus regem Francie, applicuerunt ad villam rothomagensem Nicolaus Saussart et Iohannes Chando, mercatores chauderonniers, quibus audivit dici et referri modum recessus ipsius Iohanne a partibus Lothoringie. Et dicebant quod ipsa Iohanna ivit apud 274Valliscolorem ad [Robertum]289 de Baudricourt, eidem intimando quod opportebat quod eam duceret versus regem Francie, aut faceret eam duci ; in tantum quod ipse fuit contentus eam facere duci apud regem, qui tunc erat a Chinon. Et cum ibidem accessisset, sibi fuit dictum, cum regem nunquam cognovisset, de alio quod erat rex ; que dixit quod non erat. Et tandem examinata per clericos et doctores, locuta fuit regi. Nec aliam habuit noticiam de eadem Iohanna, quousque eam vidit in duabus predicacionibus contra eam factis, una videlicet in Sancto Audoeno, et alia in Veteri Foro rothomagensi.

Super contentis in V° et VI°,

Solum scit quod, tempore quo ipsa Iohanna erat in villa rothomagensi, et quod fiebat processus contra eam, quidam notabilis homo de partibus Lothoringie venit ad villam rothomagensem. Cum quo ipse loquens habuit noticiam, eo quod erat de partibus suis. Et eidem dixit quod veniebat de partibus Lothoringie, et quod accesserat ad banc civitatem rothomagensem, quia fuerat commissus specialiter ad faciendum informaciones in loco originis ipsius Johanne, et quid dicebat fama de ea. Quas fecerat, et eas actulerat domino episcopo belvacensi, credens habere satisfactionem de labore et expensis. Et ipse episcopus eidem dixerat quod erat proditor et malus homo, et quod non fecerat debitum in eo quod sibi fuerat iniunctum. Et de hoc conquerebatur loquenti ipse homo, qui, ut dicebat, non poterat persolvi de suo salario, quia iste informaciones non videbantur dicto episcopo utiles. Eidem loquenti dicendo quod per dictas informaciones nichil invenerat in eadem Iohanna quin vellet invenire in sorore propria, licet fecisset ipsas informaciones in quinque vel sex parrochias propinquas dicte ville de Dompremy, et eciam in eadem villa. Dicebat eciam ipse homo quod invenerat quod ipsa Iohanna erat multum devota, et quod sepe frequentabat unam parvam capellam, in qua consueverat portare [serta]290 ymagini beate Marie ibidem existenti. Quodque aliquando custodiebat animalia patris sui.

Super contentis in VII°, VIII° et IX°, nichil scit.

Item, de contentis in X° articulo,

Audivit dici, tempore quo fiebat processus, quod fuerat visitata an esset virgo, vel non ; et quod fuerat inventa incorrupta.

Item, interrogatus et examinatus quid ipse sciat deponere seu actestari de contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV°,

Deponit quod solum audivit dici quod sepe deprecabatur interrogantes eam quod solum haberet respondere uni vel duobus tantum ; 275et quod multum eam turbabant de tantis interrogacionibus, 91v sic insimul factis.

De contentis in XXIII°, XXIV° et XXV°, aliis obmissis, quia de eisdem nichil scit,

Deponit, eius medio iuramento, quod ipse fuit presens in Sancto Audoeno, in predicacione de eadem Iohanna facta. In qua predicacione, ipse qui predicabat dicebat eidem Iohanne multa opprobria, eidem dicendo quod fecerat contra regiam maiestatem ; quod contra Deum et fidem catholicam plura fecerat ; quodque erraverat in fide ; et quod, nisi amodo a talibus precaveret, esset combusta. Et inter alia audivit quod ipsa Iohanna respondit predicatori quod acceperat habitum virilem, eo quod habebat interesse cum hominibus armatis, cum quibus erat sibi tucius et conveniencius conversari in habitu virili quam muliebri ; et quod ea, que faciebat et fecerat, bene fecerat. Vidit eciam ipse loquens, ut dicit, quod eidem Iohanne legebatur quedam cedula. Sed quid in eadem continebatur nescit. Recordatur tamen quod dicebatur quod commiserat crimen lese maiestatis, et quod seduxerat populum. Et scit quod, post predicacionem, fuit reducta ad castrum. Sed quid postmodum actum est, nescit, usque ad diem quo fuit combusta.

De contentis autem in ceteris articulis,

Deponit quod ipse fuit in ultima predicacione, et in die qua obiit ipsa Iohanna. Et fuit facta predicacio per quemdam, de cuius nomine non recordatur. Quod ipse predicator dicebat quod ipsa Iohanna male fecerat, et quod sibi fuerat semel indultum suum peccatum, et quod Ecclesia de cetero non poterat sibi prodesse. Et vidit quod, post predicacionem, fuit tradita cuidam clienti ; et idem cliens tradidit eam tortori, absque et cessante eo quod aliqua fuerit sentencia prolata per baillivum. Et fuit ducta per tortorem ad ignem, in quo igne audivit quod petivit aquam benedictam. Et clamabat : Ihesus, alta voce. Peciit eciam crucem. Audivit eciam dici quod ea die seu in hesterna die, receperat Corpus Christi.

Nec aliud scit.

[Nicolaus Tasquel]

Venerabilis vir, dominus Nicolaus Tasquel187, presbyter, curatus ecclesie parrochialis de Bacqueville le Martel, notarius imperialis ac curie rothomagensis, iuratus, etatis LVIII annorum vel eocirca ; testis in hac causa productus, receptus, iuratus et examinatus, die XI^a mensis maii, anni predicti Domini M CCCC LVI,

Et primo, interrogatus super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Deponit quod ipse habuit noticiam de eadem Iohanna durante 276processu contra eam in materia fidei agitato ; quia fuit in eodem processu alter notarius, licet non fuerit in principio, ut constat per eius subscripcionem ; nec fuit durante tempore quo procedebatur in magna aula ; sed tempore solum quo processum fuit in carceribus. Et, ut sibi videtur, incepit interesse eidem processui die XIV^a mensis marcii, anno Domini M CCCC XXX, prout constat per commissionem suam, ad quam se reffert. Et ab illo tempore usque in finem processus, fuit presens ut notarius in interrogacionibus et responsionibus ipsius Iohanne, licet non scriberet ; sed audiebat, et aliis duobus notariis, videlicet Bosguillaume et Manchon, refferebat, qui scribebant, et maxime Manchon.

