Condamnation : III. Relapse
454[Segundum Judicium.] Causa relapsus.
[Resumpto per Johannam habitu virili.]
Item, die lunæ immediate sequenti, scilicet XXVIII. dicti mensis maii, in crastino Sanctæ Trinitatis, nos, judices antedicti, ad locum carceris dictæ Johannæ accessimus, ut statum et dispositionem ipsius videremus. Ubi præsentes adfuerunt domini et magistri, Nicolaus de Vendères, Guillelmus Haiton, Thomas de Courcellis, frater Ysambardus de Petra, Jacobus Camus, Nicolaus Bertin, Julianus Flosquet et Johannes Gris.
Et quia dicta Johanna induta erat habitu virili, videlicet tunica, capucio et gippone, cum aliis ad usum viri pertinentibus (quem tamen habitum ex ordinatione nostra per prius dimiserat, et muliebrem resumpserat), ipsam interrogavimus quando et propter quam causam hujusmodi habitum virilem iterum acceperat. Quæ quidem Johanna respondit quod nuper 455ipsum habitum virilem acceperat et muliebrem dimiserat.
Anno domini millesimo quadringentesimo tricesimo primo, die lunæ vicesima octava mensis maii, coram reverendo in Christo patre et domino, domino Belvacensi episcopo, et religioso viro, fratre Johanne Magistri, vicario præclari doctoris magistri Johannis Graveren, etc, personaliter constituta Johanna, vulgariter dicta la Pucelle ; quæ per ipsos dominos episcopum et vicarium conjudices in hac parte, quia vestita erat et induta habitu virili, videlicet tunica, capucio et gipone cum aliis ad habitum viri decentibus, quem habitum nuper ex ordinatione dictorum dominorum judicum et Ecclesiæ dimiserat et habitum muliebrem reassumpserat, interrogata quando et quare reacceperat dictum habitum viri : respond qu’elle a nagaires reprins ledit abbit d’omme, et lessié l’abit de femme.
Interrogata cur ipsa ceperat hujusmodi habitum virilem, et quis ipsam ad hoc induxerat : respondit quod, ex sua voluntate, ipsum acceperat, nemine ipsam compellente, et quod eumdem habitum prædiligebat quam muliebrem.
Interroguée pourquoy elle l’avoit prins, et qui luy avoit fait prandre : respond qu’elle l’a prins de sa voulenté, sans nulle contraincte, et qu’elle ayme mieulx l’abit d’omme que de femme.
Tunc fuit sibi dictum quod promiserat et juraverat non recipere habitum virilem. Ipsa vero respondit quod nunquam intellexit quod fecerit juramentum de non recipiendo ipsum habitum virilem.
Item luy fut dit qu’elle avait promis et juré non reprandre ledit abbit de homme. Respond que oncques n’entendi qu’elle eust fait serement de non le prandre.
Iterum interrogata propter quam causam illum susceperat : respondit quod hoc fecerat, quia erat sibi magis licitum vel conveniens habere habitum virilem, dum erat inter viros, quam habere habitum muliebrem. Item dixit quod ipsa receperat, propterea quia non sibi fuerat observatum promissum, videlicet quod iret ad missam, reciperet corpus Christi et poneretur extra compedes ferreas.
Interroguée pour quelle cause elle l’avait reprins : respond que, pour ce qu’il luy estoit plus licite de le reprendre et avoir habit d’omme, estant entre les hommes, que de avoir habit de femme. Item, dit qu’elle avoit reprins, pour ce que on ne luy avoit point tenu ce que on luy avoit promis, c’est assavoir qu’elle iroit à la messe et recepvroit son Sauveur, et que on la mectroit hors de fers.
Interrogata utrum fecerat prius abjurationem, et 456specialiter de non recipiendo habitum virilem : respondit quod prædiligit mori quam esse in compedibus ferreis ; sed si permittatur quod vadat ad missam et ponatur extra compedes ferreas, deturque sibi carcer gratiosus, ipsa erit bona et faciet illud quod Ecclesia voluerit.
Interroguée s’elle avoit abjuré et mesmement de celui habit non reprandre : respond qu’elle ayme mieulx à mourir que de estre ès fers ; mais se on la veult laisser aler à la messe et oster hors des fers, et meictre en prison gracieuse, et qu’elle eust une femme, elle sera bonne et fera ce que l’Église vouldra.
Item, quia ab aliquibus nos, judices, audieramus, quod illusionibus suarum revelationum prætensarum, quibus antea renuntiaverat, adhuc inhærebat ; ipsam interrogavimus an, depost diem jovis, ipsa audiverat voces sanctarum Katharinæ et Margaretæ. Respondit quod sic.
Interroguée se, depuis jeudi, elle a point ouy ses voix : respond que ouil.
