Réhabilitation : Chapitre V, suite (Orléans, Paris, Rouen)

1III.

Inquesta facta Aurelianis.

Item sequitur inquesta facta Aurelianis per dominum archiepiscopum Remensem, de et super contentis in primo, secundo, tertio, quarto et quinto articulis articulorum in hac causa productorum, aliis causa brevitatis omissis, quum testes de et super aliis nil deponere sciverunt.

Johannes, miseratione divina archiepiscopiis et dux Remensis, alter judicum commissorum a sanctissimo domino nostro papa Calixto, una cum nostris in hac parte collegis, cum illa clausula : Quatenus vos vel duo aut unus vestrum, etc., quarumdam causarum nullitatis processus et sententiarum olim, per quondam dominos Petrum Cauchon, episcopum Belvacensem, et Johannem Magistri, inquisitorem hæreticæ pravitatis in diœcesi Belvacensi, instante quodam magistro Guillelmo de Estiveto, promotore causarum criminal imu curiæ Belvacensis, contra quondam Johannam d’Arc, vulgariter dictam la Pucelle, facti et latarum, atque expurgationis ejusdem : certificamus et inventate attestamur [quod], tam vigore articulorum admissorum ad 2probandum, ex parte Ysabellis, matris, Petri et Johannis d’Arc, fratrum dictæ Johannæ, actorum in hujusmodi causa, quam ex officio nostro, et ad scrutanilinn omnimodam veritatem de et super contentis in articulis in hujusmodi causa productis et ad proban dum admissis ; ad examen nonnullorum testium de mandato nostro personaliter citatorum, atque pro parte dictorum Ysabellis, Petri et Johannis, productorum, a nobis et per nos juratorum et examinatorum, ac ad cautelam quoad actum deponendi absolutorum, de expresso consensu promotoris curiæ Belvacensis, processimus, atque dicta etdepositiones eorumdemin scriptis redigi fecimus, per dilectum nostrum magistrum Guillelmum Delasalle, notarium publicum, modo et forma inferius declaratis.

D. Comes Dunensis.

Et primo, de anno Domini M. CCCC. L[V.], die XXII. februarii, pro parte prædictorum Ysabellis, Petri et Johannis d’Arc, coram nobis fuit productus, receptus, juratus et examinatus, atque quoad actum deponendi absolutus, dominos Johannes, comes Dunensis1, qui tam super articulis, quam interrogatorus, deposuit in modum qui sequitur, præsentibus magistris Guillelmo Bouillé, decano Noviomensi, et Johanne Patin, subinquisitore hæreticæ pravitatis, ordinis Fratrum Prædicatorum, sacræ theologiæ professore.

Super IV. et VIII. articulis, et super VII., interrogatorio promotoris, de adventu apud regem, de conversatione 3dictæ Johannæ cum armatis et in artibus bellicis, similiter de devotione, pietate et cæteris virtutibus ipsius, aliis de voluntate producentis omissis, illustrissimus princeps, dominus Johannes, comes Dunensis et de Longavilla, locum tenens generalis domini nostri regis in facto guerræ, ætatis LI annorum vel circa ;

Interrogatus si ipsam Johannam verisimiliter credat missam fuisse a Deo ad actus bellicosos exercendum, magis quam ab industria humana : respondet quod credit ipsam Johannam esse missam a Deo et actus ejus in bello, esse potius divino aspiramine quam spiritu humano.

Interrogatus quid movet eum : dicit quod propter multas conjecturas, quæ sequuntur. Et primo, asserit quod, ipso exsistente in civitate Aurelianensi, tunc obsessa ab Anglicis, venerunt nova seu rumores quod per villam de Gyen transierat quædam juvencula, vulgariter dicta Puella, asserens se accedere ad nobilem Dalphinum, pro levando obsidionem Aurelianensem et pro conducendo ipsum Dalphinum Remis, ad sacrandum ; et quia ipse dominus deponens habebat custodiam dictæ civitatis, eratque locum tenens generalis in facto guerræ, ut amplius informaretur de facto illius Puellæ, misit ad regem dominum de Villars, senescallum de Beaucaire, et Jametum de Tillay2, qui postea fuit baillivus Veromandensis ; qui revertentes a rege retulerunt domino deponenti et dixerunt publice, in præsentia totius populi Aurelianensis, multum desiderantis scire veritatem adventus ejusdem Puellæ, quod ipsi viderant ipsam Puellam applicari 4apud regem, in villa de Chinon. Dicebant quoque quod ipse rex prima fronte noluit eam recipere, imo fuit dicta Puella per spatium duorum dierum exspectans antequam accedere permitteretur ad præsentiam, ipsius regis, licet ipsa Puella perseveranter diceret quod veniebat ad levandum obsidionem Aurelianensem, et conducendum dictum nobilem Dalphinum Remis, ut consecraretur ; requirens instanter societatem hominum, equos et arma. Transacto autem trium hebdomadarum aut unius mensis spatio, quo pendente tempore rex jusserat dictam Puellam examinari per clericos, prælatos et doctores theologiæ, super dictis et factis suis, ad sciendum si secure posset eam recipere, ipse rex fecit congregari multitudinem armatorum, pro conducendo victualia apud dictam civitatem Aurelianensem ; sed audita opinione dictorum prælatorum et doctorum, scilicet quod nihil erat mali in dicta Puella, misit eamdem in societate domini archiepiscopi Remensis, tunc cancellarii Franciæ3, ac domini de Gaucourt, nunc magni magistri hospitii regis4, ad villam de Bloys, in qua venerunt domini qui conducebant victualia, scilicet domini de Rès5 et de Boussac, marescalli Franciæ, cum quibus erant dominus de Culen6, admiraldus Franciæ, La Hire, et dominus Ambrosius de Loré, postea factus præpositus Parisiensis7, qui omnes insimul, cum armatis conducentibus victualia et Johanna Puella, venerunt a parte 5de la Soloigne, in exercitu ordinato, usque ad ripam Ligeris, de directo, et usque juxta ecclesiam quæ dicitur Sancti Lupi8, in qua erant multi Anglici et fortes ; et quia exercitus regis, seu armatorum hujusmodi victualia conducentium, non videbatur dicto domino deponenti et aliis dominis capitaneis sufficiens ad resistendum, et conducendum ipsa victualia infra civitatem, imo maxime, quia opus erat habere naves seu bastellos, quas seu quos cum difficultate habere poterant, pro eundo quæsitum dicta victualia, quia oportebat ascendere contra cursum aquæ, et ventus erat totaliter contrarius, tunc ipsa Johanna dixit verba quæ sequuntur : Estis vos Bastardus Aurelianensis ? Qui respondit : Ita sum, et lætor de adventu vestro. Tunc ipsa dixit eidem domino deponenti : Estis vos qui dedistis consilium quod venerim huc, de isto latere ripariæ, et quod non iverim de directo ubi erat Tallebot9 et Anglici? Qui deponens respondit quod ipse et alii sapientiores eo dederant illud consilium, credentes melius facere et securius. Tunc ipsa Johanna dixit in isto modo : En nom Dieu, consilium Dei Domini nostri est securius et sapientius quam vestrum. Vos credidistis me decipere, et vosmet 6ipsum plus decipitis, quia ego adduco vobis meliorem succursum quam venerit unquam cuicumque militi aut civitati, quia est succursus a Rege cœlorum. Non tamen procedit amore mei, sed ab ipso Deo, qui, ad requestam sancti Ludovici et sancti Karoli Magni, habuit pietatem de villa Aurelianensi, nec voluit pati quod inimici haberent corpus domini Aurelianensis et villam ejus. Dicitque præterea dictus deponens quod statim, et quasi in momento, ventus, qui erat contrarius et valde impediens ne ascenderent naves in quibus erant victualia ad civitatem Aurelianensem, mutatus est et factus ei propitius ; quare statim tensa sunt vela, et dictus deponens intravit bastellos seu naves, et cum eo frater Nicolaus de Geresme, nunc magnus prior Franciæ10 ; et transiverunt ultra ecclesiam Sancti Lupi, invitis Anglicis. Ex tunc dictus deponens habuit bonam spem de ea et plus quam ante, sibique tunc supplicavit quod ipsa vellet transire fluvium Ligeris, et intrare villam Aurelianensem, ubi plurimum erat desiderata. De qua re fecit difficultatem, dicens quod nolebat dimittere gentem suam seu armatos homines, qui erant bene confessi, pœnitentes et bonæ voluntatis, et propterea recusabat venire. Dictus deponens ivit ad capitaneos guerræ qui habebant onus conducendi dictos armatos, quibus supplicavit et requisivit quod, pro utilitate regis, ipsi vellent contentari quod dicta Johanna intraret civitatem Aurelianensem, et quod ipsi capitanei cum societate sua irent apud Blesis ubi transirent Ligerim pro Teniendo Aurelianis, quia alibi non reperiebatur passagium 7propinquius ; quam requestam dicti capitanei receperunt, et consenserunt transire Blesis ; et tunc ipsa Johanna venit cum dicto domino deponente, роrtans in manu sua siumi vexillum, quod erat album, et in quo erat figura Domini nostri tenens florem lilii in manu sua ; transivitque cum ea fluvium Ligeris La Hire, et intraverunt insimul in villa Aurelianensi. Ex quibus jam recitatis, videtur dicto domino deponenti quod dicta Johanna, et ejus facta in exercitu bellico, potius erant a Deo quam ab homine, attentis mutatione venti subito facta, postquam locuta est dando spem succursus, et introductione victualium, invitis Anglicis, qui longe fortiores erant exercitu regio ; considerato præterea quod illa juvencula asserebat in visione habuisse quod sancti Ludovicus et Karolus Magnus orabant Deum pro salute regis et illius civitatis.

Item, per aliam conjecturam credit facta sua esse a Deo : quia dictus dominus deponens, dum vellet ire quæsitum armatos qui transibant Blesis, ad præbendum adjutorium illis de civitate prædicta, ipsa Johanna vix volebat exspectare, et dare consensum eidem deponenti ut iret ad eos ; imo volebat summare Anglicos obsidentes illam civitatem, antequam intentarent levare illam obsidionem, aut dare eis insultum ; quod et fecit, quia summavit dictos Anglicos, per unam litteram suo materno idiomate confectam, verbis bene simplicibus, continentem in substantia quod ipsi Anglici recedere vellent de obsidione, et irent ad regnum Angliæ ; alias ipsa daret eis ita magnum insultum quod cogerentur recedere. Et fuerunt missæ dictæ litteræ domino Tallebot ; et ab illa hora ille dominus qui deponit asserit quod Anglici, qui in prius 8in numero ducenti fugabant octo centum aut mille de exercitu regis, a post et tunc quatuor centum aut quinque armatorum seu pugnantium pugnabant in conflictu quasi contra totam potestatem Anglicorum, et sic cogebant Anglicos exsistentes in obsidione aliquotiens, quod non audebant exire de suis refugiis et bastilliis.

Item, per aliam conjecturam credit facta sua a Deo esse, quia vicesima septima die maii, bene mane, dum inchoaretur insultus contra adversarios exsistentes infra bollevardum Pontis, dicta Johanna fuit vulnerata ex una sagitta, quæ penetravit carnem suam inter collum et spatulas, de quantitate dimidii pedis. Nichilominus, hoc non obstante, non cessavit a conflictu, nec cepit medicamentum contra vulnus ; duravitque insultus ab hora matutina usque ad octavam de vespere, sic quod non erat spes quasi de victoria illo die : propter quod dictus dominus deponens satagebat, et volebat quod exercitus retraheretur ad civitatem. Et tunc dicta Puella venit ad eum, et requisivit quod adhuc paulisper exspectaret, ipsaque ex illa hora ascendit equum, et sola recessit in unam vineam, satis longe a turba hominum ; in qua vinea fuit in oratione quasi per spatium dimidii quarti horæ ; ipsa autem regressa ab illo loco, statim cepit suum vexillum in manibus suis, posuitque se supra bordum fossati, et instanti, ipsa ibi exsistente, Anglici fremuerunt et effecti sunt pavidi ; armati vero regis resumpserunt an imum, et cœperunt ascendere, dando insultum contra bollevardum, non reperientes quamcumque resistentiam ; et ex tunc dictum bollevardum fuit captum, et Anglici existentes in illo conversi sunt in fugam ; omnes autem mortui. Et inter cætera dicit dictus dominus deponens 9quod Classidas11, et alii principales capitanei Anglicorum dictæ bastilliæ, credentes se retrahere in turri Pontis Aurelianensis, ceciderunt in fluvium et submersi sunt. Ipse autem Classidas fuerat ille qui plus injuriose et cum majori ignominia seu vilipensione loquebatur de dicta Puella. Capta vero ipsa bastillia, reversi sunt dictus deponens et ipsa Puella, cum aliis Gallicis, infra civitatem Aurelianensem, in qua recepti sunt cum ingenti gaudio et pietate ; fuitque ipsa Johanna ducta ad hospitium suum, ut præpararetur vulnus ejus. Qua præparatione facta per chirurgicum, ipsa cepit refectionem suam, sumendo quatuor vel quinque vipas12 in vino mixto cum multa aqua, nec alium cibum aut potum sumpsit pro toto die. In crastino vero, summo mane, Anglici exierunt de suis tentoriis, et se ordinaverunt in exercitu pro pugnando. Quo viso dicta Puella surrexit de lecto, et armavit se solum uno habitu, gallice jasseren13 ; non tamen voluit tunc quod aliquis invaderet dictos Anglicos, nec aliquid peteretur ab eis ; sed quod permitterentur abire ; sicut et de facto abierunt, nemine eos tunc persequente. Ex qua hora dicta villa fuit ab hostibus liberata.

Item, dicit dominus deponens quod, post obsidionem villæ Aurelianensis, dicta Puella, cum dicto domino deponente et aliis capita neis guerræ, accessit ad regem exsistentem in castro de Loches, pro requirendo 10eum ut mandaret armatos ad recuperandum castra et villas supra fluvium Ligeris situatas, videlicet Mehun, Baugency et Jargueau, ad finem ut liberius et securius procederet ultra, ad suam consecrationem Remis ; de qua re ipsa instantissime et frequenter instigabat regem, ut festinaret, nec tardaret amplius. Ex tunc rex fecit omnem diligentiam possibilem, misitque ducem Alenconii, dictum dominum deponentem et alios capitaneos, cum dicta Johanna, pro recuperatione dictarum villarum et castrorum ; quæ villæ et castra fuerunt reductæ de facto ad obedientiam regis, infra paucos dies, per medium ipsius Puellæ, ut credit dictus dominus deponens, super hoc interrogatus et examinatus.

Item, deponit dictus domintis, super hoc interrogatus, quod, post liberationem villæ Aurelianensis ab obsidione Anglicorum, ipsi Anglici congregaverunt magnum exercitum armatorum, pro defendendo villas et castra prædictas, et quas tenebant. Obsidione exsistente ante castrum et pontem de Baugency, exercitus Anglicorum applicuit apud castrum de Mehun supra Ligerim, quod erat adhuc in obedientia Anglicorum ; sed quia ipsi Angliei non potuerunt tunc succurrere illis Anglicis qui erant obsessi in castro de Baugency, postquam venit ad eorum notitiam quod dictum castrum fuit captum et reductum ad obedientiam regis, dicti Anglici posuerunt se et univerunt in uno exercitu, taliter quod Gallici credebant ipsos Anglicos velle præsentare dietam ad pugnandum ; propter quod et ipsi Gallici ordinaverunt exercitum suum, et disposuerunt se in bello ad exspectandum dictos Anglicos. Tunc dominus dux Alenconii, in 11præsentia domini constabularii14, dicti domini deponentis et aliorum plurium, petiit a dicta Johanna quid ipse deberet facere. Ipsa vero respondit præfato domino alta voce sic : Habeatis omnes bona calcaria. Quo audito, assistentes petierunt eidem Johannæ : Quid dicitis? nos ergo terga vertemus? Tunc ipsa Johanna respondit : Non ; sed erunt Anglici qui se non defendent sed devincentur, eruntque vobis necessaria calcaria ad currendum post eos. Sicut et ita fuit, quia ipsi fugerunt, et fuerunt, tam mortui, quam captivi, plus quam quatuor millia. Item, deponit dictus dominus quod bene recordatur et est verum quod, rege exsistente in castro de Loches, dictus deponens et ipsa Puella iverunt ad eum, post levationem obsidionis Aurelianensis, et dum rex esset in sua camera secreti, gallice de retraict, in qua erant secum dominus Christophorus de Harcourt15, episcopus Castrensis, confessor ipsius regis16, et dominus de Treves17, qui alias fuerat cancellarius Franciæ, dicta Puella, antequam intraret cameram, percussit ad ostium, et, quam cito ingressa, posuit se genibus, et 12amplexata est tibias regis, dicens talia verba vel similia : Nobilis Dalphine, non teneatis amplius tot et tam prolixa consilia ; sed venite quam citius Remis, ad capiendum dignam coronam. Et tunc præfatus dominus Christophorus de Harcourt, colloquendo cum ea, petivit si suum consilium sibi hæc dicebat ; ipsa vero Johanna respondit : sic, quod erat plurimum stimulata de hujusmodi re. Et tunc præfatus Christophorus dixit ipsi Johannæ : Non velletis vos dicere hic, in præsentia regis, modum vestri consilii, quando loquitur vobis? Cui illa respondit, rubescendo : Ego concipio inquit, satis illud quod vos vultis scire, et ego libenter dicam vobis. Ad quam Johannam rex ait : Johanna, an placeat bene vobis declarare illud quod petit, in præsentia assistentium hic. Et ipsa respondit regi quod sic ; et dixit talia verba aut similia : quod, quando erat displicens aliquo modo, quia faciliter non credebatur ei de his quæ dicebat ex parte Dei, retrahebat se ad partem et rogabat Deum, conquerendo sibi quia faciliter ei non credebant illi quibus loquebatur ; et oratione sua facta ad Deum, tunc audiebat unam vocem dicentem sibi : Fille Dé, va, va, va, je serai à ton aide, va ; et quando audiebat dictam vocem, multum gaudebat, imo desiderabat semper esse in illo statu ; et, quod fortius est, recitando hujusmodi verba suarum vocum, ipsa miro modo exsultabat, levando suos oculos ad cœlum.

Item, dixit et recordatur dictus deponens interrogatus, quod, post prædictas victorias, domini de sanguine regis et capitanei volebant quod rex iret ad Normanniam et non Remis ; sed dicta Puella semper fuit opinionis quod oportebat ire Remis, ad consecrandum 13regem, addebatque rationem suæ opinionis, dicens quod, dum rex esset coronatus et sacratus, potentia adversariorum diminueretur semper, nec possent finaliter nocere sibi neque regno. Cujus opinioni omnes consenserunt. Et primo locus in quo rex stetit et fixit gradum suum, cum suo excercitu, fuit ante civitatem Trecensem ; quo ibidem exsistente, et tenente consilium cum dominis de suo sanguine cæterisque capitaneis guerræ, pro advisando si staret ante dictam civitatem, et poneret obsidionem ad capiendum eam, vel si esset expediens transire ultra, eundo de directo Remis et dimittendo ipsam civitatem Trecensem ; dicto vero consilio regis in diversas opiniones diviso, et dubitantibus quodnam esset utilius, dicta Puella venit et intravit consilium, dicens talia verba vel similia : Nobilis Dalphine, jubeatis venire gentem vestram et obsidere villam Trecensem, nec protrahatis amplius longiora consilia, quia, in nomine Dei, ante tres dies, ego vos introducam infra civitatem Trecensem, amore vel potentia seu fortitudine, et erit falsa Burgundia multum stupefacta. Et tunc dicta Puella statim cum exercitu regis transivit, et fixit tentoria sua juxta fossata, fecitque mirabiles diligentias, quas etiam non fecissent duo vel tres usitati et magis famati homines armorum ; et taliter laboravit in nocte illa quod, in crastino, episcopus18 et cives illius civitatis dederunt obedientiam regi, frementes et trementes, ita quod postea repertum est quod, a tempore illo quo dedit consilium 14regi de non recedendo a civitate, ipsi cives perdiderunt animum, nec quærebant nisi refugium et fugere ad ecclesias. Illa autem civitate ad obedientiam regis reducta, rex ivit Remis, ubi reperiit totam obedientiam, fuitque ibi sacra tus et coronatus.