Et ostenso sibi processu, suo signo manuali signato, signum suum agnovit. Et fatetur librum ipsum signasse, et certifficacionem dedisse de hiis in quibus interfuerat. Confitetur eciam et recognoscit alia signa de Manchon et Bosguillaume. Et dicit quod huiusmodi processus fuit redactus in forma in qua est, per magnum temporis spacium post mortem ipsius Iohanne. Sed quo tempore, nescit. Et habuit ipse loquens pro penis et laboribus suis decem francos, licet sibi dictum fuerit quod haberet viginti ; et sibi fuerunt traditi illi decem franci per manus cuiusdam Benedicite188. Sed unde venerunt pecunie, nescit.

Item, interrogatus de contentis in ceteris articulis usque ad XX^um articulum,

Deponit quod de illis, in quantum tangit processum, et de tempore quo fuit notarius, se reffert processui. De aliis, nichil scit.

Item, interrogatus de contentis in XX° et XXI°, quantum tangit articulos, de quibus in eisdem fit mencio,

Dicit et deponit, eius medio iuramento, quod tunc audivit loqui inter notarios quod debebant fieri certi articuli. Sed quis eos fecit, nichil scit. Et scit quod fuerunt missi Parisius. Sed, si fuerint signati vel non, non recordatur. Et credit quod eos non signavit. Nec habet memoriam quod unquam aliquid signaverit, nisi processum et sentenciam.

Insuper interrogatus numquid, huiusmodi articulis extractis et per iudices visis, fuit appunctuatum quod comgerentur, dicit quod non recordatur.

Et ostensa sibi quadam notula, de die IV^a mensis aprilis, anni Domini M CCCC XXXI, qua cavetur quod articuli in forma, in qua fuerunt missi, debebant corrigi, et in dorso apposite correctiones,

Fatetur eamdem notam esse scriptam manu magistri Guillermi Manchon, et credit quod fuit presens. Credit tamen quod nulla fuit facta correctio, licet ita fuerit appunctuatum, ut sibi constat ; quia ulterius, quomodo hoc contingit aut per quem stetit, actenta longitate temporis, non habet memoriam.

277De contentis in omnibus sequentibus articulis, in summa sibi lectis, dicit et deponit quod ipse fuit presens in Sancto Audoeno, quando facta fuit prima predicacio. Sed non fuit cum aliis notariis in ambone. Erat tamen satis prope, et in loco 92r ubi poterat audire que fiebant et dicebantur. Et bene recordatur quod vidit eamdem Iohannam, quando cedula abiuracionis fuit sibi lecta ; et sibi legit eam dominus Iohannes Massieu ; et erat quasi sex linearum grosse lictere. Et dicebat ipsa Iohanna post dictum Massieu. Et erat illa lictera abiuracionis in galico, incipiens : Je, Jehanne, etc. Et, post huiusmodi abiuracionem, fuit condempnata ad carceres perpetuos, et ducta in castrum. Et dicit quod postmodum mandatus fuit ad interrogandum eam, ut dicebatur. Sed supervenit aliquis tumultus, nec scit ipse loquens quid inde actum fuerit. Scit tamen quod postmodum fuit facta alia predi cacio, et die obitus ipsius Iohanne. Et de mane illius diei, ipsa Iohanna recepit Corpus Christi. Et in illa predicacione ipse loquens fuit presens usque in finem predicacionis. Qua predicacione peracta, ipsa Iohanna fuit relicta iusticie seculari. Quo facto, recessit loquens ; nec ulterius interfuit.

Nec aliud scit, super hoc debite interrogatus.

[Hussonis le Maistre]

Honestus vir Hussonis le Maistre, laicus, operis chauderonnier commorans in villa rothomagensi, etatis LVIII annorum, vel eocirca, oriundus de Viville subtus Motam de Bassigny, distante a villa de Dompremy tribus leucis ; productus, receptus, iuratus et examinatus per prefatos dominos iudices et commissarios, die XI^a mensis maii,

Et primo interrogatus super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis articulorum in hac causa productorum, ceteris omnibus obmissis, quia de ipsis nichil scit,

Dicit et deponit, eius medio iuramento, quod bene habuit noticiam de patre et matre ipsius Iohanne, qui erant bone et simplices persone, catholice viventes. Quia, ut iam dixit, est oriundus de Vivilla, distante de tribus leucis a villa de Dompremy, unde ipsa Iohanna erat oriunda, et in qua pater et mater ipsius morabantur. Non tamen vidit eamdem Iohannam, nec de eadem noticiam habuit, nisi dum venit Remis, in coronacione regis. In qua villa ipse loquens tunc morabatur. Et ibidem erant pater ipsius Iohanne, et dominus Petrus, eius frater, qui habebant magnam familiaritatem cum loquente et uxore sua, quia erant compatriote, et vocabant uxorem suam : vicinam.

Dicit eciam quod erat in partibus, unde est oriundus loquens, tempore illo quo ipsa Iohanna ivit apud Valliscolorem, versus dominum Robertum de Baudricourt, ut eam conduceret aut conduci faceret 278erga regem Francie. Et dicebatur illotunc quod erat gracia Dei, et quod ipsa Iohanna ducebatur spiritu Dei.