Interrogata quid sibi dixerunt : respondit302 quod Deus mandavit sibi, per sanctas Katharinam et Margaretam, magnam pietatem illius grandis proditionis in quam ipsa Johanna consenserat, faciendo abjurationem et revocationem pro salvando vitam suam ; et quod ipsa se damnaverat pro salvando vitam suam. Item dixit quod, ante diem jovis, voces suæ sibi dixerunt illud quod ipsa illo die faceret, et quod protunc 457ipsa fecit. Dicit ultra quod voces suæ sibi dixerunt, quando erat in scafaldo seu ambone, coram populo, quod audacter responderet illi prædicatori, qui tunc prædicabat. Dicebatque eadem Johanna quod ille erat falsus prædicator, et quod plura dixerat eam fecisse quæ ipsa non fecerat. Item dixit quod, si ipsa diceret quod Deus non misisset eam, ipsa damnaret se, et quod veraciter Deus ipsam misit. Item dixit quod voces suæ dixerunt sibi, depost diem jovis, quod ipsa fecerat magnam injuriam, confitendo se non bene fecisse illud quod fecerat. Item, dixit quod quæcumque dixit et revocavit, ipsa die jovis, hoc solum fecit et dixit præ timore ignis.
Interroguée qu’elles luy ont dit : respond qu’elles luy ont dit que Dieu luy a mandé par sainctes Katherine et Marguerite, la grande pitié de la trayson que elle consenty en faisant l’abjuracion et révocacion, pour sauver sa vie ; et que elle se dampnoit pour sauver sa vie. Item, dit que, au devant de jeudi, que ses voix lui avoient dit ce que elle feroit, et qu’elle fist ce jour. Dit oultre que ses voix luy distrent en l’ercharfault que elle respondit ad ce prescheur hardiement, et lequel prescheur elle appelloit faulx prescheur, et qu’il avoit dit plusieurs choses qu’elle n’avoit pas faictes. Item, dist que, se elle diroit que Dieu ne l’avoit envoyée, elle se dampneroit ; que vray est que Dieu l’a envoyée. Item, dist que ses voix luy ont dit depuis, que avoit fait grande mauvestié de ce qu’elle avoit fait, de confesser qu’elle n’eust bien fait. Item, dit que de paour du feu, elle a dit ce qu’elle a dit.
Interrogata utrum credit quod voces illæ sibi apparentes, sint sanctæ Katharina et Margareta : respondit quod sic, et quod sunt a Deo.
Interroguée s’elle croist que ses voix soient saincte Marguerite et saincte Katherine : respond que ouil, et de Dieu.
Interrogata quod diceret veritatem de illa corona, de qua superius fit mentio : respondit : Ego de omnibus dixi vobis inde veritatem in processu, quantum melius ego scivi.
Interroguée de la couronne : respond : De tout je vous en ay dit la vérité eu procès, le mieulx que j’ay sceu.
Tunc fuit ei dictum quod ipsa dixerat in scafaldo seu ambone, coram nobis, judicibus, et aliis, et coram 458populo, quando fecit abjurationem, quod mendose ipsa se jactaverat, quod illæ voces erant sanctæ Katharina et Margareta. Respondit quod ipsa non intelligebat sic facere vel dicere.
Et quant ad ce qui luy fut dit que en l’escharfault avoit dit, mansongneusement elle s’estoit vantée que c’estoient sainctes Katherine et Marguerite : respond qu’elle ne l’entendoit point ainsi faire ou dire.
Item dixit quod ipsa non dixit vel intellexit quod revocaret suas apparitiones, videlicet quod essent sanctæ Katharina et Margareta ; et totum hoc quod fecit, ipsa fecit præ timore ignis, et nihil revocavit quin hoc sit contra veritatem. Item, dixit quod ipsa prædiligit facere pœnitentiam suam una vice, videlicet moriendo, quam longius sustinere pœnam in carcere. Item dixit quod nunquam fecit aliquid contra Deum aut fidem, quidquid jussum sibi fuerit revocare, et quod illud quod continebatur in schedula abjurationis, ipsa non intelligebat. Item dixit quod ipsa non intendebat aliquid revocare, nisi proviso quod hoc placeret Deo. Item dixit quod, si judices velint, ipsa recipiet habitum muliebrem ; et de residuo nihil aliud faciet.
Item, dit qu’elle n’a point dit ou entendu révoquer ses apparicions, c’est assavoir que ce fussent sainctes Marguerite et Katherine ; et tout ce qu’elle a fait, c’est de paour du feu, et n’a rien révoqué que ce ne soit contre la vérité. Item, dit qu’elle ayme mieulx faire sa pénitance à une fois, c’est assavoir à mourir, que endurer plus longuement paine en chartre. Item, dit qu’elle ne fist oncques chose contre Dieu ou la foy, quelque chose que on luy ait fait révoquer ; et que ce qui estoit en la cédule de l’abjuracion, elle ne l’entendoit point. Item, dit qu’elle dist en l’eure, qu’elle n’en entendoit point révoquer quelque chose, se ce n’estoit pourveu qu’il pleust à nostre Sire. Item dit que, se les juges veullent, elle reprandra habit de femme ; du résidu elle en fera autre chose.
459Quibus auditis, ab ea discessimus, ulterius processuri, secundum quod juris esset et rationis.