Item, interrogatus ipse deponens de vita et conversatione ipsius Puellæ : deponit quod ipsa habebat illum morem, in hora vesperorum seu crepusculi noctis, omnibus diebus, quod se retrahebat ad ecclesiam, et fadebat pulsari campanas quasi per dimidiam horam, congregabatque Religiosos Mendicantes qui sequebantur exercitum regis, et illa hora se ponebat in oratione, faciebatque decantari per illos Fratres Mendi cantes unam antiphonam de beata Virgine matre Dei.

Dicit ultra super hoc interrogatus dictus deponens quod, rege veniente apud la Ferté et apud Crespy-en-Valoys19, veniebat populus obviam regi, exsultans et clamans Noel ! Tunc ipsa Puella, equitando inter archiepiscopum Remensem et dictum dominum deponentem, dixit verba quæ sequuntur : Ecce bonus populus, nec vidi quemcumque alium populum qui tantum lætaretur de adventu tam nobilis regis. Et utinam ego essem ita felix, dum ego finirem dies meos, quod ego possem inhumari in ista terra ! Quo audito, præfatus dominus archiepiscopus dixit : O Johanna, in quo loco habetis vos spem moriendi? Ad quod respondit : Ubi placebit Deo, quia ego non sum secura, neque de tempore, neque de loco, amplius quam vos scitis ; et utinam placeret Deo, creatori meo, quod ego nunc recederem, dimittendo 15arma, et irem ad serviendum patri et matri in custodiendo oves ipsorum, cum sorore et fratribus meis, qui multum gauderent videre me.

Item, interrogatus dictus dominus de vita, virtutibus et conversatione ipsius Johannæ inter armatos : dicit et deponit quod, de sobrietate a millo vivente superabatur ; et multotiens audivit dictus deponens a domino Johanne d’Olon, milite, nunc senescallo de Beaucaire, quem rex posuerat et constituerat quasi pro custodia ipsius, siciit sapientiorem et probitate recommendatum militem, in societate dictæ Puellæ, quod non credit aliquam mulierem plus esse castam quam ipsa Puella erat. Affirmat præterea dictus deponens quod similiter ipse et alii, dum erant in societate ipsius Puellæ, nullam habebant voluntatem seu desiderium communicandi seu habendi societatem mulieris ; et videtur ipsi deponenti quod erat res quasi divina.

Dicit denique quod, post quindecim dies a tempore quo dominus comes de Chuffort20 effectue est prisionarius ejus, in captione de Jargueau, fuit transmissa dicto comiti de Chuffort una schedula papyrea, in qua continebantur quatuor versus, facientes mentionem quod una Puella ventura est du Bois-Chanu, et equitaret super dorsum arcitenentium21, et contra ipsos.

16Denique inter cætera dicit dictus deponens, super hoc interrogatus, quod, licet dicta Johanna aliquotiens jocose loqueretur de facto armorum, pro animando armatos, de multis speetantibus ad guerram, quæ forte non fuerunt ad effectum deducta ; tamen quando loquebatur seriose de guerra, de facto suo et sua vocatione, nunquam affirmative asserebat, nisi quod erat missa ad levandum obsidionem Aurelianensem ac succurrendum populo oppresso in ipsa civitate et locis circumjacentibus, et ad conducendum regem Remis, pro consecrando eumdem regem.

D. Radulphus de Gaucourt.

Anno quo supra, die XXV. mensis februarii, nobilis et potens vir, dominus Johannes de Gaucourt22, miles, magnus magister hospitii regis, ætatis LXXXV annorum, vel circa, testis productus, interrogatus et examinatus super eisdem articulis.

Dicit et affirmat quod ipse erat præsens in castro seu villa de Chinon, quando ipsa Puella accessit, viditque eam quando ipsa præsentavit se in conspectu 17regiæ majestatis, cum magna humilitate et simplicitate, una paupercula bergereta, et audivit verba sequentia, quæ dixit ipsi regi in hunc modum : Clarissime domine Dalphine, ego veni et sum missa ex parte Dei, ad præbendum adjutorium vobis et regno. Et tunc rex, ipsa visa et audita, ut amplius informaretur de statu suo, jussit eam tradi in custodia Guillelmo Bellier, magistro suæ domus, baillivo Trecensi23 et locumtenente dicti deponentis apud Chinon, cujus Bellier uxor erat fœmina magnæ devotionis et commendatissimæ famæ ; præcepitque præterea ipse rex quod dicta Johanna visitaretur per clericos, prælatos et doctores, ad sciendum si deberet aut posset licite adhibere fidem dictis prtefatæ Johannæ : sicut et factum est, quia dicta ejus et facta fuerunt examinata per ipsos clericos, spatio et tempore trium septimanarum et amplius, tam Pictavis quam Caynone. Qui clerici tandem, debita examinatione facta, dixerunt quod nihil mali erat in ea, nec in dictis ejus ; et denique, post plura interrogatoria facta ipsi Johannæ Puellæ, fuitquæsitum ab ea quale signum ipsa monstraret pro credendo dictis suis. Tunc ipsa respondit quod signum quod ostenderet eis, esset de levatione obsidionis 18et succursu villæ Aurelianensis. Et tunc recessit a rege, et ivit apud Blesis, ubi primo se armavit, pro conducendo victualia Aurelianis et succurrendo habitantibus in ea.

Dicit ultra dictus deponens super hoc interrogatus, conformiter ad [dominum] Dunensem, de mutatione venti contrarii et de modo ponendi victualia infra civitatem. Addit ultra quod præterea ipsa expresse prædixit quod in brevi spatio tempus et ventus mutarentur ; sicut et factum est statim post dictum suum. Similiter prædixit quod victualia infra civitatem libere introducerentur.

Et concordat dictus deponens cum præfato domino de Dunoys, in captione bastilliæ et in levatione obsidionis, et expulsione adversariorum.

Cætera omnia deponit modo et forma quo dictus dominais Dunoys, concernentia liberationem illius villæ et civitatis Aurelianensis, et captionem castrorum et villarum, de quibus facta est mentio, super fluvium Ligeris exsistentium.

Similiter per omnia concordat in his quæ concernunt transitum regis, ad suam consecrationem fiendam Remis.

Item, interrogatus de vita et moribus ipsius Johannæ : dicit et respondet quod præfata Johanna erat sobria in potu et cibo, nec exibant de oresuo nisi bona verba, ad ædificationem et bonum exemplum servientia ; eratque castissima, nec unquam scivit quod de nocte secum conversaretur vir ; imo semper de nocte habebat mulierem secum, cubantem in camera sua. Confitebatur sæpe ; vacabat orationi assidue ; audiebat missam quotidie, et recipiebat frequenter Eucharistiæ 19sacramentum ; nec patiebatur in societate sua proferri verba turpia, nec blasphemias ; imo talia detestabatur in factis et dictis. Nec aliud scit.

M. Franciscos Garivel.

Anno superius descripto, die VII. mensis martii, nobilis vir, magister Franciscas Garivel, consiliarius generalis domini nostri regis super facto justitiæ subsidiorum, ætatis XL annorum, vel circa.

Et primo, super dictis articulis, dicit quod est memor quod, tempore adventus dictæ Johannæ la Pucelle, rex misit eam Pictavis, et fuit hospitata in domo defuncti magistri Johannis Rabatiau24, tunc advocati regis in Parlamento ; et in illa civitate Pictavensi, per ordinationem regis, fuerunt deputati solemnes doctores et magistri, scilicet, dominus Petrus de Versailles25, tunc abbas de Tallemont, postea episcopus Meldensis ; Johannes Lambert ; Guillelmus Aimeri, ordinis Fratrum Prædicatorum ; Petrus Seguin, ordinis fratrum Carmelitarum, doctores in sacra pagina ; Matthæus Mesnaige, Guillelmus Le Marié, baccalarii in theologia, una cum pluribus aliis consiliariis regis, licentiatis in utroque jure, qui pluribus et iteratis vicibus, et quasi spatio trium septimanarum, 20examinaverunt dictam Johannam, visitando et considerando dicta et facta sua ; sed fina liter, considerato suo statu suisque responsionibus, dixerunt quod ipsa Puella erat una simplex filia, quæ interrogata ab eis perseverabat in ista responsione, videlicet quod erat missa ex parte Dei cœli in favorem nobilis Dalphini, pro reponendo eum in suo regno, pro levando obsidionem Aurelianensem, et conducendo ipsum Remis ad consecrandum ; sed oportebat primitus quod ipsa summaret et scriberet Anglicis quatenus ipsi recederent, et quod erat voluntas Dei.

Dicit præterea idem deponens, super hoc interrogatus, quod, dum peteretur ab eadem Johanna quare appellabat regem Dalphinum, et non nomine regis : respondebat quod non vocaret eum regem usquequo esset Remis coronatus et sacratus, in qua civitate ipsa intendebat eum ducere. Ulterius per dictos clericos dictum fuit ipsi Johannæ, quod ipsa debebat ostendere signum per quod credendum esset ei quod esset missa ex parte Dei ; sed ipsa respondit illis, quod signum sibi datum a Deo erat levare obsidionem Aurelianensem, et quod non dubitabat quin ita fieret, si rex vellel dare sibi quantulamcumque societatem armatorum.

Dicit ultra dictus deponens quod ipsa erat una simplex bergereta, summe diligens Deum, quia sæpe confitebatur, et recipiebat frequenter sacramentum Eucharistiæ. Tandem, post longam examinationem per clericos diversarum facultatum longo tempore factam, dicit dictus deponens quod omnes deliberaverunt et concluserunt quod rex poterat eam licite recipere, et quod duceret societatem armatorum ante 21obsidionem Aurelianensem, quia nihil invenerunt in ea nisi catholicum et omni rationi consonum. Nec aliud scit.

D. Guillelmus de Ricarville.

Anno prædicto, die VIII. mensis martii, nobilis vir, Guillelmus de Ricarville, dominus temporalis de Ricarville26, et magister hospitii regis, ætatis LX annorum, veleocirca, testis productus, juratus et examinatus, ac interrogatus super eisdem articulis, præsentibus venerabilibus viris et discretis Guillelmo Bouillé, sacræ theologiæ professore, et Johanne du Mesnil, legum doctore et officiali Belvacensi ;

Dicit quod, ipso exsistente infra villain Aurelianen sem, ab Anglicis obsessam, cum domino de Dunoys et pluribus aliis capitaneis, venerunt nova quod per villam de Gyen transiverat una bergereta, vocata la Pucelle, quam duo aut tres nobiles viri de patria Lotharingiæ, ex qua trahebat ortum, conducebant ; quæ Puella dicebat quod ibat pro levando obsidionem Aurelianensem, et quod postea duceret regem Remis ad sacrandum, sicut erat sibi præceptum ex parte Dei. His tamen non obstantibus, ipsa non fuit de levi recepta apud regem ; qnin imo voluit ipse rex quod primo examinaretur, et scireturde sua vita et statu, 22et si deberet licite recipi. Quæ quidem Puella, de præcepto ipsius regis, fuit examinata per plures prælatos, doctores et clericos, qui invenerunt eam bonæ vitæ, commendati status et laudabilis fumæ ; nec fuit in ea repertum aliquid propter quod deberet repelli.

Interrogatus præterea de vita ipsius Puellæ inter armatos : dicit et deponit quod erat pulcherrimæ vitæ, valde sobria in potu et cibo, casta quoque, devota, audiens quotidie missam, et sæpissime confitens peccata sua, necnon sacram Eucharistiam qualibet septimana cum ferventi devotione recipiens. Redarguebat armatos quando blasphemabant nomen Dei aut jurabant in vanum ; et quando perpetrabant aliqua mala, aut faciebant violent ias, reprehendebat eos. Nec ipse qui loquitur unquam percepit quod ipsa fecerit ali quid dignum reprehensione ; imo credit quod, attento suo modo vivendi et factis ejus, quod ipsa fuit inspirata a Deo. Nec aliud scit.

M. Reginaldus Thierry.

Anno quo supra, et eodem die, magister Reginaldus Thierry, decanus ecclesiæ collegiatæ de Mehun-sur-Yèvre, chirurgicus regis, ætatis LXIV annorum, vel circa, testis productus, juratus, examinatus et interrogatus super eisdem articulis ;

Dicit et deponit quod vidit eamdem Johannam apud regem, in villa de Chinon, et audivit ab ea illud quod dicebat, videlicet quod erat missa a Deo ad nobilem Dalphinum, pro levando obsidionem Aurelianensem, et pro ducendo regem Remis ad sacrandum et coronandum.

De modo autem quem habuit rex in recipiendo eam, 23deponit sicut prcecedens ; similiter de vita, conversatione, devotione et pietate. Et cum hoc addit quod ipse vidit[quod], quando villa Sancti-Petri-Monasterii27 fuit capta per insultum, ubi ipsa erat, armati voluerunt facere violentiam in ecclesia et rapere sacra et alia bona ibidem recondita ; sed ipsa Johanna viriliter prohibait, et defendit, nec unquam passa est quod aliquid ibidem raperetur. Et credit ipse deponens quod, attenta bona vita ipsius Puellæ et laudabili conversatione, similiter factis et dictis, et exsecutione ipsorum, de quibus veraciter loquebatur antequam venirent et quæ eveniebant sicut prædixerat, quod ipsa fuit missa a Deo. Nec aliud scit.

Johannes Luillier.

Anno prædicto, die XVI. mensis martii, in præsentia veuerabilium virorum, magistrorum Guillelmi Bouillé, decani Noviomensis, et Johannis Martini, vicarii inquisitoris, ordinis Fratrum Prædicatorum, sacræ theologiæ professorum, necnon Johannis Cadier, baccalarii in legibus : Johannes Luillier, burgensis Aurelianensis, senior28, ætatis LVI annorum, vel circiter.

Interrogatus de adventu ipsius Puellæ ad villam Aurelianensem : dicit quod multum desiderabatur ab omnibus incolis ipsius civitatis propter famam aut rumorem currentem, quia dicebatur quod dixerat regi se missam ex parte Dei pro levando obsidionem ante dictam villam positam ; ipsi autem cives et omnes habitantes 24erant in tanta necessitate positi per adversarios tenentes dictam obsidionem, quod nesciebant ad quem recurrere pro remedio, nisi solum ad Deum.

Item interrogatus si erat in civitate, quando ipsa applicuit ibi : dicit quod sic ; et quod recepta fuit cum tanto gaudio et applausu ab omnibus utriusque sexus, parvis et magnis, ac si fuisset Angelus Dei, propterea quod sperabant per medium ipsius eripi ab hujusmodi inimicis, sicut et postea factum est.

Item interrogatus quid ipsa fecit in illa civitate post ingressum suum : dicit quod exhortabatur omnes ut sperarent in Domino ; et, si haberent bonam spem et fiduciam in Deo, quod eriperentur ab adversariis. Dicit insuper quod ipsa voluit summare Anglicos obsidentes civitatem, antequam permitteret dare insultum ipsis adversariis ad repellendum eos ; et ita factum est, quia ipsa summavit eosdem Anglicos per unam litteram continentem in substantia, quod ipsi Anglici recedere vellent de obsidione et irent ad regnum Angliæ ; alias cogerentur recedere per vim seu violentias. Dicit ulterius quod ab illa hora Anglici fuerunt territi, nec habuerunt tantam potestatem resistendi sicut prius ; imo pauci de dicta villa sæpe pugnabant conIra magnam multitudinem Anglicorum, et taliter cogebant aliquotiens ipsos Anglicos exsistentes in obsidione quod non audebant exire de suis bastilliis.

Item, interrogatus de levatione obsidionis : dicit quod in mense maii, die XXVII, anni Domini MCCCCXXIX, bene recordatur quod fuit insultus datus contra adversarios exsistentes infra bolevardum Pontis ; in quo insultu dicebatur quod fuerat vulnerata de una sagitta ; et duravit ipse insultus ab hora matutinali usque ad vesperam, et in tantum quod illi de civitate volebant se retrahere ad civitatem ; et tunc ipsa Puella venit, præcipiendo ne recederent nec se retraherent adhuc ad civitatem. Quo dicto, ipsa cepit vexillum suum in manibus ejus, et posuit supra bordum fossati, et instanti, ipsa ibi exsistente, Anglici fremuerunt et pavidi effecti sunt ; armati autem regis resumpserunt animum, et cœperunt ascendere dando insultum contra boulevardum, nec reperierunt quamcumque resistentiam ; et ex tunc dictum boulevardum fuit captum, et Anglici exsistentes in illo conversi sunt in fugam, omnes autem mortui. Dicit præterea quod Classidas et alii principales capitanei Anglicorum dictæ bastilliæ, credentes se retrahere in turri pontis Aurelianensis, ceciderunt in fluvium et submersi sunt, et, capta tunc bastillia, omnes de parte regis regressi sunt in civitatem Aurelianensem.

Interrogatus ulterius quid factum est postea : dicit quod alio die, videlicet in crastino, summo mane, exierunt de suis tentoriis et ordinaverunt se in exercitu pro pugnando, ut apparebat. Quo scito et audito, dicta Puella surrexit de lecto, et armavit se ; sed non voluit quod aliquis tunc invaderet dictos Anglicos, nec aliquod peteretur ab eis ; imo præcepit quod permitterentur abire ; sicut et de facto abierunt, nemine eos tunc persequente ; et ex illa hora dicta villa fuit ab hostibus liberata.

Item, interrogatus si illa obsidio fuit levata et civitas erepta ab inimicis per ministerium seu per medium ipsius Puellæ magis quam per potentiam armatorum : respondet quod ipse et similiter omnes de civitate credunt quod, si dicta Puella non venisset 26ex parte Dei, ad adjutorium eorum, ipsi de propintjuo fuissent omnes habitantes et civitas sub ditione et potestate adversariorum obsidentium redacti ; nec credit ipsos habitantes, neque armatos in ipsa exsistentes, potuisse diu resistere contra ipsam potestatem adversariorum qui tantum tunc contra eos prævalebant.

Johannes Hilaire.

Eadem die, Johannes Hilaire, burgensis Aurelianensis, ætatis LXVI annorum, vel circiter, juratus, examinatus et interrogatus de vita, moribus, virtutibus et conversatione dictæ Johannse, deponit ut præcedens.

Ægidius de Saint-Mesmin.

Ægidius de Saint-Mainmain, ætatis LXXIV annorum, vel circiter, burgensis sæpe dictæ villæ Aurelianensis, interrogatus, etc., deponit ut præcedens.

Jacobus L’Esbahy.