Dicit eciam quod ipsa Iohanna requisivit eidem domino Roberto ut sibi traderet gentes ad conducendum eam erga dominum Delphinum, prout tunc audivit refferri. Eratque ipsa Iohanna in partibus reputata bona et honesta iuvenis ; et quod alias moram traxerat cum quadam proba muliere, vocata la Rousse, commorante apud Novum Castrum ; et quod libenter et sepissime confitebatur et recipiebat Corpus Christi. Et audivit dici quod, tempore quo ipsa Iohanna duce batur de Valliscolore apud regem, quidam de armatis, qui eam conducebant, fingebant se esse de parte adversa ; et, cum ilii, qui erant cum ea, fingerent velle fugere, eisdem dicebat : Nolite fugere, en nom Dé ! Non [facient]291 nobis malum. Et, ut dicebatur, cum applicuit versus regem, cognovit eum, licet eum perantea non vidisset. Et tandem adduxit regem Remis sine impedimento, ubi ipse loquens eamdem Iohannam vidit. Et de villa remensi, rex venit apud Corbigniacum189, et postmodum apud Castrum Theodorici, quod fuit redditum regi ; et ibidem venit fama quod Anglici veniebant ad pugnandum contra regem. Ipsa tamen Iohanna dixit gentibus regis quod non timerent, et quod Anglici non venirent.

Nec aliud scit super hiis debite interrogatus.

[Petrus Daron]

Honorabilis vir, Petrus Daron190, locumtenens domini baillivi rothomagensis, testis productus, receptus, iuratus et examinatus per dominum inquisitorem in presencia notariorum huiusmodi cause, et de mandato aliorum dominorum iudicum, die XIII^a mensis maii ; etatis, ut dicebat, LX annorum, vel eocirca,

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere seu actestari de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis,

Dicit et deponit, eius medio iuramento, quod solum de eadem Iohanna habuit noticiam a tempore quo adducta fuit in villa rothomagensi. Et ipse loquens erat tunc procurator ville rothomagensis ; qui, quadam curiositate multum affectabat eamdem Iohannam videre, querens media propicia ad eamdem videndum. Et invenit Petrum Manuel, advocatum regis Anglie, qui similiter multum affectabat eam videre ; et iverunt insimul eam visum. Quam invenerunt in Castro, in quadam turri, ferratam in compedibus, cum quodam grosso ligno per pedes, et habebat plures custodes Anglicos. Et eidem Iohanne locutus est 279ipse Manuel, in ipsius loquentis presencia ; dicendo eidem [Iohanna]292 iocose quod ibidem non venisset, nisi fuisset adducta. Et eam interrogavit si bene sciebat ante eius capcionem quod deberet capi. Que respondit quod bene dubitabat. Et, cum ulterius sibi diceretur quare, cum dubitaret de sua capcione, non custodiebat se illa die, qua fuit capta ? Respondit quod non sciebat diem neque horam, quibus debebat capi, et quando illud contingeret. Nec aliud cum eadem locuti fuerunt.

Dicit eciam quod alia vice eam vidit, durante processu qui fiebat contra eam, 92v quod ducebatur de carcere ad magnam aulam castri.

De contentis in V°, VI°, VII° et VIII°,

Nichil scit, nisi solum quod aliqui fuerunt notati per Anglicos, quia interesse noluerunt huiusmodi processui, et maxime magister Nicolaus de Houppeville.

De contentis in IX°,

Nichil scit, nisi, ut supra deposuit, quod vidit eam in carcere, in quadam turri, alligatam cum quadam grossa pecia ligni per pedes.

De contentis in X°, XI°, XII°, XIII° et XIV°,

Deponit quod bene recordatur quod plures clerici fuerunt congregati pro processu. Et erant notarii huiusmodi processus magister Guillermus Manchon, et dominus Guillermus Colles, alias Boysguillaume. Sed quo animo procedebant nichil scit. Dicit tamen quod audivit dici ab aliquibus, durante illo processu, quod ipsa Iohanna in suis responsionibus faciebat mirabilia, et quod habebat mirabilem memoriam. Quia, dum quadam vice interrogaretur de aliquo de quo fuerat perantea, eciam octo diebus elapsis, interrogata, respondebat : Ego fui tali die interrogata, vel : sunt octo dies quod ego fui de illo interrogata et sic respondi. Licet Boysguillaume, alter notarius, diceret quod non respondisset, aliqui de assistentibus dicentes quod verum dicebat ipsa Iohanna, fuit lecta responsio illius diei ; et fuit inventum quod ipsa Iohanna bene dicebat ; de quo gavisa est ipsa Iohanna, dicendo eidem Boysguillaume quod, si alias deficeret, ipsa traheret aurem.

De XV°, usque ad XXIII^um articulum, nichil scit.

De contentis in XXIII°, XXIV° et XXV°,

Deponit quod ipse fuit presens in sermone facto apud Sanctum Audoenum ; de quo nichil sciret deponere ; quia multum erat distans, taliter quod nichil poterat audire.

De contentis in XXVI°,

280Deponit quod fama erat quod ipsa fuit inducta post primam sentenciam ad capiendum vestes viriles.

De contentis in XXVII° et XXVIII°, nichil scit.

De contentis in ceteris articulis,

Dicit et deponit quod fuit presens in sermone facto in Veteri Foro, die qua ipsa Iohanna fuit vita functa ; et vidit eam tradi et dimicti iusticie seculari. Et postquam fuit iusticie seculari relicta, sine aliquo intervalle et absque alia sentencia iudicis laici, ipsa Iohanna fuit tradita tortori et ducta in quodam ambone, ubi erant parata ligna ad eam comburendum. Et credit eam catholice finivisse dies suos, quia faciebat plures pias exclamaciones et lamentaciones, invocando nomen Domini Ihesus. Et, inter alia verba, audivit ipsam Iohannam dicentem : Ha ! Rouen ! Rouen ! seras tu ma maison ? Et erat magna pietas de ea. Et movebantur plures ad lacrimas. Erantque multi male contenti quod ipsius Iohanne execucio fiebat in villa rothomagensi. Et scit quod ipsa Iohanna usque ad ultimum vite exitum semper clamabat : Ihesus 1 Et dicit quod postmodum cineres et reliquie ipsius fuerunt congregati et proiecti in Secanam.

Nec aliud scit.