XXIX. Maii. [Deliberatio postrema.]
Item, in crastino, scilicet, die martis post Trinitatem, XXIX. die mensis maii, nos, judices sæpe dicti, fecimus congregari in cappella domus archiepiscopalis Rothomagensis, doctores et viros peritos tam in theologia quam in jure canonico et civili, videlicet : reverendos in Christo patres, dominos Abbates Sanctæ-Trinitatis Fiscampnensis, Sancti Audoeni Rothomagensis et de Mortuo Mari ; — dominos et magistros, Petrum, priorem de Longavilla-Giffardi, Johannem de Castellione, Erardum Emengart, Guillelmum Erardi, Guillelmum Boucherii, Johannem de Nibat, Johannem Fabri, Jacobum Guesdon, Petrum Mauricii, in sacra theologia ; Johannem Guerini et Pasquerium de Vallibus, in jure canonico doctores ; — Andream Marguerie, Nicolaum de Vendères, archidiaconos in ecclesia Rothomagensi ; — Guillelmum Haiton, Nicolaum Coppequesne, Guillelmum de Baudribosco, Ricardum de Groucheto, Thomam de Courcellis, in sacra theologia bachalarios ; — Johannem Pinchon, Johannem Ad-Ensem, Dionysium Gastinel, Johannem Maugerii, Nicolaum Caval, Nicolaum Loiselleur, Guillelmum de Gardinis, canonicos ecclesiæ Rothomagensis ; aliquos magistros, alios licentiatos in jure canonico, alios in civili, alios 460in medicina ; — Johannem Tiphaine, Guillelmum de Camera, Guillelmum de Liveto, Gauffridum de Croteyo, Johannem Dulcis, Johannem Columbelli, Aubertum Morelli, Petrum Carré, aliquos licentiatos in jure canonico, alios in civili, et alios in medicina magistros aut licentiatos ; — Martinum Lavenu, fratrem Ysambardum de Petra ; — et dominum Guillelmum de Deserto, canonicum ecclesiæ Rothomagensis.
Præsentibus ad hoc, magistris Nicolao de Venderez, Guillelmo Hecton, Thoma de Courcellis, fratre Ysembardo de Petra, domino Jacobo le Camus, Nicolao Bertin, Juliano Floquet et Johanne Rys303.
In quorum præsentia, nos, episcopus prædictus, exposuimus qualiter, post ultimam sessionem publicam in eodem loco, in vigilia Pentecostes, celebratam, feceramus, juxta consilium ipsorum, Johannam prædictam admoneri, et eidem singula puncta exponi, in quibus, secundum deliberationem Universitatis studii Parisiensis, deficere et errare censebatur ; exhortando eam ut, ab illis discedere et ad viam veritatis redire vellet. Et cum nullatenus acquiesceret, neque ipsa quidquam ulterius dicere vellet, similiter quoque 461promotor ulterius contra ipsam nihil se velle dicere aut proponere affirmaret ; in causa concluseramus, ipsis partibus diem jovis ex tunc immediate sequentem ad audiendum jus, assignando, prout hæc in superioribus latius continentur. Insuper recitavimus ea quæ, die jovis superius præmissa, fuerant expleta et qualiter prædicta Johanna, post prædicationem solemnem et admonitiones sibi factas, suos errores revocaverat et abjuraverat, suamque revocationem et abjurationem propria manu signaverat, velut in præcedentibus plenius est narratum ; quodque, eodem die jovis, post prandium, per nos, vicarium domini Inquisitoris et coassistentes nobis, caritative fuerat admonita ut in bono proposito persisteret et a relapsu sibi caveret. Tunc quoque, parendo præceptis Ecclesiæ, habitum virilem dimisit ipsa Johanna et muliebrem accepit, quemadmodum 462supra latius dictum est. Verum, suadente Diabolo, iterum, coram pluribus, narravit quod voces suæ et spiritus sibi apparentes venerant ad eam, et plura eidem dixerunt. Ipsa quoque Johanna, rejecto habitu muliebri, iterum habitum virilem accepit. Quod cum nobis judicibus relatum fuisset, rediimus ad eam et ipsam interrogavimus, velut antea dictum est.
Tunc quoque, coram eisdem dominis et magistris prænominatis, in dicta cappella domus archiepiscopalis exsistentibus, fecimus legi confessiones et assertiones ipsius Johannæ novissime, scilicet die hesterna, per eam coram nobis dictas, quæ superius scribuntur ; petendo ab ipsis exsistentibus consilia et deliberationes eorumdem. Qui in hunc modum deliberaverunt.