Jacobus L’Esbahy29, burgensis Aurelianensis, ætatis L annorum, vel circa, deponit ut duo immediate præcedentes, additque quod recordatur quod fuerunt duo heraldi missi ad Sanctum-Laurentium, quorum unus vocabatur Ambleville et alter Guienne, pro dicendo dominis de Talebot, comiti de Chuffort, et domino de Scalles, ad instantiam dictæ Puellæ, quod 27illi domin i Anglici recederent ex parte Dei, et irent ad Angliam ; alias male contingeret eis. Tunc ipsi Anglici retinuerunt alterum heraldum, nomine Guienne, et alterum remiserunt, scilicet Ambleville, pro dicendo aliqua ipsi Johannæ Puellæ ; retulitque ipse Ambleville quod ipsi Anglici retinuerant socium suum Guienne, videlicet pro comburendo socium su um. Et tunc ipsa Johanna respondit Ambleville, asserens in nomine Domini quod nihil mali ei inferrent, et dixit dicto Ambleville quod reverteretur ad ipsos Anglicos audacter, et quod nihil mali ei facerent, imo reduceret socium suum sanum et salvum : sicut et ita fecit.

Addit præterea quod vidit ipsam Johannam, quando primo intravit villam Aurelia nensem, quod ante omnia voluit ire ad majorem ecclesiam, ad exhibendam reverentiam Deo creatori suo. Nec aliud scit.

Guillelmus Le Charron.

Guillelmus Le Charron, burgensis Aurelianensis, ætatis LIX annorum, vel circiter, juratus, etc., deponit ut præcedens.

Cosma de Commy.

Cosma de Commy, burgensis Aurelianensis, ætatis LXIV annorum, vel circiter, juratus et examinatus, ad idem. Addit tamen quod audivit dici magistro Johanni Maçon, in utroque jure doctori famatissimo, quod ipse doctor multotiens examinaverat ipsam Johannam de dictis et factis suis, et quod non faciebat dubium quin esset missa a Deo, et quod erat res mirabilis in audiendo loqui ipsam, et respondendo ; et 28nihil in vita sua unquam perceperat nisi sanctum et bonum. Nec aliud scit.

Et idem affirmat audivisse a præfato Maçon prædictus Ægidius de Saint-Mainmain.

Martinus de Mauboudet.

Martinus de Mauboudet, burgensis Aurelianensis, ætatis LXVII annorum, vel circiter, ad idem per omnia sicut præcedens.

Johannes Volant.

Johannes Volant30 senior, burgensis Aurelia nensis, ætatis LXX annorum, vel circiter, idem sicut præcedens.

Guillelmus Postiau.

Guillelmus Postiau, burgensis Aurelianensis, ætatis XLIV annorum, vel circiter, idem sicut præcedens.

Dionysius Roger.

Dionysius Roger, burgensis Aurelianensis, ætatis LXX annorum, idem deponit sicut præcedens.

Jacobus de Thou.

Jacobus Thou31, burgensis [villæ] prædictæ, ætatis L annorum, idem deponit ut præcedens.

29Johannes Carrelier.

Johannes Carrelier, burgensis Aurelianensis, ætatis XLIV annorum, idem.

Anianus de Sainct-Mesmin.

Anianus de Sainct-Mainmain32, ætatis LXXXVII annorum, vel circiter, idem.

Johannes de Champeaulx.

Johannes de Champeaulx, ætatis L annorum, vel circiter, idem. Et cum hoc, audivit a magistro Johanne Maçon illud quod dictus Cosma audivit. Addit ultra quod uno die dominico vidit unum magnum conflictum, quem armati volebant facere exsistentes in villa Aurelianensi, contra Anglicos, qui ponebant se in ordine pro bellando. Quo viso, ipsa Johanna exivit ad armatos, et tunc petitum fuit a dicta Johanna si esset bonum pugnare contra dictos Anglicos illa die, quæ erat dies dominica ; quæ respondit quod oportebat audire missam. Et tunc misit quæsitum unam tabulam, fecitque apportari ornamenta ecclesiastica, et ibi fecit celebrari duas missas, quas cum magna devotione ipsa et totus exercitus armatorum audierunt. Quibus missis celebratis, dixit ipsa Johanna quod respicerent si Anglici haberent facies conversas ad ipsos, et tunc responsum est ei quod non ; imo habebant 30facies versus castrum de Mehun. Quo audito ipsa dixit : In nomine Dei, ipsi vadunt ; sinatis eos abire, et eamus ad regratiandum Deo, nec prosequamur ulterius, quia est dies dominica.

Et hoc idem viderunt Dionysius Rogier, supra nominatus, et quatuor infra immediate subjecti, scilicet Jungaut, Hue, Aubert et Roulliart, cum pluribus aliis.

Petrus Jongault.

Petrus Jongault33, burgensis Aurelianensis, ætatis L annorum, idem sicut præcedens.

Petrus Hue.

Petrus Hue, burgensis prædictæ villæ, ætatis L annorum, vel eocirca, idem sicut præcedens.

Johannes Aubert.

Johannes Aubert, ætatis LII annorum vel eocirca, idem.

Guillelmus Roulliart.

Guillelmus Roulliart, ætatis XLVI annorum, idem sicut præcedens.

Gentianus Cabu.

Gentianus Cabu, burgensis, ætatis LIX annorum, vel circa, idem sicut præcedens.

Petrus Vaillant.

Petrus Vaillant, burgensis, ætatis LX annorum, vel circiter, idem sicut præcedens.

31Et in hoc conveniunt omues quod nunquam perceperunt, per quascumque conjecturas, quod ipsa Johanna sibi attribueret ad gloriam quificiunque facta sua probitatis, imo adscribebat omnia Deo, et resistebat quantum poterat quod populus honoraret eam, vel daret sibi gloriam, quia plus diligebat esse sola et solitaria quam in societate hominum, nisidum esset opus, in facto guerræ.

Johannes Coulon.

Johannes Coulon, ætatis LVI annorum, vel eocirca, idem.

Johannes Beauharnays.

Johannes Biauharnays34, ætatis L annorum, vel circiter, idem.

Affirmantque ambo simili ter et cæteri præcedentes, qui sæpe frequentabant ipsam Johannam dum esset Aurelianis, quod nunquam viderunt in ea quidquam reprehensione dignum, sed in ea perceperunt tantum humilitatem, simplicitatem, castitatem, et devotionem ad Deum et ccclesiam. Dicunt denique quod erat magna consolatio conversari cum ipsa.

M. Robertus de Farciaulx.

Magister Robertus de Farciaulx, presbyter, licentiatus in legibus, canonicus et subdecanus ecclesiæ 32Sancti-Aniani Aurelianensis, ætatis LXXVIII annorum, testis productus, juratus et interrogatus, etc., deposuit super vita et moribus sicut precedentes. Addit præterea quod in facto guerræ erat multum docta, quamvis esset simplex et juvenis filia ; et asseritquod, licet multotiens capitanei haberent varias opiniones, propter magnam resistentiam adversariorum, nihilominus ipsa constanter loquebatur eis et dabat consilia salubria, dando eis animum et dicendo quod sperarent in Deo, et quod nihil dubitarent, quia omnia venirent ad bonum finem. Nec aliud scit.

M. Petrus Compaing.

Magister Petrus Compaing, presbyter, in legibus licentiatus, capicerius et canonicus dictæ ecclesiæ Sancti-Aniani, ætatis L annorum, vel circiter, de moribus, virtutibus et conversatione, deponit ut præcedentes. Additque præterea quod ipse vidit dictam Johannam, dum celebraretur missa, in elevatione corporis Christi, emittere lacrimas in abundantia. Et bene recordatur quod ipsa inducebat armatos ad confitendum peccata sua ; et de facto vidit qui loquitur quod, ad instigationem suam et monitionem, La Hire confessus est peccata sua, et plures alii de societate sua. Nec aliud scit.

DD. Petrus de la Censure, Radulphus Godart, Herveus Bonart.

Dominus Petrus de la Censure, presbyter, canonicus et præpositus dictæ ecclesiæ Sancti-Aniani, ætatis LX annorum ; dominus Radulphus Godart, 33presbyter, licentiatus in decretis, prior Sancti-Samsonis Aurelianensis, ætatis LV annorum, et canonicus Sancti-Aniani ; Herveus Bonart, prior Sancti-Maglorii, ordinis Sancti- Augustini, ætatis LX annorum : omnes sicut præcedentes, de moribus, vita et conversations.

D. Andreas Bordes.

Dominus Andreas Bordez, canonicus Sancti-Aniani Aurelianensis, ætatis LX annorum, vel circa, idem ut præcedentes. Additque quod ipse vidit quod dicta Johanna increpabat armatos quando negabant vel blasphemabant nomen Dei ; et in speciali, vidit aliquos homines annorum dissolutissimos in vita, qui per exhortationem ipsius Johannæ conversi sunt et cessaverunt a malis.

Johanna, uxor Ægidii de Saint- Mesmin.

Eisdem anno et die, Johanna, uxor Ægidii Sainct-Mainmain, ætatis LXX annorum, dicit quod fama communis fuit et tunc erat quod ipsa Johanna la Pucelle erat bona catholica, simplex, humilis, sanctæ conversationis, pudica et casta, detestans vitia, et redarguens vitiosos in societate armatorum.

Johanna, uxor G. Boyleaue.

Johanna, uxor Guidonis Boyleaue, ætatis LX annorum, idem sicut præcedentes.

Guillemeta, uxor J. de Coulons.

Guillemeta, uxor Johannis de Coulons, ætatis LI annorum, idem sicut præcedens.

34Johanna, vidua J. de Mouchy.

Johanna, vidua defuncti Johannis de Mouchy, netatis L annorum, idem sicut præcedens.

Karolota, uxor Guillelmi Havet.

Karolota, uxor Guillelmi Havet, ætatis XXXVI annorum, vel circiter, idem sicut precedentes.

Addit præterea quod de nocte dormiebat cum dicta Johanna sola. Dicit insuper quod nunquam percepit in ipsa, nec in verbo, nec in facto, quodcumque signum dissolutions aut lubricitatis ; sed tantum simplicitatem, humilitatem et castitatem. Dicit amplias quod habebat in consuetudine frequenter confitendi peccata sua, et quotidie audiebat missam.

Affirmat denique quod dicta Johanna sæpe dicebat matri illius quæ deponit, in cujus domo erat hospitata, quod ipsa speraretin Deo, et quod Deus adjuvaret villam Aurelianensem, et expelleret adversarios.

Dicit ultra quod de consuetudine habebat quod, antequam iret ad aliquem insultum, semper disponebat conscientiam suam, et recipiebat sacram Eucharistiam post auditionem missæ.

Reginalda relicta J. Huré.

Reginalda, relicta defuncti Johannis Huré, ætatis L annorum, dicit ut præcedentes, et addit ultra quod bene recordatur vidisse et audivisse, uno die, unum magnum dominum, tunc ambulantem in pleno vico, turpiter jurasse et ; negasse Deum ; quod et vidit et audivit ipsa Johanna, quæ fuit multmn turbata, et statim accessit ad illum dominum qui juravit, et cepit eum per collum, dicendo : A, maistre ! osés-vous 35bien regnier nostre sire et nostre maistre? En nom Dieu, vous vous en desdirés avant que je parte d’icy. Et tunc, prout ipsa quæ loquitur vidit, ille dominus pœnituit et emendavitse, ad exhortationem præfatæ Puellæ. Nec allud scit.

Petronilla, uxor Johannis Beauharnays et Massea H. Fagoue.

Petronilla, uxor Johannis Beauharnoys, ætatis L annorum ; Massea, uxor Henrici Fagoue, etiam L annorum. Ambæ dicunt ut præcedentes.

Sic signatum : G. de la Sale.

IV.

Informationes Parisius et Rothomagi Factæ.

Sequuntur depositiones testium tam Parisius quam in villa Rothomagensi examinatoram. Et primo, citationes virtute quarum partes adversæ et alii [sua] interesse credentes fuerunt citati, visuri jurare testes.

Tenor citationis virtute cujus testes citati fuerunt in diœcesi Rothomagensi.

Deinde sequitur relatio exsecutionis.

Tenor citationis virtute cujus testes citati fuerant in diœcesi Parisiensi.

Mandatum utriusque notarii pro recollectione testium Rothomagensium37.

Deinde sequitur relatio, in dorso.

Item, sequuntur nomina, cognomina et attestationes seu depositiones testium in causa nullitatis processus et sententiarum alias contra Johannam, vulgariter dictam la Pucelle, per defunctum dominum Petrum Cauchon, olim episcopum Belvacensem, et fratrem Johannem Magistri, hæreticæ pravitatis subinquisitorem, in villa Parisiensi productorum, receptorum, juratorum et examinatorum diebus infrascriptis, [coram dominis archiepiscopo Remensi, episcopo Parisiensi et fratre Johanne Brehal.]

M. Johannes Tiphaine.

Et primo venerabilis et discretus vir, magister 47Johannes Tiphaine, presbyter, in artibus magister et in medicina, canonicus Sacræ Cappellæ Parisiensis regalis, ætatis LX annorum, vel eocirca, alias per reverendissimum et reverendum in Christo patres et dominos, dominos Remensem archiepiscopum et Parisiensem episcopum, judices in hac parte, et fratrem Johannem Brehal, sacræ theologiæ professorem, hæreticæ pravitatis in regno Franciæ alterum inquisitorem, die X. mensis januarii, ad eorumdem judicum informationem productus, receptus, et postmodum super articulis in processu hujusmodi traditis juratus, et die II. mensis aprilis examinatus.

Et primo, interrogatus, ejus medio juramento, quid ipse sciat attestari seu deponere de contentis in I., II., III. et IV. articulis ; dicitet deponit quod eamdem Johannam solum novit a tempore quo fuit adducta ad villam Rothomagensem, pro deducendo processum contra eam. Et fuit ipse loquens mandatus ut interesset, et pro prima vice noluit ire, sed secundo mandatus interfuit, et eam vidit ac audivit interrogari eam et respondere ; et faciebat multas pulchras responsiones. Illa autem vice qua fuit in hujusmodi processu, erant ipsi judices et assistentes in quadam parva aula, retro majorem aulam castri ; et respondebat multum providenter et sapienter, cum magna audacia.

In V., VI., VII. et VIII. deponit quod, ut jam dixit, prima vice qua vocatus fuit in hujusmodi processu, ipse ire noluit ; sed secunda vice ipse ivit, quia timebat Anglicos, et ne eis visum fuisset quod ire noluisset, et ob hoc eorum indignationem incurrisset. Sed quo zelo contra eam procedebant nescit.

De contentis in IX. deponit quod ipsa Johanna 48erat in carceribus, in quadam turri castri, et eam ibidem vidit ferratam per tibias, et erat ibidem cubile.

De contentis in X. nihil scit.

De contentis in XI., XII., XIII. et XIV. articulis, dicit et deponit, quantum tangit interrogationes, quod illa die qua ipse loquens fuit præsens, magister Pulchripatris erat principalis interrogator, et faciebat interrogationes, et tamen Jacobus de Turonia, de ordine Fratrum Minorum, aliquando interrogabat eam. Et bene recordatur quod ipse magister Jacobus semel ab eadem petiit si unquam fuisset in loco in quo fuissent Anglici interfecti ; quæ Johanna respondit : En nom Dieu, si ay. Comme vous parlez doulcement ! Quare non recedebant ipsi a Francia, et ibant ad suam patriam? Et erat ibidem unus magnus dominus de Anglia, de cujus nomine non recolit, qui dixit, his auditis : Vere ipsa est bona mulier. Si esset Anglica ! Et hoc dicebat testi loquenti et magistro Guillelmo Desjardins. Dixit ulterius ipse loquens quod nullus est ita magnus doctor et subtilis, si esset interrogatus per tantos dominos et in tanta comitiva, sicut erat ipsa Johanna, quin fuisset bene perplexus et remissus.

Insuper interrogatus de infirmitate ipsius Johannæ, quam habuit tempore hujusmodi processus : deponit quod ea exsistente infirma, ipse fuit mandatas ex parte dominorum judicum ad eam visitandmn, et ad eamdem fuit ductus per quemdam cognominatum de Estiveto ; ipseque loquens, in præsentia dicti de Estiveto, magistri Guillelmi de Camera, magistri in medicina, et aliorum plurium, ad sciendum causam ægritudinis suæ, palpavit pulsum suimi, et interrogavit quid habebat 49et unde dolebat. Quæ respondit quod sibi fuerat missa quædam carpa per episcopum Belvacensem, de qua comederat, et dubitabat quod esset causa suas infirmitatis ; et tunc ipse de Estiveto ibidem præsens redarguit eam, dicendo quod male dicebat ; et vocavit eam paillardam, dicendo : Tu, paillarda, comedisti halleca et alia tibi contraria. Cui ipsa respondit quod non fecerat ; et habuerunt ad invicem ipsa Johanna et de Estiveto multa verba injuriosa. Postmodum tamen ipse loquens, peramplius scire volens de ipsius Johannæ infirmitate, audivit ab aliquibus ibidem præsentibus quod ipsa passa fuerat multum vomitum.

Nec aliud scit ipse loquens, nec reeordatur, super hoc interrogatus, quod unquam in processu dederit aliquam opinionem, nisi super ipsius infirmitate41.

M. Guillelmus de Camera

Venerabilis vir, magister Guillelmus de Camera, in artibus et medicina magister, ætatis XLVIII annorum, vel circiter, ut dicit, testis productus, receptus, juratus et examinatus diebus, modo et forma ut testis præcedens.

Et primo interrogatus de contentis in I., II., III. et IV. articulis articulorum in hac causa nullilatis productorum : dicit et deponit, ejus medio juramento, quod de ipsa Johanna habuit notitiam solum durante processu contra eam agitato, in quo pluries interfuit cum aliis doctoribus et practicis. Et, videre suo, eral bona juvenis, quia, ut dicit, audivit postmodum dici a magistro Petro Mauricii quod eamdem Johannam 50audiverat in confessione, et quod nunquam talem confessionemj nec a doctore, nec a quocumque audiverat, et quod credebat quod juste et sanete ambulabat cum Deo, attenta sua confessione.

Item, interrogatus de contentis in V., VI., VII. et VIII. articulis, dicit et deponit quod, ut jam dixit, fuit in processu per plures dies. De zelo autem quem habebant judicantes, se refert eorum conscientiis ; scit tamen quod antequam42 dedit opinionem in processu, licet se subscripserit, quia hoc fecit coactus per dominum episcopum Belvacensem ; et de hoc pluuies se erga eumdem episcopum excusavit, dicendo quod non erat sua professio in tali materia opinari ; finaliter sibi fuit dictum quod, nisi se subscriberet sicut alii fecerant, quod male accesserat ad villam Rothomagensem ; et hac de causa se subscripsit. Dicit etiam quod minæ fuerunt illatæ magistro Johanni Lohier et magistro Nicolao de Houppevilla, sub pœna submersionis, quia noluerunt interesse processui.

Interrogatus de contentis in IX. articulo, dicit quod ipsa Johanna erat in carcere in castro Rothomagensi, in quo eam vidit.

Super contentis in X. deponit quod audivit tunc dici quod ipsa Johanna fuerat visitata an esset virgo vel non, et talis fuit inventa ; et scit ipse loquens, prout percipere potuit secundum artem medicince, quod erat incorrupta et virgo, quia earn vidit quasi nudam, cum visitaret eam de quadam infirmitate ; et eam palpavit in renibus, et erat multum stricta, quantum percipere potuit ex aspectu.