[Seguinus Seguini]

Frater Seguinus Seguini, sacre theologie professor, ordinis fratrum predicatorum, decanus facultatis theologie in Universitate pictavensi, etatis LXX annorum, vel circiter ; die XIV^a mensis maii, ex officio dominorum iudicum, et pro eorumdem dominorum iudicum informacione pleniori191, iuratus, interrogatus et examinatus,

Et primo, super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis articulorum in hac causa productorum, maxime super noticia quam ipse testis habuit de dicta Iohanna,

Dicit et deponit, eius medio iuramento, se scire ea que secuntur : videlicet quod, antequam de eadem Iohanna habuisset noticiam, iam audiverat dici a magistro Petro de Versailles, sacre theologie professore, tempore sui obitus episcopo meldensi, quod ipse, loquendo de ipsa Iohanna, audiverat dici quibusdam armatis, qui obviaverant eidem Iohanne quando veniebat erga regem, et quod se posuerant in insidiis ad capiendum eamdem Iohannam, et eam cum sua societate depredando, et, cum crederant hoc facere, non potuerant se movere a loco in quo erant. Et sic recesserat ipsa Iohanna cum sua societate, sine impedimento.

Dicit quod primo eam vidit in villa pictavensi. Et erat tunc Consilium regis congregatum in domo cuiusdem cognominate la Macee in dicta villa pictavensi ; et inter illos de Consilio erat dominus archiepiscopus remensis, tunc cancellarius Francie. Et mandaverunt loquentem, 281magistros Iohannem Lombart, sacre theologie professorem in Universitate parisiensi, Guillermum le Marié, canonicum pictavensem, baccalarium in theologia, Guillermum Aymerici, sacre theologie professorem, ordinis fratrum predicatorum, fratrem Petrum Turelure, magistrum Iacobum Maledon et plures alios, de quibus non recordatur192. Eisdemque dixerunt quod erant mandati ex parte regis ad interrogandum eamdem Iohannam, et ad referendum Consilio regis quid de ea sibi videretur. Et miserunt eos ad domum magistri Iohannis Rabateau, in villa pictavensi, in qua ipsa Iohanna erat hospitata, ut eam examinarent. Et, cum ibidem applicuerunt, eidem Iohanne fecerunt plures questiones ; et inter alias questiones, magister Iohannes Lombart interrogavit eam quare venerat, et quod rex bene volebat scire quid moverat eam ad veniendum versus regem. Et ipsa respondit magno modo quod, ipsa custodiente animalia, quedam vox sibi apparuit, que sibi dixit quod Deus 93r habebat magnam pietatem de populo Francie, et quod opportebat quod ipsa Iohanna veniret ad Franciam. Que, hoc audito, inceperat lacrimari. Et tunc vox sibi dixit quod iret apud Valliscolorem ; et quod ibidem inveniret quemdam capitaneum, qui eam secure duceret ad Franciam et apud regem, et quod non dubitaret. Et quod ita fecerat ; quodque venerat apud regem, sine quocumque impedimento. Et magister Guillermus Aymerici eam interro gavit : Tu dixisti quod vox dixit tibi quod Deus vult liberare populum Francie a calamitate in qua est. Si vult eum deliberare, non est neccessarium habere armatos. Et tunc ipsa Iohanna respondit : En nom Dieu, les gens d’armes batailleront, et Dieu donnera victoire. De qua responsione ipse magister Guillermus fuit contentus.

Ipse autem loquens interrogavit eam quod ydyoma loquebatur vox eidem loquens ? Que respondit quod melius ydyoma quam loquens, qui loquebatur ydyoma lemovicum. Et iterum eam interrogavit si crederet in Deum ? Que respondit quod sic, melius quam loquens. Et tunc loquens dixit eidem Iohanne quod Deus nolebat quod crederetur sibi, nisi aliud appareret, propter quod videretur eidem esse credendum, et quod non consulerent regi quod ad suam simplicem assercionem traderentur sibi gentes armorum, et ponerentur in periculo, nisi aliud diceret. Que respondit : En nom Dieu, je ne suis pas venue a Poictiers pour faire signes ; sed ducatis me Aureleanis ; ego ostendam vobis signa ad que ego sum missa. Et quod traderentur sibi gentes, cum tanta quantitate quanta videbatur eisdem ; et quod iret Aure leanis. Et tunc dixit loquenti et aliis astantibus quatuor, que adhuc erant ventura, et que postmodum evenerunt. Primo, dixit quod Anglici essent destructi, et quod obsidio ante villam aureleanensem existens levaretur, et villa aureleanensis ab ipsis Anglicis liberata ; ipsa tamen per prius eos summaret. Dixit secundo quod rex consecraretur 282Remis. Tercio quod villa parisiensis redderetur in obediencia regis ; et quod dux aureleanensis rediret ab Anglia. Que omnia ipse loquens vidit compleri. Et ista omnia retulerunt Consilio regis ; et fuerunt opinionis quod, actenta neccessitate eminenti et periculo in quo erat villa aureleanensis, rex poterat de ea se iuvare, et eam mictere Aureleanis.

Inquisiverunt eciam loquens et alii commissi de vita et moribus ipsius Iohanne ; et invenerunt quod ipsa erat bona christiana ; et quod vivebat catholice ; et quod nunquam inveniebatur occiosa. Et ad sciendum melius de eius conversacione, fuerunt sibi tradite mulieres, que Consilio refferebant gestus suos et modos. Et credit ipse loquens quod ipsa Iohanna fuerit a Deo missa, actento quod rex et incole sue obediencie nullam habebant spem ; ymo omnes credebant recedere. Et bene recordatur quod ipsa Iohanna fuit interrogata quare ferebat vexillum ? Que respondit quod nolebat uti ense suo, nec volebat quemquam interficere.

Dicit eciam ipse loquens quod ipsa Iohanna erat multum irata quando audiebat iurare nomen Domini in vanum, et aborrebat taliter iurantes. Nam ipsa Iohanna dicebat a la Hire, qui consueverat et erat assuetus facere multa iuramenta et negare Deum, quod amplius non iuraret. Sed dura vellet negare Deum, negaret suum baculum. Et postmodum ipse la Hire, in presencia ipsius Iohanne, consuevit negare suum baculum.