Anno domini millesimo quadringentesimo tricesimo primo, die martis post festum Trinitatis Domini, vicesima nona mensis maii, in congregatione solemni facta in cappella manerii archiepiscopalis Rothomagensis, coram dominis judicibus præfatis ; primo, dominus episcopus exposuit quod, in vigilia Pentecostes Domini, ipsi domini fuerunt in præsenti cappella congregati, et ibi declarata fuerunt ea quæ facta fuerant per almam matrem Universitatem Parisiensem, et potissime per Facultates theologiæ et decretorum. Etiam fuerunt declarata vota singulorum, videlicet quod concluderetur in causa, et procederetur in causa ulterius. Fuerat etiam per nonnullos solemnes doctores dictum [quod], quamvis fuisset alias in solemni congregatione edocta et monita, tamen videbatur expediens quod adhuc dicta mulier juxta determinationem Universitatis Parisiensis admoneretur. Et ita factum exstitit. Omnes qualificationes, et cum hoc meditata quæ poterant facere ad materiam, per organum magistri Petri Mauricii fuerunt eidem mulieri exposita et declarata, assistentibus dominis Morinensi et Noviomensi, ac [per] plures alios ibi assistentes. Et, non obstantibus admonitionibus hujusmodi, semper perstitit in suo damnabili proposito ; et sic fuit conclusum in causa, conclusioque facta fuit, die jovis ultimo lapsa, assignata ad audiendum jus seu sententiam ferri in forma juris ; senlentiaque formata juxta deliberationem almm matris et ipsorum dominorum assistentium. Fuit etiam ad omnem eventum, in casu quo revocaret, certa forma sententiæ facta et composita. Et adveniente die jovis, fuit solemnis sermo factus in cœmiterio Sancti Audoeni ; et sermone facto, fuit admonita ut parere vellet dictis Ecclesiæ. Et quia parere nolebat, et sententia inchoata, ante finem petiit loqui, et se submisit Ecclesiæ et judicibus, et, juxta formam schedulæ sibi lectæ, ore revocavit, abjuravit suos errores, ut constat per schedulam hujusmodi manu dictæ Johannæ signatam. Et ipsa eadem die fuit absoluta, sub conditione quod hoc fieret corde contrito et fide non ficta ; et pœnitentia injuncta. Item eodem adiverunt dominus vicarius et quam plures notabiles doctores, et eam monuerunt ut pareret mandatis Ecclesiæ ; et eam induxerunt ut reciperet habitum muliebrem, et dimitteret habitum virorum ; quem habitum muliebrem accepit, alium habitum dimittendo. Sed suadente Diabolo, in nocte sequenti et pluribus diebus, dixit pluribus quod spiritus sui et voces redierant ad eam, et plura eidem dixerant ; et similiter de habitu muliebri non contenta, quam primum potuerat accipere et habere habitum virilem, illum accepit. Et die hesterna, domini judices audito clamore de pæmissis, redierunt ad eam, et eam reperierunt in habitu virili ; et fecerunt [legi] ea quæ continentur in schedula, per notariosque lecta fuit, et etiam fuit schedula abjurationis.
Quibus lectis, domini judices petierunt a dominis assistentibus deliberationes, etc., etc.304.
Magister Nicolaus de Vendères, licentiatus in jure canonico, archidiaconus de Augo et canonicus ecclesiæ 463Rothomagensis, deliberavit quod dicta Johanna censenda est et censetur hæretica ; et, sententia lata per nos, judices prædictos, ipsa Johanna relinquenda est justitiæ seculari, rogando eam ut cum ea velint mite agere.
Reverendus in Christo pater, dominus Ægidius, abbas monasterii Sanctæ-Trinitatis Fiscampnensis, sacræ theologiæ doctor, deliberavit quod dicta Johanna relapsa est. Tamen bonum est quod schedula nuper lecta, legatur iterum coram ipsa, et sibi exponatur, proponendo ei verbum Dei. Et, his peractis, nos judices habemus declarare eam hæreticam et ipsam relinquere justitiæ sæculari, rogando eam ut cum eadem Johanna mite agant.
Magister Johannes Pinchon, licentiatus in jure canonico, archidiaconus Josiaci, canonicus ecclesiarum Parisiensis et Rothomagensis, deliberavit quod dicta mulier relapsa est ; et de modo ulterius procedendi, se refert ad dominos theologos.
Magister Guillelmus Erardi, sacræ theologiæ doctor, sacrista et canonicus ecclesiarum Lingonensis et Laudunensis, deliberavit quod dicta mulier relapsa est ; et ex quo est relapsa, relinquenda est justitiæ sæculari. De residuo, dicit prout dominus Fiscampnensis antedictus.
Magister Robertus Gilebert, sacræ theologiæ doctor, decanus cappellæ domini nostri regis, deliberavit conformiter, prout magister Guillelmus Erardi.
Reverendus in Christo pater, dominus abbas monasterii Sancti Audoeni Rothomagensis, deliberavit prout dominus abbas Fiscampnensis prædictus.
Magister Johannes de Castellione, sacræ theologiæ 464doctor, archidiaconus et canonicus ecclesiæ Ebroicensis, deliberavit prout dominus abbas Fiscampnensis prædictus.
Magister Erardus Emengart, sacræ theologiæ doctor, deliberavit conformiter ad deliberationem domini abbatis Fiscampnensis antedicti.
Magister Guillelmus Boucherii, sacræ theologiæ doctor, deliberavit quod dicta mulier relapsa est et condemnanda tanquam hæretica. Et de residuo, stat in deliberatione prædicti domini abbatis Fiscampnensis.
Reverendus pater dominus Petrus, prior prioratus de Longavilla-Giffardi, sacræ theologiæ doctor, deliberavit quod si, cessante passione, dicta mulier confessa est illa quæ continentur in schedula, stat in deliberatione domini abbatis Sanctæ-Trinitatis Fiscampnensis.
Magister Guillelmus Haiton, bachalarius in sacra theologia, deliberavit quod, attentis articulis perlectis, dicta mulier relapsa est et condemnanda tanquam hæretica. Et stat in deliberatione domini Fiscampnensis.
Magister Andreas Marguerie, licentiatus in jure civili et bachalarius in jure canonico, archidiaconus Parvi-Caleti et canonicus Rothomagensis ; magister Johannes Ad-Ensem, licentiatus in jure civili, canonicus Rothomagensis ; magister Johannes Garini, decretorum doctor, canonicus ecclesiæ Rothomagensis, deliberaverunt conformiter ad dominum Fiscampnensem, superius nominatum.