51Super contentis in XL, XII., XIII. et XIV., dicit et deponit, quantum tangit interrogatoria, quod semel vidit dominum abbatem Fiscampnensem, qui eamdem Johannam interrogabat ; et magister Johannes Pulchripatris [cum eo] multa et diversa interrogatoria interponebant, ad quæ insimul non voluisset respondere ipsa Johanna, tauter quod ei sd em dixit quod sibi faciebant magnam injuriam earn taliter vexare, et quod jam super illis interrogatorus responderat.

Et quantum ad infirmitatem, de qua in dictisarticulis tangitur, deponit ipse loquens quod Cardinal is Angliæ et comes de Warwic miserunt eumdem loquentem quæsitum ; coram quibus ipse loquens, cum magistro Guillelmo Desjardins, magistro in medicina, et aliis medicis comparuit. Et tunc ipse comes de Warwic dixit eisdem quod ipsa Johanna fuerat infirma, ut sibi fuerat relatum, et quod eos mandaverat ut de ea cogitarent, quia pro nullo rex volebat quod sua morte naturali moreretur ; rex enim eam habebat caram, et care emerat, nec volebat quod obiret, nisi cum justitia, et quod esset combusta ; et quod taliter facerent, et cum sollicitudine visitarent eam, quod sanaretur. Et ad eam accesserunt ipse loquens et magister Guillelmus Desjardins cum allis. Quam Johannam ipse loquens et Desjardins palpaverunt in latere dextro, et invenerunt eam febricitantem ; quare concluserunt phlebotomiam43 ; et hoc retulerunt comiti de Warwic, qui eisdem dixit : Caveatis a phlebotomia, quia cauta est, et posset se interficere. Et nihilominus habuit phlebotomiam, post quam immediate fuit sanata. 52Qua sic sanata, supervenit quidam magister Johannes de Estiveto, qui habuit certa verba injuriosa cum dicta Johanna, et eam vocavit putanam, paillardam ; de quo multum fuit irata ipsa Johanna, in tantum quod denuo fuit febricitans, et in infirmitate priori. Et hoc deducto ad notitiam dicti comitis, inhibuit eidem de Esti veto ne de cætero haberet eamdem Johannam injuriari.

De contentis in XV. deponit ipse loquens quod bene recordatur quod, quadam vice, dum interrogaretur per episcopum et aliquos de adstantibus, quod ipsa dixit quod ipse episcopus et alii non erant sui judices.

De contends in XVI. similiter dicit quod audivit eamdem Johannam dicentem quod se submittebat domino nostro Papæ.

De contentis in XVII., XVIII., XlX., XX., XXI. et XXII., quantum ad articulos de quibus in XX. et XXL, dicit quod nescit qui eos confecit, nec credit super eisdem dedisse opinionem suam. De aliis nihil scit.

De contentis in XXIII., XXIV. et XXV. dicit quod fuit præsens in sermone facto per magistrum Guillelmum Evrardi ; non recordatur tamen de prolatis in sermone ; sed bene recordatur de abjuratione quam fecit ipsa Johanna, licet multum distulerit ad eam faciendum ; ad quam tamen faciendum ipse magister Guillelmus Evrardi eam induxit, eidem dicendo quod faceret quod sibi consulebatur, et quod ipsa esset a carceribus liberata. Et sub hac conditione et non alias hoc fecit, legendo post aliam quamdam parvam schedulam, continentem sex vel septem lineas, in volumine folii papyrei duplicati ; et erat ipse loquens ita prope quod verisimiliter poterat videre lineas et modum earumdem.

53Item, interrogatus de contentis in XXVI. articulo, deponit quod audivit dici quod Anglici induxerunt eamdem ad resumendum suum habitum, et quod sibi fuerant amotæ suæ vestes muliebres, et dati viriles habitus ; et propter hoc dicebatur quod ipsa Johanna fuerat injuste condemnata.

Item interrogatus de et super contentis in cæteris articulis, deponit solum de contentis eorumdem, quod ipse fuit præsens in ultima prædicatione facta in Veteri Foro Rothomagensi, per magistrum Nicolaum Midi ; post cujus sermonis finem, ipsa Johanna fuit combusta ; et erant jam parata ligna ad eam comburendum, et faciebat ita pias lamentationes et exclamationes quod plures flebant ; aliqui autem Anglici ridebant. Audivit etiam eam dicentem ista verba vel in effectu similia : Ha ! Rouen ! j’ay grant paour que tu ne ayes à souffrir de ma mort ! Et postmodum incepit clamare : Jhesus ! et invocare Sanctum Michælem, et tandem igne exstincta est. Nec aliud scit.

D. episcopus Noviomensis.

Reverendus in Christo pater, dominus Johannes de Mailly, episcopus Noviomensis44, ætatis LX annorum, vel circa, testis productus, receptus, juratus et examinatus per eosdem dominos judices, in notariorum præsentia, die XIV. mensis januarii, et postmodum super articulis in processu exhibitis recollectus die XIV. mensis aprilis, dixit et deposuit ut infra sequitur.

Et primo, interrogatus de et super contentis in I., II., III. et IV. articulis, dicitet deponit, ejus medio 54juramento in verbo prælati præstito, quod de Johanna nullam habuit notitiam antequam esset adducta in villa Rothomagensi, ubi eam vidit duabus vel tribus vicibus ; nec recordatur fuisse in processu, nec dedisse opinionem.

Interrogatus de contentis in V., VI., VII. et VIII. articulis, nihil scit.

De contentis in IX. et X. non recordatur audivisse quod fuerit visitata ; scit tamen quod si fuisset visitata et inventa virgo, quod hoc non fuisset positum in processu.

Super XI. usque ad XXIII. nihil scit.

De contentis in XXIII., XXIV. et XXV. dicit et deponit quod satis recordatur quod, die ante prædicationem factam in Sancto Audoeno, fuit præsens in quadam exhortatione facta eidem Johannæ ; sed quid fuit factum aut actum non recordatur. Fuit etiam præsens in crastino, quando facta fuit prædicatio in Sancto Audoeno, per magistrum Guillelmum Evrardi ; et erant duo ambones seu duo scaphalda, gallice escharfaulx ; et in uno illorum erat episcopus Belvacensis et ipse loquens, et alii quam plures ; et in alio erat magister Guillelmus Evrardi, prædicator, et ipsa Johanna.

De verbis dictis per prædicatorem non recordatur ; bene tamen recordatur quod ipsa Johanna dixit illa die seu præcedente, quod si in dictis vel factis suis erat aliquod malum, sive bene vel male dictum, vel factum, hoc procedebat ab ea, nec suus rex a liquid fecerat sibi fieri. Dixit etiam quod post hujusmodi prædicationem, vidit quod ipsa Johanna fuit jussa aliquid facere aut dicere, et credit quod erat abjuratio ; 55et eidem Johannæ dicebatur : Johanna, faciatis illud quod vobis consulitur. Vultis vos facere mori? Et his verbis, ut verisimiliter est, mota, abjurationem fecit. Et post hujusmodi abjurationem, plures dicebant quod non erat nisi truffa, et quod non faciebat nisi deridere. Et inter aliquos unus Anglicus, doctor et vir ecclesiasticus, qui erat de gentibus domini Cardinalis Angliæ, dixit episcopo Belvacensi quod ipse procedebat in hujusmodi materia cum nimio favore, et quod se ostendebat eidem Johannæ favorabilem ; cui ipse episcopus Belvacensis respondit quod mentiebatur ; et tunc cardinalis Angliæ dixit eidem doctori quod taceret. Dicit etiam quod postmodum plures de assistentibus dicebant quod de illa abjuratione non multum curabant, et quod non erat nisi truffa ; et ut videtur loquenti, ipsa Johanna de illa abjuratione non multum curabat, nec faciebat de eadem compotum, et quod illud quod fecit in hujusmodi abjura tione, fecit precibus adstantium devicta.

Interrogatus de contentis in XXVI., deponit quod audivit dici ab aliquibus de quibus non recordatur, quod vestes viriles sibi fuerunt traditæ per fenestram seu trilliam. Nec aliud scit.

De contentis in cæteris articulis, solum dicit quod ipse fuit præsens in ultimo sermone, die qua fuit combusta ; et erant ibidem tres ambones, seu escharfaulx gallice, videlicet unus ubi erant judices, et alius ubi erant plures prælati, inter quos erat ipse loquens, et unus ubi erant ligna parata ad comburendum eamdem Johannam ; et, finita prædicatione, fuit lata sententia per quam ipsa Johanna relinquebatur justitiæ sæculari. Post cujus sententiæ prolationem 56ipsa Johanna incepit facere plures pias exclamationes et lamentationes ; et inter alia dicebat quod nunquam fuerat inducta per regem ad faciendum ea quæ faciebat, sive bene, sive male ; et illotunc recessit ipse loquens, necvoluit videre cremari eamdem Johannam. Dicit etiam quod vidit plures de adstantibus lacrimari.

Interrogatus super quibusdam assertis litteris garantizationis45, quas rex Angliæ dedit episcopo Belvacensi et aliis qui se de hujusmodi processu interponebant, et in quibus litteris cavetur episcopum Noviomensem fuisse præsentem : deponit quod bene credit quod interfuit ; sed non multum recordatur. Scit tamen quod episcopus Belvacensis non deducebat hujus modi processum suis expensis, ut credit, sed expensis regis Angliæ et quod misiæ46 quæ fiebant, fiebant per Anglicos.

Nec aliud scit super eisdem articulis debite interrogatus.

M. Thomas de Courcellis.

Venerabilis et scientificus vir, magister Thomas de Courcellis47, sacræ theologiæ professor, pœnitentiarius et canonicus Parisiensis, ætatis LVI annorum vel circiter, ut dicit ; testis productus, receptus, juratus et examinatus ad informationem dominorum judicum, die XV. mensis januarii, et postmodum super articulis iterum examinatus, deposuit modo et forma sequentibus :

Et primo, super contentis in I., II., III. et IV. articulis, 57deponit quod de Johanna nullam habuit notitiam quousque eam vidit in villa Rothomagensi, nec de ejus patre, matre aut parentibus. De ejus fama dicebatur quod asserebat se habere voces a Deo.

Item, interrogatus de contentis in V. et VI. articulis, deponit, ejus medio juramento, quod credit ipsum episcopum accepisse onus processus deducti contra ipsam Johannam in materia fidei, quia ipse erat consiliarius regis Angliæ, et quia erat episcopus Belvacensis, in cujus territorio ipsa Johanna fuerat capta et apprehensa ; et audivit dici quod fuerat datum aliquod donum inquisitori, a quodam vocato Soreau, receptore48, pro interessendo processui hujusmodi ; sed de episcopo, nescit si aliquid I’eceperit. Scit etiam ipse loquens quod, tempore quo ipsa Johanna fuit adducta Rothomagum, ipse loquens fuit mandatus (et erat Parisius), per episcopum Belvacensem prædictum, ut iret Rothomagum, pro dicto processu ; et ivit in societate magistrorum Nicolai Midi, Jacobi de Turonia, Johannis de Rouel49, et aliorum de quibus non recordatur, in villa Rothomagensi, expensis eorum qui conducebant eos, quorum erat unus magister Johannes de Reynel50. Nescit etiam si aliquæ fuerint factæ informationes præparatoriæ Rothomagi aut in loco originis ipsius Johannæ, nec eas vidit, quia in principio processus, 58et primo quando loquens interfuit, solum erat quæstio quod dicebatur eam habuisse voces, et quod asserebat eas esse a Deo.

Et licet eidem loquenti fuerit ostensus processus in quo cavetur quod in præsentia loquentis fuerunt lectæ certæ informationes51, dicit quod non est memor quod unquam audiverit aliquas legi. Dicit tamen quod magister Johannes Lohier accessit illotunc ad villam Rothomagensem, et fuit ordinatum quod sibi communicaretur aliqua liter processus ; et postquam ipse Lohier hujusmodi processum vidit, ipse dixit loquenti quod sibi videbatur quod non debebat procedi contra eamdem Johannam in materia fidei, nisi informatione præcedente super infamia, et quod de jure requirebatur talis informatio. Dicit etiam quod bene recordatur quod in prima deliberatione sua nunquam deliberavit ipsam Johannam esse hæreticam, nisi sub conditione, casu quo pertinaciter sustineret quod non deberet se submittere Ecclesiæ52 ; et ultima, quantum sibi potest testari conscientia, coram Deo, videtur sibi quod ipse dixit quod ipsa erat sicut prius, et si prius esset hæretica, quod ipsa tunc erat53, nec unquam positive deliberavit eam esse hæreticam. Dicit etiam quod, in prima dejiberatione, fuit magna contentioetdifficultas inter opinan tes an ipsa Johanna de beret reputan hæretica. Asserit etiam quod uunquam deliberavit de aliqua pœna eidem Johannæ infligenda.

De contentis, in VII. et VIII. non recordatur de aliquo.

59Item, interrogatus de contentis in IX. articulo, dicit et deponit quod ipsa Johanna erat in carceribus castri, in custodia cujusdam Johannis Grilz et suorum servitorum, et quod erat in compedibus ferreis ; sed si semper esset nescit. Dicit tamen quod multi de assistentibus erant opinionis et bene voluissent quod ipsa Johanna posita fuisset in manibus Ecclesiæ et in carceribus ecclesiasticis ; sed non recordatur quod de hoc fuerit locutum in deliberationibus.

De contentis in X. articulo dicit et deponit quod nunquam audivit poni in deliberationibus, quod ipsa Johanna deberet visitari an esset virgo vel non, licet sibi verisimiliter videatur et credat, per ea quæ audivit et dicebantur a dicto domino episcopo Belvacensi, quod inventa fuerat virgo. Et credit quod si non fuisset inventa virgo, sed corrupta, quod in eodem processu non siluissent.

Super XI., XIII. et XIV. deponit quod eidem Johanna ; fiebant plures interrogationes ; sed de eis non recordatur, nisi quod semel fuit interrogata si illi de parte sua osculabantur manus suas ; nec etiam recordatur quod ipsa Johanna se planxerit de interrogationibus quæ sibi fiebant.

Item, de contentis in XII. et XVIII. articulis, deponit quod bene recordatur quod una vice fuit ordinatum, post plures interrogationes eidem Johannæ factas, quod de cætero fierent interrogationes cоrаm paucis ; sed quis eos movit aut qua intentione, nihil scit ; sibi tamen videtur quod magister Johannes de Fonte erat unus de ordinatis ad eam interrogandum.

De contentis in XV. nihil scit.

De contontis in XVI. deponit quod pluries ipsa Johanna 60fuit interrogata super facto submissionis, et requisita ut submittere vellet dicta sua et facta determinationi Ecclesiæ ; super quibus plures fecit responsiones quæ continentur in processu, quibus se refert. Nec aliud sciret deponere.

Super contentis in XIX. nihil scit.

De contentis in XX., XXI. et XXII. deponit quod fuerunt facti et extracti certi articuli, numero duodecim, ex assertis confessionibus et responsionibus ipsius Johannæ, et qui fuerunt facti, ut sibi videtur ex verisimilibus conjecturis, per defunctum magistrum Nicolaum Midi ; et super illis duodecim articulis sic extractis, omnes deliberationes et opiniones fuerunt factæ et datæ. Nescit tamen si fuerit deliberatum quod corrigerentur, et an fuerunt correcti.

Super contentis in XXII. articulo, scit solum quod audivit pluries a magistro Nicolao Loiselleur quod ipse pluries cum eadem Johanna locutus fuerat in habitu dissimulato, sed quid sibi dicebat nescit ; et in tantum quod eidem loquenti dixit quod ipse se eidem Johannæ manifestaret, et sibi notificaret quod erat presbyter. Credit etiam quod ipse eamdem Johannam audivit in confessione.

De contentis in XXIII., XXIV. et XXV. articulis deponit quod, modicum ante primam prædicationem factam in Sancto Audoeno, magister Johannes de Castellione, in præsentia loquentis, fecit quasdam exhortationes eidem Johannæ ; et similiter audivit dici a magistro Petro Maurice quod eamdem Johannam fraternaliter exhortaverat de se submittendo Ecclesiæ. Nec de alio habet memoriam.

Interrogatus insuper quis fecit schedulam abjurationis, 61quæ continetur in processu, quæ incipit : Tu, Johanna, dicit quod nescit ; nec etiam scit quod eidem Johannæ fuerit lecta aut data intelligi. Dicit insuper quod facta fuit postmodum quædam prædicatio in Sancto Audoeno per magistrum Guillelmum Evrardi ; et erat ipse loquens in ambone, retro prælatos ; non tamen recordatur de aliquibus verbis prolatis per eumdem prædicatorem, nisi quod dicebat l’orgueil de ceste femme. Et dicit quod postmodum, episcopus incepit legere sententiam ; non tamen recordatur quid dictum fuit eidem Johannæ, nec quid ipsa respondit. Dicit tamen quod bene est memor quod magister Nicolaus de Venderez fecit quamdam schedulam, quæ incipiebat Quotiens cordis oculus ; sed si sit illa schedula contenta in processu, nescit. Nescit etiam si vident illam schedulam in manibus ipsius magistri Nicolai ante abjurationem ipsius Puellæ vel post, sed credit quod ante vidit eam ; et bene audivit quod aliqui de assistentibus locuti fuerunt cum episcopo Belvacensi, eo quod non perficiebat suam sententiam, et quod eamdem Johannam recipiebat ad se revocandum ; sed de verbis prolatis, et quis eas dixerit non recordatur.

Deinde interrogatus quid ipse sciat attestari seu deponere de contentis in XXVI., XXVII. et XXVIII. articulis : dicit et deponit quod, post primam prædicationem, venerunt verba quod ipsa Johanna resumpserat habitum virilem ; et propter hoc ipse epis copus Belvacensis adivit carcerem ipsius Johannæ, in cujus societate ipse loquens erat ; et allocutus est eam dem interrogando qua de causa habitum virilem resumpserat. Quæ respondit quod habitum illum resumpserat 62quia sibi videbatur convenientius portare habitum virilem cum viris, quam habitum mulieris.

Item, interrogate finaliter quid ipse sciat deponere seu attestari de contentis in cæteris articulis : dicit et deponit quod ipse fuit præsens in ultima prædicatione facta in Veteri Foro, die qua obiit ipsa Johanna ; non tamen vidit eamdem Johannam cremari, quia illico facia prædicatione et lata sententia recessit. Dicit autem quod, ante hujusmodi prædicationem et sententiam, receperat sacramentum Eucharistiæ, ut credit, quia non fuit præsens quando receperit. Nec aliud scit.

M. Johannes Monnet.

Magister Johannes Monnet, sacræ theologiæ professor, canonicus Parisiensis, ætatis L annorum, vel eocirca, testis productus, receptus, juratus et examinatus super articulis in hujusmodi causa productis, die III. aprilis.

Et primo, interrogatus qaid ipse sciat deponere seu attestari de et super contentis in I., II., III. et IV. articulis : deponit quod de eadem Johanna, suisve patre et matre ac parentibus, nullam habuit notitiam nisi a tempore quo ipse loquens ivit Rothomagum, cum magistro Johanne Beaupère, cujus ipse loquens erat servitor, et in societate magistrorum Petri Mauricii, Thomæ de Courcellis, et plurium aliorum qui erant mandati ad interessendum processui ; durante quo processu eamdem Johannam vidit pluries.