Nec aliud scit ipse loquens.

Notes

1. [202]

   U R om.

2. [203]

   U R : promotor

3. [204]

   U R : datus

4. [205]

   Ce texte est déjà transcrit. Voir p. 81.

5. [206]

   Ce texte est déjà transcrit. Voir p. 101.

6. [207]

   U : factos

7. [208]

   U R om.

8. [209]

   U R : phleutobomiam

9. [210]

   Id.

10. [211]

    Id.

11. [212]

    Coin arraché. Les textes sont restitués d’après R.

12. [213]

    R om. : fiebant

13. [214]

    Coin arraché, textes restitués d’après R.

14. [215]

    U : add cum platea

15. [216]

    R : illi ; U : ibi

16. [217]

    U R : militi ; le ms. de N. D. corrige militi en : mulieri

17. [218]

    U R : celestinorum

18. [219]

    U R : aliorum

19. [220]

    R : insultu ; U : insulta

20. [221]

    U R om.

21. [222]

    U R : habuerat

22. [223]

    Les mss. portent : ablatum

23. [224]

    R : habebat ; U om.

24. [225]

    R : ipsa ; U : ipse

25. [226]

    R : indig. ; U : indigenciarum

26. [227]

    U R : vulneratim ; Notre-Dame : vultuatim

27. [228]

    U R om.

28. [229]

    U R om.

29. [230]

    R : instan. ; U : instra

30. [231]

    U R : caverant

31. [232]

    U R : quorum

32. [233]

    U ad. : de

33. [234]

    U R : tenebat

34. [235]

    U R : ministerium

35. [236]

    R : bonas ; U : bona

36. [237]

    U R om.

37. [238]

    U R : fulmina

38. [239]

    U R : eisdem

39. [240]

    R : armat ; U : armas

40. [241]

    R : accidit ; U : accipit

41. [242]

    R : erat ; U om.

42. [243]

    R : sit ; U : scit

43. [244]

    R : dicebat ; U : decebat

44. [245]

    U R : ea

45. [246]

    U R : videatur

46. [247]

    U R : odiebat

47. [248]

    U R : tendebat

48. [249]

    R : virilibus ; U : viribus

49. [250]

    U R : septembris

50. [251]

    U R : cesseret

51. [252]

    U R om.

52. [253]

    Id.

53. [254]

    U R om.

54. [255]

    U R : eadem

55. [256]

    R : esse ; U om.

56. [257]

    U R : LXXVII

57. [258]

    U R : qui

58. [259]

    U R om.

59. [260]

    R : alias ; U : et

60. [261]

    U R : Guillermi

61. [262]

    U R om.

62. [263]

    U R : contingit

63. [264]

    U : promisit ; R : dimisit

64. [265]

    U R : inferrant

65. [266]

    R : si ; U om.

66. [267]

    U R : viderant

67. [268]

    U om.

68. [269]

    U R : et

69. [270]

    U R ad. : super eo

70. [271]

    U R : Guillermus

71. [272]

    R : velit ; U : vellit

72. [273]

    R : non ; U om.

73. [274]

    U R om.

74. [275]

    U R : relinquit

75. [276]

    U ad. : et

76. [277]

    U R : assumerant

77. [278]

    U R ad. : et

78. [279]

    U R : faciebat

79. [280]

    U R : Musnerii

80. [281]

    U R : Petri

81. [282]

    U R om.

82. [283]

    U R ad. : et

83. [284]

    U R ad. : de

84. [285]

    U R om.

85. [286]

    U R om.

86. [287]

    R : XXXI° ; U om.

87. [288]

    R : duxit ; U : dixit

88. [289]

    U R : Iohannem

89. [290]

    R : serta ; U : certa

90. [291]

    U R : faciant

91. [292]

    U R : Iohanne

    La lecture Iohanne entraîne un non sens dans la phrase. C’est évidemment Jeanne qui parle.

1. [95]

   Jean Beaupère : pour sa participation au procès de condamnation, voir Minute, passim ; sa déposition contre Jeanne en 1450, voir Documents, III, p. 57 (on y trouvera une déclaration inédite) et p. 63, note 46.

2. [96]

   Jacques de Touraine : voir dans Minute sa participation au procès de condamnation.

3. [97]

   Guillaume Desjardins soigna Jeanne pendant le procès. Le 29 mai il vote comme l’abbé de Fécamp, à savoir que Jeanne est relapse, doit être déclaré hérétique et abandonnée au bras séculier (Minute, p. 286).

4. [98]

   Cette affirmation est controuvée, puisque le 29 mai Jean Tiphaine a opiné comme l’abbé de Fécamp, déclarant Jeanne relapse et à livrer, comme hérétique, au bras séculier (Minute, p. 286).

5. [99]

   Guillaume de la Chambre vote comme Jean Tiphaine (Minute, p. 286). Voir Champion, II, note 231.

6. [100]

   Pierre Maurice vote comme l’abbé de Fécamp le 29 mai ; il prendra part le 7 juin à l’information posthume récusée par les notaires (Q, I, 479). En 1431, il était professeur de théologie et chanoine de Rouen ; il avait 38 ans (Champion, II, note 67).

7. [101]

   Sur Jean Lohier, voir Documents, III, p. 61, n. 26 ; Documents, IV, p. 160, n. 6.

8. [102]

   Nicolas de Houppeville déposa en 1452, voir Documents, IV, p. 89. Voir sa déposition à Rouen le 13 mai, p. 259.

9. [103]

   Henri Beaufort, cardinal de Winchester.

10. [104]

    Richard Beauchamp, comte de Warwick, en 1429, était capitaine des ville et pont de Rouen ; chargé de l’éducation du jeune Henri VI il assiste à son couronnement à Westminster en 1429. En 1431 il vient en Normandie ; il souscrira la lettre de sauvegarde délivrée par Henri VI aux juges.

11. [105]

    Guillaume Erard ou Évrard, voir Documents, III et IV, passim. Voir aussi une note très détaillée de Champion, II, note 498.