Magister Dionysius Gastinel, in utroque jure licentiatus, canonicus Rothomagensis, deliberavit quod 465dicta mulier relapsa est et hæretica, ac justitiæ sæculari relinquenda et absque supplicatione.
Magister Pasquerius de Vallibus, decretorum doctor, ecclesiarum Parisiensis et Rothomagensis canonicus, deliberavit conformiter ad deliberationem dicti domini abbatis Fiscampnensis, et absque supplicatione.
Magister Petrus de Houdenc, sacræ theologiæ doctor, deliberavit quod, secundum judicium suum, attentis derisionibus et modis ipsius mulieris, sibi videtur quod semper fuerit hæretica, et quod de facto relapsa est, et per consequens censenda est hæretica et relinquenda in manibus justitiæ sæcularis, secundum deliberationem dicti domini Fiscampnensis.
Magister Johannes de Nibat, sacræ theologiæ doctor, deliberavit quod dicta mulier relapsa est et impœnitens, ac censenda est hæretica. Et est in deliberatione sæpe dicti domini abbatis Fiscampnensis.
Magister Johannes Fabri, sacræ theologiæ doctor, deliberavit quod dicta mulier est pertinax, contumax et inobediens ; et de residuo, stat in deliberatione domini abbatis Fiscampnensis, superius nominati.
Reverendus in Christo pater, dominus Guillelmus, abbas de Mortuo-Mari, sacræ theologiæ doctor, stat in deliberatione domini Fiscampnensis prædicti.
Magister Jacobus Guesdon, sacræ theologiæ doctor, deliberavit conformiter ad deliberationem præfati domini abbatis Fiscampnensis.
Magister Nicolaus Coppequesne, bachalarius in sacra theologia, canonicus ecclesiæ Rothomagensis, stat in deliberatione domini Fiscampnensis.
Dominus Guillelmus de Deserto, canonicus ecclesiæ 466Rothomagensis, deliberavit prout dominus abbas Fiscampnensis prænominatus.
Magister Petrus Mauricii, sacræ theologiæ doctor, canonicus Rothomagensis, deliberavit quod dicta mulier censenda et judicanda est relapsa ; et stat cum deliberatione præfati domini abbatis Fiscampnensis.
Magister Guillelmus de Baudribosco, bachalarius in sacra theologia ; magister Nicolaus Caval, licentiatus in jure civili ; magister Nicolaus Loiselleur, magister in artibus ; magister Guillelmus de Gardinis, doctor in medicina, canonici ecclesiæ Rothomagensis, deliberaverunt prout dominus Fiscampnensis prædictus.
Magister Johannes Tiphaine doctor in medicina ; magister Guillelmus de Liveto, licentiatus in jure civili ; magister Gauffridus de Croteyo, licentiatus in jure civili ; magister Petrus Carrel, licentiatus in jure civili, deliberaverunt conformiter ad deliberationem dicti domini abbatis Fiscampnensis.
Magister Johannes Dulcis, licentiatus in utroque jure ; magister Johannes Columbelli, licentiatus in jure canonico ; magister Aubertus Morelli, licentiatus in jure canonico ; frater Martinus Lavenu, de ordine Fratrum Prædicatorum ; magister Ricardus de Groucheto, bachalarius in theologia ; magister Johannes Pigache, bachalarius in theologia ; magister Guillelmus de Camera, licentiatus in medecina, deliberaverunt conformiter, prout prædictus abbas Fiscampnensis.
Magister Thomas de Courcellis, bachalarius in theologia, ecclesiarum Laudunensis et Morinensis canonicus ; frater Ysambardus de Petra, de ordine Fratrum Prædicatorum, deliberaverunt conformiter ad deliberationem 467sæpe dicti domini abbatis Fiscampnensis ; addendo quod dicta mulier adhuc caritative moneatur de salute animæ suæ, et dicatur sibi quod non habeat amplius sperare de vita sua temporali.
Magister Johannes Maugier, licentiatus in jure canonico, canonicus ecclesiæ Rothomagensis, deliberavit prout dominus Fiscampnensis antedictus.
Demum auditis opinionibus singulorum, nos judices prædicti, eisdem regratiati sumus, atque conclusimus ulterius contra ipsam Johannam, tanquam contra relapsam, esse procedendum, secundum quod juris et rationis.
Pænultima maii et ultima die hujus processus.
Item, in crastinum, scilicet die mercurii immediata et pænultima mensis maii antedicti, citata fuit ex parte nostri prædicta Johanna ad ipsum diem mercurii, ad audiendum jus, per exsecutorem citationum in hac causa a nobis deputatum, prout ex tenore litterarum nostrarum et relationis exsecutoris latius constat. Quarum litterarum tenor sequitur, et est talis :
Tenor citationis.