Item, interrogatus quid ipse sciat deponere de contentis in V., VI., VII. et VIII. articulis : deponit quod, dum ipsi magistri Johannes Beaupère, Thomas de Courcellis et Petrus Mauricii et alii mandati venerunt 63Rothomagum, paulo post inceptusfuit processus contra eamdem Johannam, et ipse loquens interfuit tribus vel quatuor vicibus et scribebat interrogationes factas ipsi Johamiæ et responsiones ipsius, non ut notarius, sed ut clericus et servitor ipsius magistri Johannis Beaupère, et suam scripturam agnovit ipse loquens in papyro, seu processu facto in gallico.

Et inter alia recordatur ipse loquens quod eidem Johannæ audivit dici, loquendo eidem loquenti et notariis, quod non bene scribebant, et multotiens faciebat corrigere. Dicit etiam quod pluries, in suis interrogationibus et responsionibus, dum interrogaretur super aliquibus de quibus videbatur sibi quod non debebat respondere, dicebat quod se referebat conscientiis interrogantium, an deberet respondere vel non. Dicit insuper quod processus fuit contra eam inceptus quia ipsa Johanna erat minis præjudiciabilis Anglicis, et quod sibi jam plurima damna fecerat. Credit tamen quod expensis Anglicorum processus hujusmodi ducebatur ; sed quo zelo procedebant judicantes, se refert eorum conscientiis.

Super IX. articulo nihil scit, nisi solum quod erat in castro Rothomagensi detenta.

Super X. articulo deponit ipse loquens quod audivit dici quod ipsa Johanna, durante processu, fuit visitata an esset virgo vel non, et fuit inventa virgo ; et de hoc habet memoriam, quia tunc fuit dictum quod ipsa Johanna fuit læsa in inferioribus de equitando, dum visitaretur super virginitate.

Insuper interrogatus de et super contentis in XI., XII., XIII. et XIV., dicit et deponit quod eidem Johannæ fiebant multum difficiles quæstiones et interrogationes, 64quibus unus magister in theologia cum difficultate respondisset, et videtur eidem loquenti quod ipsa Johanna multum gravabatur in hoc. Dicit etiam quod durante hujusmodi processu fuit infirma ; sed si fuerit visitata per medicos, nihil scit.

De contentis in XV., XVI., XVII. et XVIII. articulis nihil scit ; et de aliquibus se refert processui.

Super contentis in XX. et XXL dicit et deponit quod de illis articulis nescit quis eos confecit aut fabricavit, vel si54 fuerint bene vel male ex confessionibus ipsius Johannæ extracti. Scit tamen quod magister Johannes Beaupère accessit Parisius, et attulit illos duodecim articulos.

Super contentis in XXII. deponit solum quod audivit dici quod aliqui ibant locutum cum eadem Johanna, cum habitu dissimulato ; sed quis erat ille qui talia faciebat nescit.

De contentis in XXIII., XXIV. et XXV. articulis, dicit et deponit ipse loquensquod ipse fuit in prædicatione facta apud Sanctum Audoenum, et erat ipse loquens in ambone, sedens ad pedes magistri Johannis Beaupère, ejus magistri ; et dum prædicatio fuit finita, cum inciperetur legi sententia, ipsa Johanna dixit quod, si esset consulta a clericis, et quod videretur conscientiis suis, ipsa libenter faceret illud quod sibi consuleretur ; et his auditis, ipse episcopus Belvacensis inquisivit a cardinali Angliæ, qui ibidem erat, quid agere deberet, attenta dictæ Johannæ submissione. Qui cardinalis tunc eidem episcopo respondit quod eamdem Johannam debebat recipere ad pœnitentiam. 65Et fuit tunc dimissa illa sententia quam inceperat legere, et eamdem Johannam recepit ad pœnitentiam. Et tunc vidit ipse loquens quamdam schedulam abjurationis, quæ tunc fuit lecta, et eidem loquenti videtur quod erat una parva schedula, quasi sex vel septem linearum ; et bene recordatur, prout dicit, quod ipsa se referebat conscientiis judicantium si se deberet revocare vel non. Dicit insuper quod, illo die quo fuerunt facta prædicta, dicebatur quod tortor erat in platea, exspectans quod traderetur justitiæ sæculari.

De contentis in cæteris articulis nihil scit, quia, ut dicit, recessit a villa Rothomagensi in die Lunæ vel dominica præcedente mortem ipsius Johannæ. Nec aliud scit.

Ludovicus de Contes.

Nobilis vir et prudens Ludovicus de Contes55, scutifer, dominus de Novyon et de Rengles, ætatis XLII annorum, vel circiter, testis produetus, receptus, juratus et examinatus super contentis in articulis in processu hujusmodi nullitatis productis, die III. mensis aprilis, post Pascha.

Et primo, interrogatus de et super contentis in I., II., III. et IV. articulis, cæteris omnibus omissis quia de illis nihil scit : dicit et deponit, ejus medio juramento, quod, anno quo ipsa Johanna venit apud 66regem, in villa de Chinon, ipse loquens erat quasi XIV vel XV annorum, et serviebat et moram trahebat cum domino de Gaucourt, qui erat capitaneus dicti loci de Chinon. Et illo tempore applicuit ipsa Johanna ad dictum locum de Chinon, associata duobus viris ; quæ fuit ducta ad regem ; ipseque loquens pluries eamdem Johannam vidit ire et redire versus regem, et fuit assignatum eidem Johannæ hospitium in quadam turri castri du Couldray56. In qua quidem turri ipse loquens mansit cum eadem Johanna, et per tempus quo ibidem stetit, continue conversando cum ea de die ; sed de nocte habebat mulieres cum ea. Et bene recordatur quod, illo tempore quo stetit in dicta turri du Couldray, per plures dies veniebant homines magni status locutum cum eadem Johanna ; sed quid faciebant aut dicebant nescit, quia semper, dum ipse loquens videbat eosdem homines accedere, recedebat ; nec scit qui erant illi homines.

Dicit insuper quod, illo tempore quo ipsa Johanna et loquens erant in eadem turri, multotiens vidit eamdem Johannam genibus flexis, ut sibi videbatur, orantem ; non tamen potuit percipere quid dicebat, licet aliquando fleret. Et postmodum ipsa Johanna fuit ducta ad villam Pictavensem, et postmodum reducta ad villam Turonensem, in domo cujusdam vocatæ Lapau ; et in quo loco dominus dux Alenconii dedit eidem Johannæ unum equum, quem vidit loquens in dicta domo ipsius Lapau. Et in dicta villa Turonensi fuit dictum et ultimatum loquenti quod ipse esset mango ipsius Johannæ, una cum quodam 67Raymundo ; et ab illa hora semper stetit cum eadem Johanna, et ivit semper cum ea, eidem serviendo in officio mangonis, tam Blesis quam Aurelianis, et usquequo perveneruntante villam Parisiensem.

Dicit insuper quod, ipsa Johanna exsistente in villa Turonensi, fuerunt eidem Johannæ datæ armaturæ, et habuit ipsa Johanna tunc statum a rege. Et a villa Turonensi accessit ad villam Blesensem, in comitiva virorum armorum regis, et quæ comitiva il lot une habebat magnam57 fiduciam in eadem Johanna. Et stetit ipsa Johanna cum armatis in dicta villa Blesensi per aliqua tempora, de quibus non recordatur ; et tunc fuit conclusum recedere a villa Blesensi et ire ad villam Aurelianensem, per latus de la Saulongne ; et recessit ipsa Johanna armata suis armis, cum comitiva armatorum, monendo semper armatos quod haberent magnam fiduciam in Domino et quod confiterentur peccata sua. Et in hujusmodi comitiva ipse loquens vidit eamdem Johannam recipere sacramentum Eucharistiæ.

Dicit insuper quod, ipsis applicatis juxta villam Aurelianensem, de latere de la Saulongne, ipsa Johanna, testis loquens, et plures alii fuerunt ducti ultra aquam, de latere civitatis Aurelianensis, et dehinc intraverunt villam Aurelianensem. Et dicit ipse loquens quod ipsa Johanna multum fuit læsa veniendo usque ad villam Aurelianensem, quia ipsa cubuit cum armis suis, in nocte sui recessus a villa Blesensi. Fuit autem ipsa Johanna hospitata in villa Aurelianensi, 68in domo thesaurarii58, ante portam Bannier59 ; et in qua domo, ut videtur loquenti, ipsa Johanna recepit sacramentum Eucharistiæ.

Et dicit quod in crastino die, quo intraverunt villam Aurelianensem, ipsa Johanna ivit versus dominum bastardum Aurelianensem, et cum eo locuta est, et in regressn erat multum irata quod, ut dicebat, fuerat appunctamentum quod pro illa die non iretur ad insultum. Nihilominus ipsa Johanna ivit ad quoddam boulvardum quod habebant armati regis contra boulvardum Anglicorum, et ibidem ipsa Johanna locuta est cum Anglicis exsistentibus in alio boulvardo, eisdem dicendo quod recederent in nomine Dei : alias ipsa eos expelleret ; cui Johannæ quidam vocatus le Bastard de Granville dixit plures injurias, quærendo ab eadem Johanna si vellet quod se redderent uni mulieri, vocando Gallicos cum eadem Johanna exsistentes maquereaulx mescréans. His actis, regressa est ipsa Johanna in suo hospitio et ascendit in cameram suam, et credebat loquens quod iret dormitum. Illico et paulo post descendit inferius, et dixit eidem loquenti ista verba : На, sanglant garson, vous ne me dyriez pas que le sanc de France feust repandu ! præcipiendo eidem loquenti quod iret quæsitum suum equum ; et fecit interdum se armari per dominant domus et ejus filiam, et dum venit loquens de parando suum equum, invenit eamdem Johannam jam armatam ; dixitque testi loquenti quod 69iret quæsitum suum vexillum, quod erat superius ; et illud tradidit ipse loquens eidem Johannæ per fenestram. Quo vexillo accepto, ipsa Johanna festinanter incurrit versus portam Burgundiæ ; et tunc ipsa hospita dixit loquenti quod iret post eam ; quod et fecit. Et erat tunc quædam invasio seu escharmouche versus Sanctum Lupum, et in illa invasione fuit captum boulvardum, et obviavit ipsa Johanna quibusdam Gallicis vulneratis, de quo fuit irata. Anglici autem se parabant ad defensionem, dum ipsa Johanna cum festinatione ad eos applicuit, et illico quod Gallici viderunt eamdem Johannam, inceperunt clamare, et fuit capta bastilda seu fortalitium Sancti Lupi. Et audivitdici quod quidam viri ecclesiastici assumpserunt indumenta ecclesiastica, venientes obviam eidem Johannæ ; quos ipsa Johanna recepit, nec passa est quod eisdem aliquod mal um fieret, et ipsos fecit cum ea adduci ad suum hospitium, cæteris Anglicis per gentes villæ Aurelianensis occisis. Et illo sero venit ipsa Johanna cœnatum in suo hospitio ; quæ multum erat sobria, quia pluries per totam diem non comedit nisi morsum panis ; et mirabatur quod ita modicum comedebat. Et dum erat in suo hospitio, solum bis in die comedebat.

Dicit insuper quod die sequente, circa horam tertiam, armati domini nostri regis Iransiverunt ripariam in navibus, pro eundo contra bastildam seu fortalitium Sancti Johannis Albi60, et Gallici eamdem 70ceperunt, et etiam bastildam Cœlestinorum61 ; et passavit ipsa Johanna cum eisdem armatis fluvium Ligeris, et ipsemet loquens cum ea, et regressi sunt ad villam Aurelianensem, in qua ipsa Johanna cubuit in suo hospitio cum aliquibus mulieribus, prout facere consueverat, quia semper in nocte habebat mulierem cum ea cubantem, si invenire posset ; et dum non poterat invenire, quando erat in guerra et campis, cubabat induta suis vestibus. Die autem postmodum immediate sequente, ipsa Johanna, contradicentibus pluribus dominis, quibus videbatur quod ipsa volebat ponere gentes regis in magno periculo, fecit aperiri portam Burgundiæ, et quamdam parvam portam exsistentem juxta grossam turrim, et passavit aquam cum aliis gentibus armatis, ad invadendum bastildam seu fortalitium Pontis, quam adhuc tenebant Anglici. In quo loco ad invadendum steterunt gentes regis ab hora prima usque ad noctem, et ibidem ipsa Johanna fuit læsa et dearmata suis armis, ad eam præparandum de suo vulnere ; postquam autem fuit præparata, iterum se armis induit, et ivit cum aliis ad invasionem et insultum, qui duraverat ab hora primæ usque sero indesinenter. Et tandem boulvardum fuit captum, ipsa Johanna semper stante cum armatis ad insultum, eosdem exhortando quod haberent bonum cor, et quod non recederent, quia haberent illud fortalitium in brevi ; dicendo, ut sibi videtur, quod, quando perciperent quod ventus perduceret vexilla versus fortalitium, 71quod haberent illud. Et in tantum quod, circa sero, cum viderent gentes regis quod nihil faciebant, et quod jam nox erat in propinquo, desperabant de captione illius fortal i tu. Ipsa tamen Johanna semper persistebat, eisdem promittendo infallenter quod illud fortalitium illa die haberent. Et paraverunt gentes regis iterum insultum ; quod videntes Anglici nullam defensionem adhibuerunt, sed fuerunt perterriti, et fuerunt quasi omnes submersi ; nec fuit ex parte Anglicorum in illa ultima invasione seu insultu aliqua defensio. Et in crastino omnes Anglici exsistentes circa villam recesserunt apud villam de Baugency et villam de Mehun. Quos secuta fuit armata regis, in qua erat ipsa Johanna ; et ibidem fecerunt compositionem de reddendo villam de Baugency, aut pugnando. Et adveniente die pugnæ, recesserunt Anglici a dicta villa de Baugency ; quos secutæ fuerunt gentes regis, cum ipsa Johanna ; et habuit l’avant-garde La Hire ; de quo ipsa Johanna fuit multum irata, quia ipsa multum affectabat habere onus de l’avant-garde. Ita etiam se habuerunt gentes regis quod La Hire, qui conducebat l’avant-garde, percussit super Anglicos, et habuerunt gentes regis victoriam, fueruntque quasi omnes Anglici interfecti.

Dicit insuper quod ipsa Johanna erat multum pia, et habebat magnam pietatem de tanta occisione, quia, cum quadam vice unus Gallicus duceret certos Anglicos captivos, ipse qui eos ducebat percussit unum aliorum62 Anglicorum in capite, in tantum quod ipsum reddidit quasi mortuum. Ipsa Johanna hoc videns 72descendit de equo, et fecit eumdem Anglicum confiteri, tenendo eum per caput, et consolando eum pro posse. Postmodum ipsa Johanna, in comitiva gentium regis, ivit ante villam de Jargeau, quæ fuit in insultu capta, et ibidem plurimi Anglici captivi, inter quos erant Suffort et La Poule63. Et deinde, post levationem obsidionis Aurelianensis et victorias obtentas, ipsa Johanna cum armatis ivit versus regem exsistentem tunc in villa Turonensi, et fuit conclusum quod rex iret Remis pro sua consecratione. Et exivit rex cum suo exercitu, in quo erat ipsa Johanna, tendens ad villam Trecensem, quæ fuit reddita regi, et de hinc ad villam Catalaunensem, quæ similiter fuit reducta in manibus regis ; et deinde ad villam Remensem, in qua ipse dominus noster rex fuit coronatus et sacratus, in ipsius loquentis præsentia ; qui erat, ut dictum est, mango ipsius Johannas, et cum qua ipse semper erat. Et stetit cum eadem usque dum ipsa Johanna venit ante villam Parisiensem.

Dicit insuper quod, quantum de ea habere potuit notitiam, ipsa Johanna erat bona et proba mulier, catholice vivens ; quæ multum libenter audiebat missam, quia nunquam deficiebat ad audiendum missam si possibile sibi esset. Eratetiam multum irata quando audiebat blasphemari nomen Domini nostri et quando audiebat aliquem jurantem ; nam et pluries audivit 73quod, quando dominus dux Alenconii jurabat aut dicebat aliquidblasphemiæ, ipsa eum reprehendebat ; et generaliter nullusde exercitn coram ea fuisset ausus jurare aut blasphemare, qui n fuisset ab eadem reprehensus.

Dicit quod non volebat quod in exercitu essent пшlieres, nam quadam vice, juxta villam Castri-Theoderici, cum vidisset quamdam mulierem amasiam64 cujusdam hominis armorum, quæ erat eques, eamdem mulierem insecuta est cum gladio evaginato ; quam tamen mulierem non percussit, sed eam dulciter et caritative monuit ne se inveniret amodo in societate armatorum, alias eidem millien faceret displicitum.

Nec aliud scit ipse loquens, quia, ut dicit, a tempore quo ipsa Johanna venit ante villam Parisiensem, eamdem Johannam non vidit.

Gobertus Thibault.

Honestus vir et prudens Gobertus Thibault, scutifer scutiferiæ regis Franciæ et electus super facto subsidiorum in villa Blesensi, ætatis L annorum, vel circiter, ut dicit, testis coram præfatis dominis judicibus productus, receptus, juratus et examinatus, die V. mensis aprilis.

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere seu attestari de contentis in I., II., III. et IV. articulis : dicit et deponit, ejus medio juramento, quod ipse loquens erat in villa de Chinon quando ipsa Johanna applicuit versus regem, qui tunc erat in villa de Chinon ; sed de eadem Johanna illotunc non habuit inagnam notitiam. Sed de eadem habuit postmodum notitiam ampliorem, quia, cum rex vellet ire ad villam 74Pictavensem, ipsa Johanna fuit ibidem ducta, et fuit hospitata in domo magistri Johannis Rabateau. Et scit ipse loquens quod ipsa Johanna fuit in villa Pictavensi interrogata et examinata per defunctum magistrum Petrum de Versailles, sacræ theologiæ professorem, tunc abbatem de Talmont et tempore sui obitus episcopum Meldensem, et per magistrum Johannem Erault, sacræ etiam theologiæ professorem ; cum quibus ipse loquens, de mandato defuncti domini Castrensis episcopi, ivit. Et erat, ut prædixit, hospitata in domo dicti Rabateau, in qua domo ipsi de Versailles et Erault eidem Johannæ in loquentis præsentia locuti fuerunt ; et dum ad illam domum pervenerunt, ipsa Johanna venit eis obviam, et percussit loquentem super spatulam, eidem loquenti dicendo quod bene vellet habere plures homines voluntatis loquentis. Tunc ipse de Versailles eidem Johannæ dixit quod ipsi erant missi ex parte regis ad eam ; quæ respondit : Bene credo quod vos estis missi ad me interrogandum ; dicendo : Ego nescio nec А nec B. Et fuit tunc per eosdem interrogata ad quid veniebat. Respondit : Ego venio ex parte Regis cœlorum, ad levandum obsidionem Aurelianensem, et ad ducendum regem Remis, pro sua coronatione et consecratione. Et tunc petiit eisdem si haberent papyrum et incaustum, dicendo magistro Johanni Erault : Scribatis ea quæ ego dicam vobis. Vous, Suffort, Classidas et La Poule, je vous somme, de par le Roy des cieulx, que vous en aliez en Angleterre. Nec aliud fecerunt ipsi Versailles et Erault illa vice, de quo recordatur ; et stetit ipsa Johanna in villa Pictavensi totidem sicut fecit rex. Dicebat etiam 75ipsa Johanna quod consilium suum sibi dixerat quod citius debuisset ire versus regem. Et vidit loquens illos qui adduxerant eamdem Johannam versus regem, videlicet Johannem de Metz, Johannem Coulon et Bertrandum Pollichon65, cum quibus habebat magnam familiaritatem et amicitiam ; et fuit semel præsens, quod ipsi qui eamdem adduxerunt loquebantur domino defuncto Castrensi, tunc regis confessori, quod ipsi transiverant per Burgundiam, et per loca occupata per inimicos ; semper tamen transiverant sine quocumque impedimento : unde multum mirabantur.