12. [106]

    Nicolas Midi, voir Documents, III et IV passim et Champion, II, note 66.

13. [107]

    Jean de Mailly avait été maître des requêtes de l’hôtel du roi, président de la chambre des Comptes ; depuis 1424, évêque de Noyon. Très lié aux Anglais, il avait dîné à la table de Henri VI en 1431, le jour de son sacre, avec Winchester et Cauchon, comme pair de France. En 1435 il prit part aux négociations de paix à Arras et fut envoyé à Charles VII, par le duc de Bourgogne, pour lui signifier le traité de paix (Beaucourt, III, p. 68, note).

14. [108]

    Thomas de Courcelles, voir Champion, II, note 69.

15. [109]

    Il s’agit de Pierre Sureau ; voir les paiements faits au nom du roi d’Angleterre à Cauchon, Jean Beaupère, Jacques de Touraine, Nicole Midi, Pierre Maurice, Gérard Feuillet, Thomas de Courcelles, Jean le Maître, Guillaume Erard (Q, V, pp. 194 à 209).

16. [110]

    Voir Q, I, 27.

17. [111]

    Ces affirmations sont controuvées : le 19 mai, Thomas de Courcelles déclare que si Jeanne n’obéit pas à l’exhortation, il la juge hérétique (Minute, p. 252). Le 29 mai, il vote, comme l’abbé de Fécamp, que Jeanne doit être déclarée relapse (Minute, p. 286). Et plus gravement encore, le 12 mai, il avait déclaré quod sibi videtur bonum esse eam ponere [in torturis] [qu’il lui semble bon de la mettre (à la torture)] (Minute, pp. 246, 247). Tous témoignages recueillis dans la rédaction originale de la Minute et supprimés par ledit Courcelles dans le texte latin officiel.

18. [112]

    Jean Gris, voir Champion, II, note 110.

19. [113]

    Nicole Loiseleur, voir Documents, III et IV passim ; Champion, II, note 22 et Documents, III, p. 61, n. 24.

20. [114]

    Sur Jean de Châtillon, voir Champion, II, note 72 et Documents, IV, p. 161, n. 20. En réalité l’admonestation publique que nous connaissons faite par Jean de Châtillon est du 2 mai (Minute, pp. 236-237).

21. [115]

    L’exhortation de Pierre Maurice est du 23 mai (Minute, p. 263 et Q, I, 430).

22. [116]

    Sur Nicole de Venderez, voir Champion, II, note 19. Thomas de Courcelles est le seul à attribuer la rédaction de la cédule d’abjuration à Nicole de Venderez.

23. [117]

    Jean Beaupère, dans sa déposition de 1450, dit qu’en effet il quitta Rouen le lundi précédant la mort de Jeanne (Documents, III, p. 57).

24. [118]

    Voir Amicie de Foulques de Villaret, Louis de Coutes, page de Jeanne d’Arc…, Orléans, 1890, 46 p. Il sera dénommé par Colette Milet : Mugot. Il est normalement et signe Minguet.

25. [119]

    C’est Jacques Boucher ; voir Boucher de Molandon, Jacques Boucher, Orléans, 1889.

26. [120]

    Château-Thierry.

27. [121]

    Il s’agit de Bertrand de Poulengy.

28. [122]

    Le 17 février 1456, Jean Bréhal, prévoyant être empêché d’assister aux dépositions des témoins à Paris, subdélègue Thomas Vérel et Guillaume Bourgeois, frères prêcheurs (Q, II, 280). Thomas Vérel remplit cette fonction les 20 avril, 7 et 11 mai ; en septembre 1457, il émarge au compte de Robert Demolins, à cet effet, pour 8 l. 5 s. (B. N. fr. 32511 f° 195).

29. [123]

    Voir la déposition de Jean d’Aulon, p. 297.

30. [124]

    Jean Barbin, en 1432 est avocat à la Cour des Aides, ainsi qu’au Parlement de Poitiers ; il est transféré à Paris le 1^er décembre 1436, comme avocat du roi au Parlement, il le sera jusqu’en 1461.

31. [125]

    Voir Q, III, p. 83, n 2 : Marie Robine dite la Gasque d’Avignon, femme dont les prédictions firent grand bruit au début du XV^e siècle ; elle s’était déjà chargée, auprès de Charles VI d’une mission qu’elle disait tenir de Dieu.

32. [126]

    Charles II, sire d’Albret, accourt en mai 1429 à Orléans, sur l’ordre de Charles VII et accompagne la Pucelle à Jargeau, Patay, Gien, Reims, Saint-Denis. Avec Jeanne, il entre à Saint-Pierre-le-Moutier. Il échoue devant la Charité-sur-Loire malgré les secours de Clermont et de Bourges. Quicherat (V, 148) publie la lettre qu’il écrivit le 9 novembre 1429 aux gens de Riom avant de partir à la Charité.

33. [127]

    Marguerite de Bavière, épouse du duc de Lorraine (Q, III, 87 note).

34. [128]

    Études.

35. [129]

    Anne de Bourgogne, sœur de Philippe le Bon.

36. [130]

    Il est toujours appelé Raoul dans le Procès de condamnation. Il signe la délibération des 16 docteurs et 6 licenciés du 12 avril, qui déclare irrecevables les affirmations de Jeanne relatives à ses visions ; d’autre part il envoie à Cauchon un important rapport personnel, sur les articles d’accusation contre Jeanne, dans lequel il conclut à la nécessité de les transmettre au Saint-Siège (Q, I, 337-341 et 370-374). Voir Champion, II, note 86.

37. [131]

    Laurent Calot, secrétaire du roi d’Angleterre, signera notamment la lettre de garantie accordée par Henri VI aux juges et assesseurs de la Condamnation (Champion, II, note 599).

38. [132]

    C’est au moment même qu’il trahit le plus gravement la France, et qu’il va être arrêté par ordre du roi, que Jean, duc d’Alençon, porte sur Jeanne le plus émouvant témoignage. Il avait été l’un de ses plus chers compagnons d’armes. Son Beau duc, qui la comprenait si bien !