Petrus, miseratione divina Episcopus Belvacensis, et Johannes Magistri, vicarius præclari doctoris, magistri Johannis Graverent, in regno Franciæ fidei et hæreticæ pravitatis Inquisitoris a Sancta Sede apostolica deputati, omnibus presbyteris publicis, ecclesiarum rectoribus, in hac civitate Rothomagensi et diœcesi ubilibet constitutis, et eorum cuilibet, prout fuerit requisitus, salutem in Domino. Cum certis 468causis et rationibus latius declarandis, quædam fœmina Johanna la Pucelle vulgariter nuncupata, in nonnullos errores contra fidem orthodoxam relapsa, dictos errores in facie Ecclesiæ publice abjuraverit, in quibus reincidisset, prout [tam] ex suis confessionibus et assertionibus, quam alias debite et sufficienter constitit atque constat : hinc est, quod vobis et vestrum cuilibet, prout fuerit requisitus, districte præcipiendo, mandamus quatenus, unus alium minime exspectans, nec unus pro alio se excusans, citetis dictam Johannam ad comparendum personaliter coram nobis, ad diem crastinam, hora octava de mane, ad locum Veteris Fori, Rothomagi, visuram scilicet eam per nos relapsam, excommunicatam et hæreticam declarari, cum intimatione sibi facta in talibus assueta. Datum in cappella domus archiepiscopalis Rothomagensis, die martis, XIX. mensis maii, anno Domini millesimo CCCC. XXXI., post festum Trinitatis Domini.
Sic signata : G. Manchon. G. Boscguillaume.
Item sequitur tenor relationis exsecutionis citationis prædictæ.
Reverendo in Christo patri ac domino, domino Petro, miseratione divina episcopo Belvacensi, et venerabili et religioso viro, fratri Johanni Magistri, vicario præclari doctoris magistri Johannis Graverent, in regno Franciæ fidei et hæreticæ pravitatis Inquisitoris, a Sancta Sede apostolica deputati : vester humilis Johannes Massieu, presbyter, decanus christianitatis Rothomagensis, reverentiam debitam, cum omni obedientia et honore. Noverint reverendæ paternitates vestræ me, virtute mandati vestri mihi præsentati, cui hæc meæ præsentes sunt annexæ, citasse personaliter 469quamdam fœminam, vulgariter dictam la Pucelle, ad comparendum personaliter coram vobis, ad hanc diem mercurii, post festum sanctæ Trinitatis Domini, pænultimam præsentis mensis maii, hora octava de mane, ad locum Veteris Fori, Rothomagi, juxta formam et tenorem dicti mandati vestri, et secundum quod fieri mandabatur. Quæ præmissa, sic per me facta, reverendis paternitatibus vestris significo per præsentes, sigillo meo sigillatas. Datum anno Domini, millesimo CCCC. tricesimo primo, die mercurii prædicta, hora septima de mane.
[Sententia definitiva coram populo pronuntiatur.]
Deinceps, circa horam nonam de mane ejusdem diei, nobis, judicibus antedictis, exsistentibus in Veteri Foro Rothomagensi, prope ecclesiam Sancti-Salvatoris ; præsentibus et assistentibus : reverendis in Christo patribus, dominis episcopis Morinensi et Noviomensi ; magistris Johanne de Castellione, Andrea Marguerie, Nicolao de Vendères, Radulpho Rousselli, Dionysio Gastinel, Guillelmo le Bouchier, Johanne Alespée, Petro de Houdenc, Guillelmo Haiton, Priore de Longavilla, Petro Mauricii, et quampluribus aliis dominis et magistris, ecclesiasticis viris ; fuit adducta prædicta Johanna, et coram nobis, in conspectu populi, in magna multitudine tunc in eodem loco exsistente, 470supra scalfaldum seu ambonem posita. Pro ejus quoque salutari admonitione et populi ædificatione, fuit solemnis prædicatio per eximium theologiæ doctorem, magistrum Nicolaum Midi ; qui in principio assumpsit verbum Apostoli, prima ad Corinthios, XIIo capitulo, scriptum : Si quid patitur unum membrum, compatiuntur alia membra.
Anno Domini M. CCCC. XXXI., die mercurii pænultima mensis maii, coram dominis judicibus, prope ecclesiam Sancti Salvatoris Rothomagensis, assistentibus : reverendis in Christo patribus, dominis Morinensi et Noviomensi episcopis ; magistris Johanne de Chasteillon, Andrea Marguerie, Nicolas de Venderez, Radulpho Rousselli, Dionysio Gastinel, Guillelmo le Bouchier, Petro de Hodenco, Guillelmo Hecton, Priore de Longavilla, Petro Mauricii : Roberto Gilbert, decano cappellæ domini nostri regis ; Thoma de Courcellis. Fuit dicta Johanna citata ad illam diem ad audiendum jus. Per decanum305 fuit etiam adducta306.
Magister Nicolaus Midi, prædicator, incepit prædicationem, et fuit thema, etc.
Et deinde, ipsa præmonita quod pro salute animæ suæ crederet clericis et notabilibus dominis qui eam docerent et instruerent pro salute ejus animæ, fuit sententia definitiva lata per organum domini Belvacensis.