Dicit ulterius quod audivit dici dicto defuncto domino confessori quod viderat in scriptis quod debebat venire quædam Puella, quæ debebat juvare regem Franciæ. Nec vidit ipse loquens, et nescit si aliter ipsa Johanna fuit examinata, quamut supra deposuit. Audivit tamen dici a dicto domino confessore et aliis doctoribus quod ipsi credebant ipsam Johannam esse missam a Deo, et quod credebant eam esse de qua prophetia loquebatur ; quodque, attentis ejus gestu, simplicitate et conversatione, rex se poterat de eadem juvare, cum in eadem nihil invenirent aut percipere poterant nisi bonum, nec in ipsa percipiebant quidquam fidei catholicæ contrarium.

Dicit tamen quod non fuit præsens in his quæ fueruntacta in villa Aurelianensi ; communis tamen fama erat quod omnia per ejus medium erant facta, et quasi miraculose. Et dicit ipse loquens quod, illa die qua dominus de Tallebot fuit adductus in villa de Baugency, qui fuerat captus à Patay, ipse loquens accessit 76ad dictam villam de Baugency, et de loco de Baugency ipsa Johanna ivit, cum viris armatis ad villam de Jargueau, quæ fuit capta per insultum, et fuerunt Anglici fugati ; et dehinc regressa est ipsa Johanna in villa Turonensi, in qua erat dominus noster rex ; et de villa Turonensi inceperunt iter ad eundum Remis, pro consecratione et coronatione regis ; diceba tque ipsa Johanna regi et gentibus armatis quod irent audacter, et quod omnia prospere evenirent, quodque non timerent, quia neminem invenirent qui eis nocere posset, imo nullam resistentiam haberent ; dicendo ultra quod non dubitabat quin haberet satis gentes, et quod multi eam sequerentur.

Dicit etiam quod ipsa Johanna fecit congregan gentes armorum inter villam Trecensem et villam Autissiodorensem, et fuerunt multi inventi, quia quilibet eam sequebantur ; et venerunt rex et gentes suæ sine impedimento usque Remis ; nullam enim passus est rex repulsam, sed portæ civitatum et villarum ultro aperiebantur sibi.

Dicit etiam ipse testis, ejus medio juramento, quod ipsa Johanna erat bona christiana, liben ter audiens missam et quotidie, sæpe recipiens sacramentum Eucharistiæ ; multumque irascebatur quando audiebat jurare, et hoc erat bonum signum, ut dicebat dominus confessor regis, qui sollicite inquirebat de gestis et vita ejus.

Dicit etiam quod in exercitu erat semper cum armatis, et audivit dici a pluribus eidem Johannæ familiaribus, quod de ipsa nunquam habuerant concupiscentiam, esto quod aliquando adesset voluntas libidmis, nunquam tamen de ea præsumpserunt, et credebant 77quod non posset concupisci ; et multotiens, dum loquebantur de peccato carnis et de aliquibus verbis quæ trahere poterant ad libidinem, dum eam videbant et appropinquabant, non poterantde hoc loqui, imo repente amittebant motum carnis. Et de hoc interrogavit plures qui aliquando cubuerunt de nocte in societate dictæ Johannæ, qui sibi respondebant ut supra deposuit, dicentes ultra quod nunquam habuerant concupiscentiam camalem, dum eamdem adspiciebant. Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis.

Simon Beaucroix.

Nobilis vir Simon Beaucroix, scutifer, clericus conjugatus, commorans Parisius in Hospitio-Novo66, testis coram præfatis dominis, Remensi archiepiscopo et Parisiensi episcopo, ac fratre Thoma Verel, ordinis Fratrum Prædicatorum, sacræ theologiæ professore, a præfato fratre Johanne Bréhal in hac parte subinquisitore deputato, productus, receptus, juratus et examinatus die XX. mensis aprilis ; ætatis L annorum, vel circiter, ut dicit.

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere seu attestari de contentis in I., II., III. et IV. articulis : dicit et deponit, ejus medio juramento, quod ipse erat in villa de Chinon, cum domino Johanne d’Olon, milite, senescallo Bellicadri67, et in qua villa erat dominus noster rex, quando ipsa Johanna venit erga 78regem. Quæ, postquamfuit locuta cum rege et aliis de consilio regis, fuit posita in custodia dicti d’Olon. Et de villa de Chinon ipsa Johanna venit in societate dicti d’Olon ad villam Blesensem, et de villa Blesensi, per Saloniam, usque ad villam Aurelianensem. Et benerecordatur quod ipsa Johanna præcepit omnibus armatis quod confiterentur, et quod se ponerent in bono statu, asserens quod Deus eos adjuvaret, et quod si essent in bono statu, obtinerent victoriam cum Dei adjutorio. Et erat ipsa Johanna pro tunc intentionis quod gentes armorum deberent ire de directo apud fortalitium seu bastildam Sancti Johannis Albi ; quod non fecerunt, imo iverunt inter [civitatem] Aurelianensem et Jargeau, in quodam loco ubi cives Aurelianenses miserant naves ad recipiendum victualia et conducendum in villa Aurelianensi. Et fuerunt posita victualia in navibus, et ducta ad villam Aurelianensem ; et quia gentes armorum transire non poterant ultra fluvium Ligeris, aliqui dixerunt quod oportebat reverti, et ire transitum fluvium Ligeris in villa Blesensi, quia non erat pons propinquior in obedientia regis ; ex quo mui tum fuit indignata ipsa Johanna, timens ne recedere vellent, et quod opus remaneret imperfectum. Nec voluit ipsa Johanna ire cum aliis transitum apud villam Blesensem ; sed transivit ipsa Johanna cum ducentis lanceis, vel circiter, per ripariam, in navibus, et transiverunt ad aliud latus ripariæ, et intraverunt villam Aurelianensem per terram. Et dominas marescallus de Boussac ivit quæsitum tota nocte armatam regis, quæ erat apud villam Blesensem. Et recordatur ipse loquens quod, modicum ante accessum domini marescalli de Boussac ad villam Aurelianensem, 79ipsa Johanna dicebat dicto domino Johanni d’Olon quod dictus dominus marescallus veniebat, et quod bene sciebatquod non haberet malum. Et cum ipsa Johanna esset in hospitio suo, ipsa, spiritu ducta, ut dicit, repente dixit : In nomine Domini, gentes nostræ habent multum agere ! Et misit quæsitum suum equum, et se armavit, et ivit versus fortalitium seu bastildam Sancti Lupi, ubi erat quædam invasio gentium regis contra Anglicos ; et postquam ipsa Johanna applicuitadillam invasionem, dictum fortalitium fuit captum. Et in crastino iverunt Gallici in societate ipsius Johannæ ad invadendum quoddam fortalitium Sancti Johannis Albi ; et appropinquaverunt usque ad quamdam insulam68, et cum Anglici percepissent quod gentes regis transibant aquam, dimiserunt dictam bastildam Sancti Johannis Albi, et se retraxerunt ad aliud fortalitium, situatum apud Augustinenses, ubi ipse loquens vidit armatam regis in maximo periculo, ipsa Johanna dicente : Eamus audacter, in nomine Domini. Et pervenerunt usque ad Anglicos, qui erant in magno periculo, et habebant tria fortalitia seu tres bastildas69. Et incontinenti sine magna difficaltate fuit capta ipsa bastilda Augustinensium ; et postmodum capitanei concluserunt quod ipsa Johanna intraret villam Aurelianensem ; quod tamen facere nolebat, dicendo : Amittemus nos gentes nostras ? 80Et in crastinum venerunt ad invadendum fortalitium situm in buto pontis, quod erat multum forte et quasi inexpugnabile ; et habuerunt gentes regis ibidem multum agere, quia insultus duravit per totam diem usque ad noctem ; et vidit quod dictus dominus senescallus Bellicadri fecit disrumpere pontem cum una bombarda. Et cum jam vespere essent et quasi desperantes de habendo hujusmodi fortalitium seu bastildam pontis, dictum fuit quod afferretur70 vexillum Johannæ, et allatum71 exstitit, et inceperunt invadere dictum fortalitium, et illico, sine magna difficultate, gentes regis intraverunt cum dicto vexillo, et Anglici ince perunt fugere, in tantum quod, dum pervenerunt in buto pontis, pons fuit disruptus, et multi Anglicorum fuerunt submersi. In crastino autem gentes regis iterum exiverunt ad debellandum Anglicos qui, visis Gallicis, fugerunt ; et cum ipsa Johanna videret eos fugientes et Gallieos eos sequentes, dixit Gallicis : Dimittatis Anglicos ire, nec eos occidatis. Recedant ; sufficit mihi eorum recessus. Et eadem die exiverunt villam Aurelianensem et reversi sunt ad villam Blesensem, ad quam applicuerunt eadem die. Et ibidem stetit ipsa Johanna duobus vel tribus vicibus72, et deinde fuit Turonis et à Loches, ubi gentes regis se præparaverunt ad eundum ad villam de Jargueau ; et iverunt, et eamdem villam insultu ceperunt.

Nec aliud scit de his quæ egit ; scit tamen quod 81ipsa Johanna erat bona catholica, timens Deum ; quæ sæpissime confitebatur de duobus diebus in duos dies, et etiam qualibet septimana recipiebat sacramentum Eucharistiæ, audiebatqiie missam qualibet die, et exhortabatur armatos de bene vivendo et sæpe confitendo. Et bene recordatur loquens quod, tempore quo conversabatur cum eadem, nunquam habuit voluntatem male agendi.

Dicit ulterius quod ipsa Johanna semper cubabat cum juvenibus filiabus, nec volebat cubare cum senibus mulieribus. Abhorrebat etiam multum juramenta et blasphemias, et jurantes et blasphemantes redarguebat ; et in exercitu nunquam voluisset quod aliqui de sua societate deprædarent aliquid ; nam de victualibus quæ sciebat deprædata nunquam volebat comedere. Et quadam vice quidam Scotus dedit sibi intelligere quod ipsa comederat de uno vitulo deprædato : de quo multum fuit irata, et voluit propter hoc percutere dictum Scotum.

Dicit etiam quod nunquam volebat quod mulieres diffamatæ equitarent in exercitu cum armatis : quare nulla fuisset ausa se invenire in ipsius Johannæ societate ; sed quascumque inveniebat, cogebat recedere, nisi ipsi armati vellent easdem in uxores ducere.

Et finaliter credit ipse loquens quod ipsa erat vera catholica, Deum timens, et præcepta ejus custodiens, mandatis etiam Ecclesiæ obediens pro posse ; pia etiam, non solum erga Gallicos, sed etiam erga inimicos. Et hæc scit ipse loquens, quia per longa tempora cum ea dem conversatus est, et eam multotiens juvabat ad armandum.

Dicit insuper quod ipsa Johanna multum dolebat et 82displicebat sibi quod aliquæ bouæ mulieres venicbant ad eam, voleutes eain salutare, et videbatur quædam adoratio, de quo irascebatur. Nec aliud scit.

Johannes Barbin.

Venerabilis et scientificus vir, magister Johannes Barbin, legum doctor, advocatus domini nostri regis in sua Parlamenti curia, ætatis L annorum, testis coram eisdem dominis judicibus productus, receptus, juratus et examinatus, die ultima mensis aprilis.

Et primo, interrogatus super contentis in I., II., III. et IV. articulis in hac causa productis, aliis omissis, quum de ipsis nihil sciret deponere : dicit et deponit, ejus medio juramento, quod, tempore quo ipsa Johanna ivit versus regem in villa de Chinon, ipse loquens erat in villa Pictavensi ; et audivit dici quod rex prima facie eidem Johannæ noluit adhibere fidem, sed voluit quod prius examinaretur per clericos, et misit etiam, ut audivit, in loco nativitatis ipsius Johannæ, ad sciendum unde erat. Et ut ipsa Johanna examinaretur, missa fuit ad villana Pictavensem, in qua tunc ipse loquens erat, et in eadem villa Pictavensi primitus de eadem Johanna notitiam habuit. Quæ, dum in eadem villa accessit, fuit hospitata in domo magistri Johannis Rabateau ; et tempore quo erat ibidem hospitata, audivit dici ab uxore dicti Rabateau quod ipsa erat quotidie post prandium per magnum temporis spatium genibus flexis citius, et etiam de nocte, et quod multotiens intrabat quamdam parvam cappellamilliusdomus, et ibidem per magnum 83tempus orabat. Et eam visitaverunt multi73 clerici, videlicet magister Petrus de Versailles, sacræ theologiæ professor, tempore sui obitus episcopus Meldensis, et magister Guillelmus Aymeri, etiam sacræ theologiæ professor, et alii graduati in theologia, de quorum nominibus non recordatur, qui similiter eam interrogaverunt prout voluerunt. Et audivit tunc ipse loquens ab eisdem doctoribus referri quod eam examinaverant, et sibi plures fecerant quæstiones, quibus multum prudenter respondebat, ac si fuisset unus bonus clericus ; ita quod mirabantur de ejus responsionibus, et credebant quod hoc erat divinitus, attenta ejus vita et conversatione. Et finaliter fuit conclusum per clericos post examinationes et interrogationes per eos factas, quod non erat in ea aliquid mali, nec aliquid fidei catholicæ contrarium ; et, visa necessitate in qua tunc erat rex et regnum, quoniam rex et incolæ eidem obedientes erant illo tempore in desperatione, et sine spe cujuscumque adjutorii, nisi processisset a Deo, quod rex de eadem se poterat juvare. Et in illis deliberationibus quidam magister Johannes Erault, sacræ theologiæ professor, retulit quod ipse alias audiverat dici a quadam Maria d’Avignon74, quæ pridem venerat apud regem, cui dixerat quod regnum 84Franciæ habebat multum pati, et plures sustineret calamitates, dicendo ulterius quod ipsa habuerat multas visiones tangentes desolationem regni Franciæ, et inter alia videbat multas armaturas quæ eidem Mariæ præsentabantur ; ex quibus ipsa Maria expavescens timebat ne cogeretur illas armaturas recipere ; et sibi fuit dictum quod non timeret, et quod ipsa non deferret hujusmodi arma, sed quædam Puella, quæ veniret post eam, eadem arma portaret et regnum Franciæ ab inimicis liberaret. Et credebat firmiter quod ipsa Johanna esset illa de qua ipsa Maria d’Avignon fuerat locuta.

Dicit insuper quod armati eam reputabant quasi sanctam, quia ita se habebat in exercitu, in dictis et factis, secundum Deum, quod a nullo reprehendi poterat.

Dicit ulterius quod audivit dici a magistro Petro de Versailles quod, dum quadam vice ipse magister Petrus esset in villa de Loches, in societate ipsius Johannæ, quædam gentes capiebant pedes equi sui, et osculabantur manus et pedes. Ipse autem eidem Johannæ dixit quod male faciebat talia pati, quæ non sibi spectabant, dicendo quod caveret a talibus, quia faciebat homines idolatrare. Ipsa Johanna respondit : In veritate, ego nescirem a talibus me custodire, nisi Deus me custodiret.

Et breviter dicit loquens quod, videre suo, ipsa Johanna erat bona catholica, et quod quidquid per eam actum fuit, hoc fuit a Deo ; et ad hoc dicendum movetur quia ipsa erat in omnibus commendanda, tam in conversa tione, quam in cibo et potu et aliis ; nec unquam de eadem audivit dici aliquid sinistrum, 85sed eam semper audivit manuteneri et reputari pro bona et catholica muliere.

D. Margareta La Touroulde.

Honesta et prudens mulier, domicella Margareta La Touroulde, relicta defuncti magistri Renati de Bouligny, dum viveret domini nostri regis consiliarii75, ætatis LXIV annorum, vel eocirca, producta, jurata et examinata anno et die in depositione testis præcedentis contentis.

Et primo, interrogata, ejus medio juramento, quid ipsa sciat deponere sen attestan de et super contentis in I., II., III. et IV. articulis articulorum in hac causa nullitatis productorum : dicit et deponit quod, dum ipsa Johanna applicuit versus regem, apud Chinon, ipsa loquenserat in villa Bituricensi, ubi regina erat ; quo tempore erat in hoc regno et in partibus regi obedientibus, tanta calamitas et pecuniarum penuria quod erat pietas ; imo omnes regi obedientes erant quasi in desperatione. Et hoc scit loquens quia ejus maritus erat tunc temporis receptor generalis, qui illo tempore, nec de pecunia regis, nec de sua, habebat nisi quatuor scuta ; et erat civitas Aurelianensis obsessa ab Anglicis, et non erat modus quo posset juvari. Et in illa calamitate venit ipsa Johanna, et, ut firmiter credit ipsa loquens, a Deo venit, et missa exstitit ad relevandum regem et incolas sibi obedientes, quia protunc 86non erat spes nisi a Deo. Non tamen vidit ipsa loquens eamdem Johannam, nisi illo tempore quo rex rediit a villa Remensi, in qua fuerat consecratus ; et venit rex in villa Bituricensi, in qua erat regina et ipsa loquens cum eadem. Et rege appropinquante, regina ivit regi obviam apud villam de Selles en Berry, et ipsa loquens cum eadem ; et dum regina iret regi obviam, prævenit ipsa Johanna, quæ salutavit reginam, et fuit ipsa Johanna tunc ducta Bituris et hospitata, de mandato domini d’Abret, in domo ipsius loquentis, licet defunctus maritus ipsius loquentis dixisset eidem quod ipsa Johanna hospitaretur in domo cujusdam Johannis Duchesne ; et stetit in eadem domo per spatium trium septimanarum, cubando, bibendo et comedendo. Et quasi quotldie ipsa loquens cubabat cum eadem Johanna, nec in lea vidit aut percepit aliquid sinistrum ; sed se rexit et regebat siciit una proba et catholica mulier, quia sæpissime confitebatur, audiebat libenter missam, et pluries requisivit loquentem de eundo ad matutinas ; ipsa enim loquens ad ipsius instantiam pluries ivit et eam duxit.

Dicit insuper quod [quum] aliquando fabularentur ad invicem, et eidem Johannæ diceretur quod ipsa non dubitabat ire ad insultus, quia ipsa bene sciebat quod non cæderetur : ipsa respondebat quod non habebat aliquam securitatem amplius quam cæteri armati. Et narrabat aliquando ipsa Johanna qualiter fuerat examinata per clericos, etquod eis responderat : Il y a ès livres de nostre Seigneur plus que ès vostres.