    Son père avait été tué à Azincourt ; il avait épousé, en 1423, Jeanne, fille de Charles d’Orléans. Lieutenant du Dauphin en Normandie, il fut fait prisonnier, en 1424, à Verneuil. Détenu trois ans au Crotoy, il refusa la liberté que lui offrait Bedford, s’il prêtait serment au roi Henry V. Il paya une rançon de 200.000 saluts d’or en vendant toutes ses possessions. En 1429, il rejoignit Jeanne à Chinon, et demeura à ses côtés jusque devant Paris. Il ne la quitta qu’au licenciement de l’armée par le roi. Blessé certainement par l’attitude de Charles, il ne tarda pas à rejoindre le parti des seigneurs mécontents. En 1440, il commence à négocier avec les Anglais, dont il espère le concours pour reconquérir ses domaines ; se lie avec le duc de Bourgogne et le Dauphin Louis. Chassés, il complotera le retour des Anglais en Normandie, et, en 1455, nouera avec le duc d’York des négociations en vue d’un débarquement de 30.000 Anglais. York lui fait de belles promesses, non tenues. Alençon multiplie ses instances, et promet d’ouvrir le pays à l’invasion, moyennant des avantages considérables. En avril 1456, il envoie ses agents à Calais et Londres, et vient à Paris pour hâter ses négociations. C’est alors le 3 mai qu’il est cité comme témoin et dépose en faveur de Jeanne, au moment où il trahit le plus formellement le roi. Dénoncé par ses agents mêmes, il est à la merci de Charles, qui possède les preuves écrites de sa trahison. Le 15 mai, Charles donne à Dunois l’ordre de l’arrêter. Il est fait prisonnier le 31, à Paris, et emmené à Melun, puis incarcéré à Aigues-Mortes. Réclamant le privilège d’être jugé par la cour des Pairs, il ne sera jugé à Vendôme qu’en 1458 ; condamné à mort, puis gracié. Il est curieux que l’archevêque de Reims, qui présida le procès de la Réhabilitation de Jeanne, plaida en 1458 pour obtenir la miséricorde du Roi en rappelant que le duc d’Alençon l’avait naguère bien servi, notamment en se mettant en armes avec Jeanne ; et comment il avait assisté à son sacre et l’avait fait chevalier à Reims. (Voir Beaucourt, VI, ch. IV et X).

39. [133]

    Yolande d’Aragon, reine de Sicile, belle-mère de Charles VII.

40. [134]

    C’est peut-être Louis de Culant (Q, III, 93).

41. [135]

    Florent d’Illiers prend Chartres en 1432, avec la Hire et le Bâtard d’Orléans ; il défend Louviers.

42. [136]

    Il s’agit de Gilles de Daillon, seigneur du Lude (Beauchet-Filleau, Dictionnaire des familles du Poitou, III, p. 13).

43. [137]

    Meung-sur-Loire.

44. [138]

    Il s’agit sans doute d’un fils de Warwick. Quicherat (IV, 16), et Moranvillé à sa suite (op. cit., p. 155), rapprochent ce texte d’un passage des Chroniques de Perceval de Cagny, d’après lequel, à la bataille de Patay, fut fait prisonnier le fils au conte de… ; Quicherat propose de suppléer à la lacune le nom de Warwick.

45. [139]

    Artur de Richemont.

46. [140]

    Il faut remarquer que Pasquerel interrogé par les notaires le 4 mai signe sa déposition écrite le lendemain. Déjà assigné à l’enquête de 1452, il n’avait pas comparu (Documents, IV, p. 61).

47. [141]

    Le Puy ; voir S. Luce, op. cit., p. 271, note.

48. [142]

    Compiègne.

49. [143]

    La dame de Gaucourt était Jeanne de Preuilly ; la dame de Trêves, Jeanne de Mortemer.

50. [144]

    Louis de Bourbon, comte de Vendôme, prisonnier à Azincourt, avait été libéré en 1426.

51. [145]

    Il s’agit en réalité de la bastille Saint-Loup dont le nom en français a pu prendre la forme de Leu ou Lo, et passer en latin à Laudus.

52. [146]

    Le texte de cette lettre conservé dans la rédaction latine du procès de condamnation porte : hahay (Q, I, 241), comme le texte reproduit dans la déposition de Pierre Milet, p. 231.

53. [147]

    Simon Charles, maître des requêtes de l’Hôtel du roi, très en faveur auprès de Charles VII, fut chargé de plusieurs missions diplomatiques (Beaucourt, passim).

54. [148]

    Thibaut d’Armagnac participa activement à la prise de Chartres en 1432, aussi le roi le nomma-t-il bailli de cette ville ; il le resta jusqu’en 1457 (Gallia regia, 6644).

55. [149]

    Robert Baignart prononça des sermons le 10 mai 1429, le 8 mai 1430 et le 8 mai 1435, au cloître Sainte-Croix à Orléans, lors de la procession commémorative de la délivrance (Boucher de Molandon, La délivrance du siège…, p. 6 et 92 ; Q, V, 309).

56. [150]

    Jean de Luxembourg, frère du Cardinal Louis de Luxembourg, (Champion, II, note 8).

57. [151]

    C’est une erreur, en fait ce fut Guillaume Erard qui parla.

58. [152]

    Pierre Miget déposa les 2 et 9 mai 1452, lors de l’enquête du cardinal d’Estouteville (Documents, IV, pp. 51, 132 et 160, n. 7).

59. [153]

    Louis de Luxembourg, évêque de Thérouanne ; le 7 février 1425, il devient chancelier de France pour le roi d’Angleterre, auquel il est tout dévoué. Il négocie la vente de Jeanne aux Anglais, assiste au procès, à l’abjuration, au supplice. Archevêque de Rouen en 1437 ; cardinal en 1439, il meurt en Angleterre en 1443.

60. [154]

    Voir les dépositions antérieures de Guillaume Manchon, le 4 mars 1450 (Documents, III, p. 47), les 2 et 8 mai 1452 (Documents, IV, pp. 47 et 107). Voir Champion, II, note 26, et Documents, IV, p. 159, n. 3.