Finita vero prædicatione, rursum ipsam Johannam monuimus ut saluti animæ suæ consuleret, et intenderet de malefactis suis, pœnitendo et veram contritionem assumendo ; ipsamque exhortati sumus ut crederet consilio clericorum et notabilium virorum, qui eam docebant et instruebant de pertinentibus ad salutem ; et specialiter consilio duorum venerabilium Fratrum Prædicatorum juxta eam tunc exsistentium, quos eidem administravimus, ut eam continue instruerent, et sibi salutares admonitiones et salutifera consilia sedulo impenderent. Quibus sic peractis, nos, episcopus et vicarius prædicti, habito respectu ad præmissa, per quæ constat præfatam mulierem a suis erroribus obstinataque temeritate et nefandis criminibus 471nusquam veraciter recessisse ; quin imo diabolicam obstinationis suæ malitiam, in fallaci contritionis, pœnitentiæ ac emendationis calumniosa simulatione, cum sancti divini nominis perjurio ac ineffabilis suæ majestatis blasphemia, multipliciter damnabiliorem ostendisse ; atque per hæc ut obstinatam, incorrigibilem et hæreticam, ac in hæresim relapsam, omni gratia et communione per nos, in priori sententia misericorditer oblatis, penitus indignam ; attentisque omnibus et singulis in hac materia considerandis ; de multorum peritorum matura deliberatione et consilio, ad nostram sententiam definitivam processimus in hunc modum :
In nomine Domini, amen. Quotiens hæresis pestiferum virus uni membrorum Ecclesiæ pertinaciter inhæret, atque ipsum in membrum Satanæ transfigurat, diligenti studio curandum est ne, per reliquas partes mystici corporis Christi, serpere possit hujus perniciosæ labis nefanda contagio. Sanctorum quoque patrum instituta decreverunt hæreticos obduratos potius separari oportere a medio justorum, quam illorum viperea pernicies in sinu piæ matris Ecclesiæ, cum cæterorum fidelium gravi periculo, foveretur. Cum itaque nos, Petrus, miseratione divina Belvacensis episcopus, et frater Johannes Magistri, vicarius præclari doctoris Johannis Graverent, Inquisitoris hæreticæ pravitatis, et ad causam istam specialiter ab eodem deputatus, judices competentes in hac parte, te, Johannam, vulgariter dictam la Pucelle, in varios errores variaque crimina schismatis, idolatriæ, invocationis dæmonum, et alia permulta incidisse, justo judicio declaraverimus ; 472et nihilominus, quoniam Ecclesia non claudit gremium redeunti, nos, existimantes te pura mente et fide non ficta ab hujuscemodi erroribus et criminibus recessisse, dum certa die illis renunciasti et publice jurasti, vovisti atque promisisti nunquam in ipsos errores aut quamcumque hæresim, cujuscumque suasu aut alias quomodolibet te fore reversuram ; sed potius in unitate Ecclesiæ catholicæ et communione Romani pontificis jugiter permansuram, prout in schedula tua, propria manu subscripta, latius continetur ; deinceps vero, post hujuscemodi tuorum errorum abjurationem, irruente et seducente cor tuum auctore schismatis et hæresis, te in eosdem errores et in præfata crimina, ex tuis confessionibus spontaneis et assertionibus iterum (proh dolor !) incidisse, velut canis ad vomitum reverti solet, sufficienter et manifeste constat ; potiusque te corde ficto, quam animo sincero et fideli, tuas adinventiones erroneas antea verbo tenus abnegasse, clarissimis judiciis habuimus comprobatum : hinc est quod te in sententias excommunicationis, quas primitus incurreras, et in errores pristinos reincidisse declarantes, te relapsam et hæreticam decernimus, et per hanc sententiam nostram, quam pro tribunali sedentes, in his scriptis proferimus et pronuntiamus, te tanquam membrum putridum, ne cætera membra pariter inficias, ab ipsius Ecclesiæ unitate rejiciendam et ejus corpore abscidendam, necnon potestati sæculari relinquendam, decernimus, prout rejicimus, abscidimus et relinquimus ; rogantes eamdem potestatem sæcularem quatenus, citra mortem et membrorum mutilationem, circa te suum judicium moderetur ; et si in te vera pœnitentiæ 473signa apparuerint, tibi ministretur pœnitiæ sacramentum.