Et dicit ulterius ipsa loquens quod audivit loqui illos qui eam ad regem adduxerunt, quod prima facie credebant eam fatuam, et erant intentionis eam ponere 87in quadam munitione ; sed dum inceperunt iter ad eam ducendam, fuerunt parati ad omnia ipsius Johannæ bene placita, et tantum affectabant eam præsentare regi quantum ipsa faciebat ; nec potuissent resistere ejusdem Johannæ voluntati. Dicebant quod in principio habuerunt voluntatem eam requirendi carnaliter ; sed, dum credebant loqui de illo, pudebat taliter illos quod eidem de hoc non audebant loqui, aut habere cum ea verbum. Et audivit dici ab eadem Johanna quod dux Lotharingiæ, qui habebat quamdam infirmitatem, voluit eam videre ; et cum eodem locuta fuerat ipsa Johanna, et eidem dixerat quod se male regebat, et quod nunquam sanaretur nisi se emendaret, eumdemque exhortaverat ut ipse reciperet suam bonam conjugem76.

Dicit insuper quod ipsa Johanna multum abhorrebat ludum deciorum.

Dicit etiam quod ipsa Johanna erat multum simplex et ignorans, et nihil penitussciebat, videre loquentis, nisi in facto guerræ. Et recordatur ipsa loquens quod plures mulieres veniebant ad domum loquentis, dum ipsa Johanna in eadem morabatur, et apportabant paternostres et alia signacula, ut ipsa tangeret ea ; de quo ipsa Johanna ridebat, eidem loquenti dicendo : Tangatis vosmet, quia ita bona erunt ex tactu vestro sicut ex meo. Erat etiam ipsa Johanna multum larga in eleemosynis, et libentissime subveniebat indigentibus 88et pauperibus, dicens quod erat missa pro consolatione pauperum et indigentium.

Dicit insuper quod eam pluries vidit in balneo et stuphis77, et, ut percipere potuit, credit ipsam fore virginem. Et quidquid scit erat tota innocentia de facto sito, nisi in.armis, ut supra dixit, quia equitabat cum equo, portando !a nceam sicut melior armatus fecisset ; et de hoc mirabantui armati.

Johannes Marcel.

Johannes Marcel, civiset burgensis Parisiensis, ætatis LVI annorum, vel circiter, per eosdem dominos commissarios anno et die prædictis productus, juratus et examinatus, etc.

Et primo, interrogatus de contentis in I., II., III. et IV. articulis articulorum in hujusmodi causa productorum : dicit et deponit, ejus medio juramento, quod eamdem Johannam nullo modo noverat tempore quo fuit adducta in villa Rothomagensi ; et eam primo vidit quando fuit prædicata in Sancto Audoeno.

Item interrogatus de contentis in V., VI., VII., VIII. et IX. articulis, deponit se scire solum ea quæ sequuntur : videlicet quod ipse loquens moram trahebat in villa Rothomagensi, pro tempore quo ipsa Johanna fuit capta prope Compendium et adducta in villa Rothomagensi. Et dicit quod magister Petrus Cauchon erat tunc episcopus Belvacensis, qui, ut audivit dici, eam requisivit, ut faceret suum processum ; sed quo zelo et aut qualiter processit, nihil scit.

De contentis in X. articulo deponit ipse loquens 89quod audivit dici quod domina de Bedfort78 eamdem Johannam fecit visitari an esset virgo vel non, et quod inventa fuit virgo ; et audivit dici cuidam Johannotino Simon, sutore tunicarum, quod domina ducissa Bedfordiæ fecerat fieri pro eadem Johanna quamdam tunicam ad usum mulieris, quam quum eidem inducre vellet, eam accepit dulciter per mammam. Quæ fuit pro hoc indignata, et tradidit dicto Johannotino imam alapam.

Deinde, interrogatus de contentis in XI., XII. et XIII., deponit solum quod audivit dici a quodam magistro Johanne Le Sauvaige79, ordinis Fratrum Prædicatorum, qui pluries cum loquente locutus fuit de eadem Johanna, quod ipse fuerat in processu deducto contra eam, de quo cum magna difficultate loqui volebat. Unum tamen sibi dixit, quod nunquam viderat mulierem talis ætatis, quæ tantam dedisset pœnam examinantibus ; etmultum mirabatur de responsionibus ipsius Johannæ et de sua memoria, quia habebat memoriam de his quæ dixerat. Et una vice, dum notarius aliquid scripsisset et quod scripserat retulisset, dixit ipsa Johanna notario quod non ita responderat, et adstantibus se retulit ; qui adstantes dixerunt omnes quod ipsa Johanna bene dicebat ; et fuit facta correctio illius responsionis.

De contentis in omnibus cæteris articulis deponit ipse loquens quod, ut supra dixit, ipse fuit in sermone 90facto apud Sanctum Audoenum, et ibidem primitus eamdem Johannam vidit ; et recordatur quod magister Guillelmus Erard, doctor in theologia, fecit prædicationem in præsentia dictæ Johannæ, quæ, ut videtur loquenti, erat in habitu viri ; sed quid actum aut dictum fuit in eodem sermone nihil scit, quia, ut dicit, distabat multum a prædicatione, et licet audiverit ipse loquens quod magister Laurentius Calot et aliqui alii dixerunt magistro Petro Cauchon quod nimis tardabat de proferendo suam sententiam, et quod male judicabat, et ipse magister Petrus Cauchon respondit quod mentiebatur.

Dicit insuper quod ipse fuit in secunda prædicatione, in die qua ipsa Johanna fuit igne creaiata, et vidit eamdem Johannam in igne clamantem et dicentem pluries Jhesus alta voce. Et credit firmissime quod obierit catholice, et finivit bene dies suos, et in statu bonæ christianæ. Et hoc scit ex relatu religiosorum qui eam associabant in hora mortis suæ ; et vidit plures, et quasi majorem partem de adstantibus, flentes et dolentes pro pietate, quia dicebatur ipsam Johannam fuisse injuste condemnatam.

Nec aliud scit ipse loquens, super contentis in dictis articulis debite interrogatus.

D. dux Alenconii.

Illustris ac potentissimus princeps et dominus, dominus Johannes, dux Alenconii80, ætatis L annorum, 91vel circiter, productus, receptus, jurai ns et examinatus coram præfatis dominis judicibus, die III. mensis maii, anni præfati Domini MCCCCLVI.

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere de et super contentis in I., II., III. et IV. articulis : dicit et deponit, ejus medio juramento, quod, dum ipsa Johanna venit versus regem, rex erat in villa de Chinon, et ipse loquens in villa Sancti Florentii81, et ipso loquente ibidem exsistente et spatiantead fugandum aux cailles, gallice, quidam bajulus loquentis accessit ad ipsum, eidem notificando quod venerat versus regem quædam puella asserens se missam ex parte Dei, ad fugandum Anglicos et levandum obsidionem positam per eosdem Anglicos ante villam Aurelianensem. Qua de causa ipse loquens in crastino ivit versus regem apud villam de Chinon exsistentem, et invenit dictam Johannam loquentem cum rege. Et ipso loquente appropinquante, ipsa Johanna petiit de loquente quis esset, et rex respondit quod erat dux Alenconii. Tunc ipsa Johanna dixit : Vous soyez le très bien venu. Quanto plures erunt de sanguine regis Franciæ insimul, tanto melius. Et in crastino, ipsa Johanna venit ad missam regis, et dum percepit regem, se inclinavit, et rex eamdem Johannam duxit in cameram quamdam ; et cum eo erat ipse loquens et dominus de la Tremoille, quos retinuit rex, aliis præcipiendo quatenus recederent. Tunc ipsa Johanna fecit regi plures requestas, et inter alias quod donaret regnum suum Regi cœlorum, et quod Rex cœlorum, post hujusmodi donationem, sibi faceret prout fecerat 92suis prædecessoribus, et eum reponeret in pristinum statum ; et multa alia, de quibus ipse loquens non recolit, fuerunt prolocuta usque ad prandium. Et post prandium rex ivit spatiatum ad prata, et ibidem ipsa Johanna cucurrit cum lancea, et propter hoc ipse loquens, videns eamdem Johannam ita se habere in portando lanceam et currendo cum lancea, dedit eidem Johannæ unum equum. Postmodum vero rex conclusit quod ipsa Johanna examinaretur per gentes ecclesiæ ; et fuerunt deputati episcopi Castrensis, con fessor regis ; Silvanectensis82, Magalonensis83 et Pictavensis84 ; magister Petrus de Versailles, postmodum episcopus Meldensis, et magister Jordanus Morin, et quam plures alii de quorum nominibus non recolit. Qui eamdem Johannam interrogaverunt, in ipsius loquentis præsentia, ad quid ipsa venerat, et quis eam fecerat venire ad regem. Quæ respondit quod venerat ex parte Regis cœlorum, et quod habebat voces et consilium quæ sibi consulebant quid haberet agere ; de his autem non recordatur ipse loquens. Sed postmodum ipsa Johanna, quæ tunc prandebat cum loquen te, dixit loquenti quod ipsa fuerat multum examinata, sed plura sciebat et poterat quam dixisset eam interrogantibus. Rex autem, audita relatione dictorum commissorum ad eam examinandum, iterum 93voluit quod ipsa Johanna iret ad villam Pictavensem ; et ibidem iterum examinata fuit. Ipse tamen loquens in hujusmodi examine facto Pictavis non fuit præsens. Scit tamen quod postmodum in consilio regis fuit relatum quod illi qui eam examinaverant, dixerant quod in eadem nihil invenerant fidei catholicæ coutrarium, et quod, attenta neccessitate, quod rex de eadem se juvare poterat. Et his auditis, rex misit loquentem versus reginam Siciliæ85 pro præparando victualia ad ducendum Aurelianis pro exercitu conducendo ; et ibidem invenit dominum Ambrosium de Loré et dominum Ludovicum, de cujus cognomine non recordatur86, qui præparaverunt victualia. Sed opus erat pecuuiis, et ad habendum pecunias pro dictis victualibus, ipse loquens regressus est ad regem et sibi notificavit qualiter victualia erant parata, et non restabant nisi pecuniæ pro victualibus et armatis. Et tunc rex aliquos misit pro de liberando pecunias necessarias ad opus hujusmodi complendum ; in tantum quod armati cum victualibus fuerunt præparati ad eundum ad villam Aurelianensem, ad tentandum si levari posset obsidio. Cum quibus armatis ipsa Johanna fuit missa ; et fecit rex 94fieri eidem Johannæ armaturas. Et ita recesserunt armati regis cum Johanna ; sed quid fecerunt eundo, et de his quæ facia fuerunt in villa Aurelianensi, nihil scit ipse loquens, nisi ex anditu, quia non fuit рræsens, nec cum ipsis armatis ivit ; sed postmodum vidit fortalitia exsistentia ante villam Aurelianensem, et consideravit fortificationem eorum ; quæ credit potius capta fuisse miraculose quam vi armorum, et maxime fortalitium de Tournelles, in buto pontis, et fortalitium Augustinensium, in quibus, si ipse loquens cum paucis armatis fuisset, ipse bene fuisset ausus exspectare per sex vel septem dies omnimodam potentiam armatorum, et sibi videtur quod eum non cepissent ; et, prout audivit referri ab armatis et capitaneis qui ibidem interfuerant, quod quasi omnia facta Aurelianis adscribebant Dei miraculo et quod illa non fuerant facta opere humano, sed desuper acciderat. Et hoc audivit dici pluries domino Ambrosio de Loré, nuper præposito Parisiensi. Nec eamdem Johannam a tempore sui recessus de rege vidit usque post levatam obsidionem Aurelianensem. Et tantum fecerunt quod fuerunt congregati insimul degentibus regis usque ad numerum sex centum lancearum, desiderantes ire ad villam de Jargueau, quam tenebant Anglici occupatam ; et illa nocte cubuerunt in quodam nemore ; et adveniente crastino, venerunt alii armati regis quos conducebant dominus Bastardus Aurelianensis et dominus Florentius d’Illiers87, et quidam alii capitanei ; et ipsis ad invicem congregatis, invenerunt quod ipsi erant circiter duodecim centum lanceæ ; et fuit 95tunc contentio inter capitaneos, quia aliqui erant opinionis quod fieret insultus in villa, alii de contrario, asserentes Anglicos habere magnam potentiam et esse in magna multitudine. Ipsa tunc Johanna videns inter eos difficultatem, dixit quod non timerent aliquam multitudinem, nec facerent difficultatem de dando eisdem Anglicis insultum, quia Deus conducebat eorum opus ; dicens ipsa Johanna quod, nisi esset secura quod Deus deducebat hoc opus, quod ipsa prædiligeret custodire oves quam tantis periculis se exponere. Et his auditis, duxerunt iter suum erga villam de Jargueau, credentes accipere suburbia et ibidem pernoctare ; quod scientes Anglici venerunt eisdem obviam, et prima facie repulerunt gentes regis. Quod videns ipsa Johanna, accepto suo vexillo, ivit ad invasionem, commonendo armatos quatenus haberent bonum cor. Et tantum fecerunt quod illa node armati regis fuerunt hospitati in suburbiis de Jargueau. Et credit loquens quod Deus hujusmodi opus conducebat, quia illa nocte quasi nullæ factæ sunt excubiæ, ita quod, si Anglici exivissent villam, armati regis fuissent in magno periculo. Et paraverunt armati regis l’artillerie, feceruntque de mane trahere bombardas et machinas contra villam, et habuerunt post aliquos dies inter se consilium quid agendum videretur contra Anglicos exsistentes in villa de Jargueau, pro recuperatione dictæ villæ. Ipsis in consilio existentibus, relatum fuit quod La Hire loquebatur cum domino de Suffort ; de quo ipse loquens, et alii qui habebant onus hujusmodi gentium armatorum, fuerunt male contenti de dicto La Hire ; et fuit mandatus ipse La Hire, qui venit. Post cujus eventum fuit conclusum quod fieret insultus contra villam, et clamaverunt 96præcones : Ad insultum ! ipsaque Johanna dixit loquenti : Avant, gentil duc, à l’assault ! Et, cum eidem loquenti videretur quod præmature agebant ita cito incipere insultum, ipsa Johanna dixit loquenti : Nolite dubitare, hora est parata quando placet Deo ; et quod oportebat operari quando Deus volebat ; operate, et Deus operabitur ; dicendo ulterius eidem loquenti : A ! gentil duc, times-tu? Nonne scis quod ego promisi uxori tuæ te reducere sanum et incolumem ? Quia in veritate, dum ipse loquens recessit a sua uxore pro veniendo cum eadem Johanna ad exercitum, uxor loquentis dixit eidem Johannetæ quod multum timebat de ipso loquente, et quod nuper fuerat prisionarius, et quod tantæ pecuniæ fuerant expositæ pro sua redemptione, quod libenter eumdem loquentem rogavisset de remanendo. Tunc ipsa Johanna respondit : Domina, nolite timere. Ego te eum vobis reddam sanum, et in statu tali aut meliori quam sit.

Dicit etiam quod, durante insultu contra villam de Jargueau, ipsa Johanna dixit loquenti exsistenti in quadam platea quod recederet ab illo loco, et quod nisi recederet, illa machina, ostendendo quamdam machinam exsistentem in villa, te occidet. Et recessit loquens, et paulo post ex eadem machina, in eodem loco a quo recesserat ipse loquens, fuit quidam occisus, qui vocabatur Monseigneur du Lude88 ; de quo habuit 97magnum timorem ipse loquens, et multum mirabatur de dictis ipsius Johannæ, attentis prædictis. Postmodum ipsa Johanna ivit ad insultum, et ipse loquens cum eadem. Et armat is invadentibus, comes de Suffort fecit clamari quod volebat loqui cum loquente ; qui tamen non fuit auditus, imo perfecerunt insultum. Et erat ipsa Johanna in scala, tenens in manu sua vexillum suum, quod vexillum fuit percussum, et ipsa Johanna fuit percussa super caput de uno lapide quod fuit diminutum super capellaniam89 ipsius Johannæ. Ipsa tamen Johanna prostrata fuit ad terram ; et cum surrexisset dixit armatis : Amys, amys, sus ! sus ! Nostre Sire a condempné les Angloys. Ista hora sunt nostri ; habentis bonum cor ! Et in instanti ipsa villa de Jargueau fuit capta, et Anglici recesserunt versus pontes : quos insequebantur Gallici ; et in prosecutione fuerunt occisi plus quam undecim centum.

Et villa capta, ipse loquens, Johanna et armati iverunt ad villam Aurelianensem, et de villa Aurelianensi iverunt apud Magdunum90, ubi erant Anglici in villa, videlicet l’Enfant de Warvic et Scalles. Ipse autem loquens cumpaucis armatis pernoctavit in quadam ecclesia, juxta Magdunum, ubi ipse loquens fuit in magno periculo ; et in crastino iverunt apud Baugency, in quibusdam pratis ubi invenerunt alios armatos regis, et ibidem facta fuit quædam invasio contra Anglicos exsistentes in villa de Baugency. Post quam invasionem Anglici exposuerunt villam et intraverunt castrum ; et fuerunt positæ excubiæ coram castro, ne 98Anglici exirent. Et ipsis exsistentibus coram castro, audiverunt nova quod dominus connestabularius cum certis armatis veniebat ; unde fuit ipse loquens, ipsa Johanna et alii de exercitu male contenti, volentes recedere a dicta villa, quia habebant in mandatis de non recipiendo in sua societate dominum connestabularium. Et dixit loquens ipsi Johannæ quod si ipse connestabularius veniret, ipse recederet. Et in crastino, ante adventum domini connestabularii, venerunt nova quod Anglici veniebant in magno numero, in quorum societate erat dominus de Talbot, et clamaverunt armati : à l’arme ! et tunc ipsa Johanna dixit loquenti, qui volebat recedere propter adventum domini connestabularii, quod opus erat se juvare. Et tandem Anglici reddiderunt castrum per compositionem, et recesserunt cum salvo conductu quem eisdem concessit ipse loquens, qui eodem tempore erat locum tenens pro rege in hujusmodi exercitu. Et dum Anglici recesserunt, venit quidam de societate La Hire, qui dixit loquenti et capitaneis regis quod Anglici veniebant, et quod eos cito vultuatim91 haberent, et quod erant quasi mille homines armorum. Quod audiens ipsa Johanna quæsivit quid diceret ille homo armorum, et sibi notificato, dixit domino connestabulario : A ! beau connestable, vous n’estes pas venu de par moy ; sed quia venistis, vos bene veneritis. Multi autem de gentibus regis timebant, dicentes quod bonum erat mandare equos. Ipsa autem Johanna dixit : En nom Dieu, il les fault combatre ; s’ilz estaient pendus aux nues nous les arons, quia Deus eos mittit nobis ut eos puniamus, asserendo se esse securam de victoria, dicendo verbis 99gallicis : Le gentil roy ara au jour duy la plus grant victoire qu’il eut pièça. Et m’a dit mon conseil qu’ils sont tous nostres. Et scit loquens quod sine magna difficultate Anglici fuerunt debellati et occisi, et inter alios Talbot fuit captus. Fuit autem facta maxima occisio. Anglicorum, et postmodum venerunt gentes regis ad villam de Patay in Belsia ; in qua villa fuit adductus dictus Talbot coram ipso loqnente et domino connestabulario, ipsa Johanna præsente. Dixit enim ipse loquens dicto Talbot quod non credebat de mane quod sibi ita accideret ; qui quidem Talbot respondit quod erat fortuna guerræ. Et deinde reversi sunt versus regem, qui deliberavit postmodum ire ad villam Remensem, pro sua coronatione et consecratione.

Audivitque aliquando dictam Johannam dicentem regi quod ipsa Johanna duraret per annum et non multum plus, et quod cogitarent illo anno de bene operando, quia dicebat se habere quatuor onera, videlicet : fugare Anglicos ; de faciendo regem coronari et consecrari Remis ; de liberando ducem Aurelianensem a manibus Anglicorum ; et de levando obsidionem positam per Anglicos ante villam Aurelianensem.