61. [155]

    Sur Jean de la Fontaine, voir Documents, IV, p. 159, n. 5, et Champion, II, note 24.

62. [156]

    Ceci est inexact, Jean de la Fontaine, d’après la déposition d’Ysambart de la Pierre, en 1452, est encore à Rouen après l’abjuration (Documents, IV, p. 119) ; à ce sujet, voir ibid., III, p. 60, n. 20 ; IV, p. 159, n. 5.

63. [157]

    Humphred Stafford (1402-1460) accompagne Henri VI en France, en 1430 ; il devient bientôt lieutenant général de Normandie et le resta jusqu’en 1432. D’après le Héraut Berri (Q, IV, 50), il était au siège de Compiègne quand la Pucelle fut prisonnière.

64. [158]

    Documents, II, pp. 69 et 71.

65. [159]

    Il s’agit de Jean Monnet, voir son témoignage, p. 194.

66. [160]

    Jean Massieu a déjà déposé le 5 mars 1450 (Documents, III, p. 52) et le 8 mai 1452 (ibid., IV, p. 93). Voir Champion, II, note 27.

67. [161]

    Jean de Châtillon est présent au procès les 24, 29 et 30 mai (Minute, pp. 268, 284 et 288). Voir Documents, IV, p. 161, n. 20, et plus haut, p. 240.

68. [162]

    Voir note 156.

69. [163]

    Laurent Calot ; voir note 131.

70. [164]

    Voir la déposition d’André Marguerie, p. 267, le 12 mai 1456.

71. [165]

    Guillaume Colles dépose ici pour la première fois ; Voir Champion, II, note 25.

72. [166]

    Nous avons signalé les paiements faits au nom du roi d’Angleterre, note 109. Henri VI dans la lettre du 12 juin 1431 promet qu’il défendra même à noz propres coustz et despens quiconque sera poursuivi pour avoir participé au procès de condamnation.

73. [167]

    Voir le texte infra, p. 291.

74. [168]

    Martin Lavenu a déposé le 5 mars 1450 (Documents, III, p. 43), et les 3 et 9 mai 1452 (ibid., IV, p. 59 et 137). Voir Champion, II, note 70.

75. [169]

    Documents, III, p. 62, n. 42.

76. [170]

    Ces deux dernières lignes sont publiées ici pour la première fois, elles sont omises par le manuscrit de Notre-Dame.

77. [171]

    Documents, III, p. 60, n. 17.

78. [172]

    Nicolas de Houppeville déposa le 8 mai 1452 (Documents, IV, p. 89).

79. [173]

    Sur Pierre Minier, voir Documents, IV, p. 18, n. 6 et Champion, II, note 84.

80. [174]

    Documents, IV, p. 18, n. 6.

81. [175]

    Jean le Fèvre déposa le 9 mai 1452 (Documents, IV, p. 143). Voir ibid., p. 19, n. 4, Champion, II, note 75, et surtout Beaurepaire, Notes sur les juges…, p. 109.

    Jean le Fèvre sera juge subdélégué au procès de réhabilitation par lettre du 30 mai 1456, voir p. 284. Il n’est pas hors de propos de remarquer qu’il avait témoigné, antérieurement à la prise de Rouen par Charles VII, des sentiments très anglais. Le 13 août 1439, il prêche à Rouen, pour exhorter le peuple à prier pour messeigneurs et leur compagnie qui estoient allez pour le secours de Meaux assiégé par les Français. L’année suivante, il prêche à Saint-Ouen, pour exhorter le peuple à l’action de grâce pour ce que les ennemis [les Français] s’estoient fuis de devant Pontoise. On le voit chaque année de 1452 à 1461 faire les ordinations en place de l’archevêque.

82. [176]

    C’est inexact, car il est présent à la séance du 29 mai et déclare, par son vote, Jeanne relapse (Minute, p. 286).

83. [177]

    Séance du 24 février (Minute, p. 105). Mais le procès verbal officiel ne mentionne ni l’intervention de Jean le Fèvre ni la réplique de Cauchon.

84. [178]

    Voir sa déposition (Documents, IV, pp. 100-101), le 8 mai 1452. Voir : ibid., p. 20, n. 3, et Champion, II, note 183.

85. [179]

    Voir ses dépositions des 3 et 9 mai 1452 (Documents, IV, p. 57, 113). Voir ibid., p. 18, n. 3.

86. [180]

    André Marguerie déposa le 9 mai 1452 (Documents, IV, p. 125). Voir ibid., p. 19, n. 1, et Champion, II, note 95.

87. [181]

    Il s’agit de Laurent Calot.

88. [182]

    Jean Riquier, curé de Heudicourt, a déposé le 9 mai 1452 (Documents, IV, p. 151).

89. [183]

    Enfant de chœur.

90. [184]

    Documents, III, p. 41, p. 59, n. 11 ; IV, pp. 113, 117 et 151.

91. [185]

    Sur Jean Alépée, voir Champion, II, note 96.

92. [186]

    Il faut corriger en Urville sous la Mothe (Vosges, canton de Bulgneville). Voir P. Marichal, Dictionnaire topographique des Vosges.

93. [187]

    Voir sa déposition le 8 mai 1452 (Documents, IV, p. 79). Sur Nicolas Taquel voir ibid., p. 18, n. 5, et Champion, II, note 317 ; dans Q, I, 148, la lettre de commission le nommant notaire.

94. [188]

    Surnom de Jean d’Estivet.

95. [189]

    Corbigny.

96. [190]

    Pierre Daron est procureur général de la ville de Rouen dès 1423. Lieutenant général en 1448. Conseiller du roi en la chambre de son Conseil la même année ; en 1453 il reçoit et harangue le cardinal d’Estouteville entrant dans cette ville.

97. [191]

    On remarquera que Séguin Seguini est appelé d’office par les juges désirant un supplément d’information.

98. [192]

    Voir Chartularium U. P., IV, pp. 514-515.