In nomine Domini, amen307. Universos Ecclesiæ pastores, qui fidelem dominici gregis curam gerere exoptant, summa ope niti decet ut, quanto errorum perfidiosus sator pluribus dolis, virulentisque fraudibus ovile Christi satagit inficere, tanto majori vigilantia et instantiori sollicitudine perniciosis ejus conatibus obsistere laborent, præsertim instantibus periculosis temporibus, quibus plerosque pseudo-prophetas introducentes sectas perditionis et erroris, venturos in mundum apostolica sententia prædixit ; qui variis et peregrinis doctrinis fideles Christi abducere possent, nisi sancta mater Ecclesia sanæ doctrinæ et sanctionum canonicarum præsidiis, eorum adinventiones erroneas diligentiori opera depellere studeret. Cum itaque coram nobis, Petro, miseratione divina Belvacensi episcopo, et fratre Johanne Magistri, vicario in hac civitate et diœcesi præclari doctoris magistri Johannis Graverent, Inquisitoris hæreticæ pravitatis in regno Franciæ, et per eumdem ad causam præsentem specialiter deputato, judicibus competentibus in hac parte, tu, Johanna, vulgariter dicta la Pucelle, super quam plurimis perniciosis criminibus delata fueris et in judicium fidei evocata : hinc est quod, visis et diligenter inspectis serie tui processus et omnibus in eodem agitatis, præcipue responsionibus, confessionibus et assertionibus per te datis ; attentaque per celebri deliberatione magistrorum Facultatum theologiæ et 474decretorum in Universitate Parisiensi, imo etiam et ipsius totius Universitatis aliorumque insuper prælatorum, doctorum et peritorum, tam in sacra pagina, quam in juribus canonico et civili, in hac urbe Rothomagensi exsistentium et alibi in multitudine copiosa, super qualificationibus et determinationibus tuarum assertionum, dictorum et factorum ; habitisque consilio et matura deliberatione cum practicis fidei christianæ zelatoribus ; consideratis etiam et attentis per nos circa hæc merito attendendis et considerandis, ac quæ nos et quemlibet recte judicantem movere potuerunt et debuerunt : nos, Christum et honorem fidei orthodoxæ præ oculis habentes, ut de vultu Domini judicium nostrum prodeat, dicimus et decernimus te revelationum et apparitionum divinarum mendosam confictricem, perniciosam seductricem, præsumptuosam, leviter credentem, temerariam, superstitiosam, divinatricem, blasphemam in Deum, Sanctos et Sanctas, et ipsius Dei in suis sacramentis contemptricem, legis divinæ, sacræ doctrinæ ac sanctionum ecclesiasticarum prævaricatricem, seditiosam, crudelem, apostatricem, schismaticam, in fide nostra multipliciter errantem, et per præmissa te in Deum et sanctam Ecclesiam, modis prædictis, temere deliquisse. Ac insuper quia, licet debite et sufficienter, tam per nos, quam parte nostra, per nonnullos scientificos et expertos doctores ac magistros salutem animæ tuæ zelantes, sæpe et sæpius admonita fueris, ut de prædictis te emendare, corrigere necnon dispositioni, determinationi et emendationi sanctæ matris Ecclesiæ submittere velles ; quod tamen noluisti nec curasti ; quin imo expresse, indurato animo, obstinate 475atque pertinaciter denegasti, ac etiam expresse et vicibus iteratis domino nostro Papæ, sacro generali Concilio submittere recusasti : hinc est quod te, tanquam pertinacem et obstinatam in prædictis delictis, excessibus et erroribus, ipso jure excommunicatam et hæreticam declaramus ; tuisque erroribus in publica prædicatione propulsatis, te, tanquam membrum Satanæ, ab Ecclesia præcisum, lepra hæresis infectum, ne alia Christi membra pariter inficias, justitiæ sæculari relinquendam decernimus et relinquimus ; rogando eamdem potestatem ut, citra mortem et membrorum mutilationem, circa te judicium suum moderare velit, et, si in te vera pœnitentiæ signa apparuerint, tibi ministretur pœnitentiæ sacramentum.
[Attestationes idiographæ notariorum in causa constitutorum.]
Ego vero Guillelmus Colles, alias Boscguillaume, presbyter, notarius prænominatus, affirmo prædictam collationem debite cum registro originali fuisse factam ; et ideo præsentem processum septies viginti et octodecim folia308 continentem, signo meo manuali signavi309, cum duobus notariis infra signatis, hic me manu propria subscribens. Boscguillaume.
Ego vero Guillelmus Manchon, presbyter Rothomagensis diœcesis, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus, affirmo collationi processus prædicti, cum notariis supra et infra scriptis, præsentem fuisse, ipsam collationem cum originali registro 476dicti processus debite factam fuisse. Quapropter cum notariis hujusmodi, in ipso præsenti processu manu propria me subscripsi, et signum manuale meum hic apposui, requisitus310. G. Manchon.
Ego vero Nicolaus Taquel, presbyter Rothomagensis diœcesis, publicus auctoritate imperiali, curiæque archiepiscopalis Rothomagensis notarius juratus, et ad aliquam partem processus prædicti vocatus, affirmo collationem hujusmodi processus, cum notariis supra scriptis, fieri vidisse et audivisse cum originali registro dicti processus, hujusmodique collationem debite factam fuisse. Quapropter cum notariis hujusmodi, in ipso præsenti processu, manu propria me subscripsi, et signum manuale meum hic apposui requisitus. N. Taquel.
[Locus sigillorum utriusque judicis, olim in cera rubra impressorum.]
Notes
- [302]
En marge : Responsio mortifera.
- [303]
Manuscrit de D’Urfé, fol. 32, v°, et 33, r°.
- [304]
Manuscrit de D’Urfé, fol. 33, v°. Les termes de la délibération sont conformes dans les deux textes.
- [305]
Jean Massieu.
- [306]
Manuscrit de D’Urfé, fol. 34, r°.
- [307]
En marge dans le manuscrit : Ista sententia fuit in parte pronuntiata ante abjurationem.
- [308]
Dans le Ms. 5965. Le Ms. 5966 : Ducenta et sex folia.
- [309]
Ms. 5966 : In singulis foliis signo meo m. s.
- [310]
Cette formule, écrite avec précipitation, offre à peine un sens. La voici rétablie d’après le Ms. 5966 :
Et ego Guillelmus Manchon, presbyter Rothomagensis diœcesis, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus curiasque archiepiscopalis Rothomagensis juratus notarius, et in prwsenti causa cum notariis supra et infra scriptis scriba, affirmo prosdictam collationem debite esse factam cum originali registro ipsius causas. Et ideo huic prassenti processui signum manuale meum cum signis et subscriptionibus dictorum nolariorum apposui, hicque propria manu subscripsi. G. Manchon.