Dicit insuper quod ipsa Johanna erat casta, et multum odiebat illas mulieres quæ sequebantur armatos. Vidit enim ipse loquens, in Sancto-Dionysio, in regressu coronationis regis, quod ipsa Johanna prosequebatur cum gladio evaginato quamdam juvenculam exsistentem cum armatis, adeo quod, eam insequendo, disrupit suum ensem. Multum etiam irascebatur dum aliquos armatos audiebat jurantes, ipsos multum increpabat et maxime ipsum loquentem, qui aliquando jurabat ; et dum videbateam, refrenabatur a juramento.

100Dicit etiam quod aliquando in exercitu ipse loquens cubuit cum eadem Johanna et armatis à la paillade, et vidit aliquando quod ipsa Johanna se præparabat, et aliquando videbat ejus mammas, quæ pulchræ erant ; non tamen habuit ipse loquens unquam de ea concupiscentiam carnalem.

Dicit ulterius quod, quantum perciperepotuit, ipsam semper tenuit pro bona catholica et proba midiere, quia eam vidit pluries recipere corpus Christi ; et, dum videbat corpus Christi, flebat ; multotiens cum magnis lacrimis. Recipiebat etiam sacram eucharistiam bis in septimana, et sæpe confitebatur.

Dicit etiam quod ipsa Johanna in omnibus factis suis, extra factum guerræ, erat simplex et juvenis ; sed in facto guerræ erat multum experta, tam in portu lanceæ quam in congregando exercitu et ordinandis bellis, et in præparatione de l’artillerie ; et de hoc mirabantur omnes quod ita caute et provide agebat in facto guerræ, ac si fuisset unus capitaneas qui facta guerræ per XX aut XXX annos exercuisset, et maxime in præparatione de l’artillerie, quia multum bene in hoc se habebat.

Nec aliud scit super hoc interrogatus.

F. Johannes Pasquerel.

Venerabilis et religiosus vir, frater Johannes Pasquerel, ordinis Fratrum Heremitarum Sancti Augustini, de conventu Bajocensi, die hesterna productus, receptus et juratus per dominos commissarios, et hodie IV. mensis maii, per notarios, de mandato dominorum commissariorum, examinatus.

Et primo, interrogatus de contends in I., II., III. 101et IV. articulis eidem lectis : dicit et deponit, ejus me dio juramento quod, dum ipse primo habuit nova de ipsa Johanna et qualiter venerat versus regem, ipse loquens erat in villa Aniciensi92, in qua villa erat mater93 ipsius Johannæ, et quidam de eis qui eamdem Johannam adduxerant versus regem ; et quia habebant aliquam notitiam cum loquente, dixerunt eidem loquenti quod conveniens erat quodveniret cumeisdem ad dictam Johannam, et quod eumdem loquentem nunquam dimitterent quousque cum adipsam Johannam perduxissent. Et cum eisdem venit usque ad villam de Chinon et dehinc usque ad villam Turonensem, in cujus conventu villæ Turonensis ipse loquens erat lector. Et ineadem villaTuronensi ipsa Johanna pro tunc erat hospitata in domo Johannis Dupuy, burgensis Turonensis, et eamdem Johannam invenerunt in eadem domo, et eamdem Johannam allocuti fuerunt illi qui eumdem loquentem adduxerant, dicendo : Johanna, nos adduximus vobis istumbonum patrem ; si eum bene cognosceretis, vos eum multum diligeretis. Quibus ipsa Johanna respondit quod bene contentabatur de loquente, et quod jam de eo audiverat loqui, quodque in crastino volebat eidem loquenti confiteri. Et incrastino audivit eam in confessione, et coram ea cantavit missam, et ex illa hora ipse loquens semper secutus est eam, 102et cum ea moram Iraxit usque ad villam Compendii, dum ibidem fuit capta.

Et audivit dici quod ipsa Johanna, dum venit versus regem, fuit visitata bina vice per mulieres quid erat de ea, et si esset vir vel mulier, et an esset corrupta vel virgo ; et inventa fuit mulier, virgo tamen et puella. Et eam visitaverunt, ut audivit, domina de Gaucourt94 et domina de Trèves95. Et postmodum ducta fuit Pictavis, ad examinandum per clericos ibi dem in universitate exsistentes, et ad sciendum quid de ea erat agendum ; et eam examinaverunt magister Jordanus Morin et magister Petrus de Versailles, qui mortuus est episcopus Meldensis, et plures alii ; et, ipsa per eos examinata, concluserunt quod, attenta neces sitate quæ tunc toti regno imminebat, rex de eadem se poterat juvare, et quod in ea nihil invenerant fidei catholicæ contrarium. Et hoc facto, fuit reducta ad villam de Chinon, et credidit loqui cum rege : quod non potuit illa vice. Tandem ex deliberatione Consilii, cum rege locuta est ipsa Johanna ; et illa die, dum ipsa Johanna intraret domum regis ad loquendum sibi, quidam homo exsistens super equum dixit ista verba : Esse pas là la Pucelle ? negando Deum quod si haberet eam nocte, quod ipsam non redderet puellam. Ipsa autem Johanna tunc eidem homini dixit : Ha ! en nom Dieu, tu le renyes, et tu es si près de ta mort ! Postmodum ipse homo, infra horam, cecidit in aquam et submersus est. Et hoc dicit ut audivit adicta Johanna et pluribus aliis qui dicebant in hoc se fuisse præsentes.

Ipsam autem Johannam duxit erga regem dominus 103comes de Vendosme, et introduxit eam in camera regis. Et dum eamdem vidit, petiviteidem Johanna : nomen suum ; quæ respondit : Gentil Daulphin, j’ay nom Jehanne la Pucelle ; et vous mande le Roy des cieulx per me, quod vos eritis sacratus et coronatus in villa Remensi, et eritis locum tenens Regis cœlorum, qui est rex Franciæ. Et post multas interrogationes factas per regem, ipsa Johanna iterum dixit. Ego dico tibi ex parte de Messire, que tu es vray héritier de France, et filz du roy ; et me mittit ad te pro te ducendo Remis, ut ibi recipias coronationem et consecrationem tuam, si volueris. Et his auditis, rex dixit adstantibus quod ipsa Johanna aliqua secreta sibi dixerat quæ nullus sciebat aut scire poterat nisi Deus ; quare multum confidebat de ea. Et omnia præmissa audivit ab ipsa Johanna, quia in præmissis non fuit præsens.

Audivit etiam ab ipsa quod non contentabatur de tantis interrogationibus, et quod impediebant eam ad peragendum negotium ad quod missa erat, et quod opus erat et tempus negotiandi ; dicensulterius quod inquisiverit nuntiis domini sui, scilicet Dei, sibi apparentibus quid ipsa agere debebat, et eidem Johanna ; dixerunt quod acciperet vexillum domini sui ; et propter hoc ipsa Johanna fecit fieri vexillum suum, in quo depingebatur imago Salvatoris nostri sedentis in judicio, in nubibus cœli, et erat quidam angelus depictus tenens in suis manibus florem lilii quem benedicebat imago. Et applicuit ipse loquens Turonis illo tunc quod depingebatur illud vexillum.

Et paulo post ipsa Johanna ivit cum aliis armatis ad levandum obsidionem Aurelianis exsistentem ; et erat 104ipse loquens in societate ipsius Johannæ, a qua non recessit donec ipsa fuit capta ante Compendium ; et sibi serviebat ut cappellanus, audiendo eam in confessione et missam cantando.

Et dicit loquens quod ipsa Johanna erat multum devota erga Deum et beatam Mariam, et quasi quotidie confitebatur et communicabat frequenter. Dicebatenim eidem loquenti, quando erat in aliquo loco ubi erant conventus Mendicantium, quod sibi daret memoriæ dies in quibus parvi pueri Mendicantium recipiebant sacramentum Eucharistiæ, ut illa die reciperet cumeisdem pueris, sicut multotiens faciebat ; nam cum parvis pueris Mendicantium recipiebat sacramentum Eucharistiæ. Dicit etiam quod dum ipsa confitebatur, ipsa flebat.

Insuper dicit loquens quod, dum ipsa Johanna exivit villam Turonensem ad veniendum Aurelianis, ipsa rogavit loquentem quatenus eam non dimitteret, sed semper cum ea staret ut suus confessor : quod sibi promisit loquens. Et fuerunt in villa Blesensi circiter per duos vel tres dies, exspectando victualia quæ ibidem onerabantur innavibus ; et ibidem dixit loquenti qua tenus faceret fieri unum vexillum pro congregandis presbyteris, gallice une bannière, et quod in eodem vexillo faceret depingi imaginem Domini nostri crucifixi : quod et fecit ipse loquens. Et hujusmodi vexillo facto, ipsa Johanna, omni die bina vice, mane videli cet et sero, faciebat per ipsum loquentem congregan omnes presbyteros ; quibus congregatis, cantabant antiphonas et hymnos de beata Maria, et cum eis erat ipsa Johanna ; nec inter illos presbyteros permittere volebat aliquos armatos, nisi fuissent confessi illa die, monendo 105omnes armatos quatenus confiterentur, ut venirent ad hujusmodi congregationem ; nam in ipsa congregatione omnes presbyteri erant parati ad confitendum quoscumque qui eisdem confiteri volebant.

Et dum ipsa Johanna exivit villam Blesensem ad eundum Aurelianis, ipsa fecit congregari omnes presbyteros cum illo vexillo, et antecedebant ipsi presbyteri armatos. Qui exiverunt per latus de la Saulongne sic congregati, cantando Veni creator spiritus et quam plures antiphonas, et jacuerunt illa die in campis, et etiam alia die sequente. Et tertia die applicuerunt prope villam Aurelianensem, ubi Anglici tenebant obsidionem juxta ripam fluvii Ligeris ; et armati regis applicuerunt satis prope Anglicos, ita quod oculatim poterant Anglici et Gallici se videre, ducebantque armati regis victualia. Erat autem tunc riparia ita modica quod naves ascendere non poterant, nec venire usque ad ripam ubi erant Anglici ; et quasi subito crevit aqua, ita quod naves applicuerunt versus armatos ; in quibus navibus ipsa Johanna cum aliquibus armatis introivit, et ivit intra villam Aurelianensem. Et ipse loquens de jussu dictæ Johannæ, cum presbyteris et vexillo reversus est apud villam Blesensem ; et deinde, paucis diebus transactis, ipse loquens cum multis armatis venit ad civitatem Aurelianensem per latus Belsiæ, cum dicto vexillo et presbyteris, sine quocumque impedimento ; et dum ipsa Johanna scivit eorum adventum, ipsa ivit eis obviam et insimul intraverunt villam Aurelianensem sine impedimento, et introduxerunt victualia, videntibus Anglicis. Et mirum erat, quia omnes Anglici cum multitudine magna et potentia, armati et parati ad bellum, videbant armatos regis in comitiva modica, respectu 106Anglicorum ; videbant etiam et audiebant presbyteros cantantes, inter quos erat loquens, portans vexillum ; et tamen nullus Anglicus commotus est, nec in eosdem armatos et presbyteros nullam fecerunt invasionem.

Et ipsis sic in civitate Aurelianensi receptis, armati iterum exiverunt villam Aurelianensem, ipsa Johanna instante, et ivenait ad invadendum et insultum faciendum in Anglicos exsistentes in fortalitio seu bastilda Sancti Lupi. Ipse autem loquens cum aliis presbyteris, post prandium, accesserunt ad hospitium dicta ; Johannæ, et iliim ibidem venerunt, ipsa Johanna clamabat : Ubi sunt iIli qui me debent armare? Sanguis nostrarum gentium decurrit per terram. Et ipsa armata, subito exivit civitatem, et ivit ad dictum locum fortalitii Sancti Laudi96, ubi erat invasio seu insultus ; et in itinere invenit multos vulneratos, unde maxime condoluit, et applicuit cum aliis ad insultum, taliter quod vi et violent ia ipsum fortalitium fuit captum, et Anglici in eodem exsistentes capti. Etrecordatur ipse loquens quod fuit in vigilia Ascensionis Domini, fueruntque ibidem multi Anglici interfecti : unde multum dolebat ipsa Johanna ex eo quod dicebat eos interfectos sine confessione, et eos multum plangebat, et illico ipsa eidem loquenti confessa est. Eidem etiam loquenti præcepit quod publice moneret omnes armatos quod confiterentur peccata sua et redderent gratias Deo de victoria obtenta ; alias ipsa cum eis non interesset, imo ipsorum societatem relinqueret ; dicendo ulterius, dicta die vigiliæ Ascensionis Domini, quod infra quinque dies obsidio exsistens ante villam Aurelianensem levaretur, nec remaneret aliquis Anglicus coram civitate : quod ita accidit, 107quia, ut jam dixit, dicta die mercurii, fuit captum fortalitium seu bastilda Sancti Laudi, ubi sunt moniales97, et in quo fortalitio erant plus quam centum homines electi et bene armati, de quibus nullus remansit quin fuerit captus aut mortuus. Et illa die de sero, dum esset in suo hospitio, dixit eidem loquenti quod in crastinum, quod erat dies festi Ascensionis Domini, non faceret bellum nec se armaret, ob reverentiam dicti festi, et quod illa die volebat confiteri et recipere sacramentum Eucharistiæ : quod et fecit ; et illa die ordinavit quod nullus præsumeret in crastino exire villam et ire ad invasionem seu insultum, nisi per prius ivisset ad confessionem ; et quod caverent ne mulieres diffamatæ eam sequerentur, quia propter peccata Deus permitteret perdere bellum. Et ita factum fuit, sicut ipsa Johanna ordinaverat.

Dicit etiam ipse loquensquod illa die festi Ascensionis Domini, ipsa Johanna scripsit Anglicis exsistentibus in fortalitiis seu bastildis in hunc modum :

Et postmodum accepit unam sagittam, et ligavit cum filo dictam litteram in buto dictæ sagittæ, et præcepit cuidam balistario quod traheret hujusmodi sagittam ad Anglicos, clamando : Legatis, sunt nova ! Et eamdem sagittam receperunt Anglici cum littera, et eamdem legerunt. Qua lecta, inceperunt clamare maximo clamore, dicendo : Assunt nova de la putain des Armignacz ! Ex quibus verbis ipsa Johanna incepit suspirare et flere cum abundantia lacrimarum, invocando Regem cœlorum in suo juvamine. Et postmodum fuit consolata, ut dicebat, quia habuerat nova a domino suo ; et sero, post cœnam, ordinavit loquenti quod ipse surgeret in crastino citius quam fecisset die Ascensionis, et quod eam confiteretur summo mane : quod et fecit.

Et dicta die, videlicet veneris, in crastino dicti festi Ascensionis, ipse loquens surrexit summo mane, eamdemque Johannam audivit in confessione, et cantavit missam coram ipsa et suis gentibus, in villa Aurelianensi ; et postmodum iveruntad insultum, quiduravit a mane usque ad vesperam. Et eadem die fuit captum fortalitium Augustinense cum magno insultu, et ipsa Johanna quæ consueveratjejunare diebus veneris, illa die non potuit jejunare, quia fuerat nimis vexata, et cœnavit ipsa Johanna. Post ejus cœnam, venit ad eamdem Johannam unus valens et notabilis miles, de cujus nomine non recordatur ipse loquens, et dixit eidem Johannæ quod capitanei et armati regis fuerant ad invicem ad consilium, et quod ipsi videbant quod erant pauci armati 109respectu Anglicorum, quodque eisdem Deus fecerat magnam gratiam de contentis99 obtentis, [addendo] : considerantes quod villa est plena victualibus, nos poterimus bene custodire civitatem exspectando succursum regis ; nec videtur consilio expediens quod cras armati exeant. Ipsa Johanna respondit : Vos fuistis in vestro consilio, et ego fui in meo ; et credatis quod consilium Domini mei perficietur et tenebit, et consilium hujusmodi peribit ; dicendo eidem loquenti, qui tunc erat prope eam : Surgatis crastina die summo mane, et plus quam hodie feceritis, et agatis melius quam poteritis. Teneatis vos semper prope me, quia die crastina ego habebo multum agere et ampliora quam habui unquam, et exibit crastina die sanguis a corpore meo supra mammam.

Die autem sabbati adveniente, ipse loquens surrexit summo mane, missam celebravit ; et ivit ad insultum ipsa Johanna in fortalitio Pontis, ubi erat Clasdas Anglicus ; et duravit ibidem insultus a mane usque ad occasum solis sine intermissione. In quo insultu et post prandium, ipsa Johanna, sicut prædixerat, fuit percussa de una sagitta supra mammam, et dum sensit se vulneratam, timuit et flevit, et fuit consolata, ut dicebat. Et aliqui armati videntes eam taliter besam, voluerunt eam charmare, gallice charmer ; sed ipsa noluit, dicendo : Ego prædiligerem mori quam facere aliquid quod scirem esse peccatum, vel esse contra voluntatem Dei ; et bene sciebat quod semel debebat mori ; non tamen sciebat quando, ubi, aut qualiter, nec qua hora ; sed, si ejus vulneri posset poni remedium sine peccato, quod ipsa bene volebat sanari. Et apposuerunt eidem 110vulneri oleum olivarum cum lardo, et post hujusmodi appositionem, ipsa Johanna confessa est eidem loquenti, flendo et lamentando. Et iterum reversa est ad invasionem seu insultum, clamando et dicendo : Clasdas, Clasdas, ren-ti, ren-ti Regi cœlorum. Tu me vocasti putain ; ego habeo magnam pietatem de tua anima et tuorum. Tunc ipse Clasdas armatus a capite usque ad pedes cecidit in fluvium Ligeris et submersus est ; unde ipsa Johanna pietate mota, incepit fortiter flere pro anima ipsius Clasdas et aliorum ibidem magno numero submersorum. Et illa die omnes Anglici qui erant ultra pontem fuerunt capti aut mortui.

Et deinde, die dominica, ante ortum solis, omnes Anglici qui remanserant in campis, se ad invicem congregaverunt, et venerunt usque supra fossata villæ Aurelianensis, et iverunt in villa de Magduno supra Ligerim ; et ibidem remanserunt aliquibus diebus. Et dicta die dominica, fuit facta in villa Aurelianensi processio solemnis cum sermone ; et concluserunt ire ad regem, et ivit ipsa Johanna versus regem, et Anglici se congregaverunt et iverunt ad villam de Jargueau, quæfuit capta insultu. Et deinde Anglici fuerunt debellati et victi juxta villam de Patay.

Et deinde ipsa Johanna volens procedere ulterius, sicut dixerat, ad coronationem regis, duxit regem ad villam Trecensem in Campania, et de villa Trecensi apud villam Catalaunensem, et de Catalauno in villa Remensi, ubi rex ibidem miraculose fuit coronatus etconsecratus, prout in pinncipio sui accessus ipsa Johanna prædixerat. Et pluries audivit dicere dictæ Johannæ quod de facto suo erat quoddam ministerium ; et quam sibi diceretur : Nunquam talia fuerunt visa sicut videntur 111de facto vestro ; in nullo libro legitur de talibus factis ; ipsa respondebat : Dominus meus habet unum librum in quo unquam nullus clericus legit, tantum sit perfectus in clericatura.

Dicit insuper ipse loquens quod, totiens quotiens equitabat per campos et appropinquabat fortalitia, semper hospitabatur ad partem cum mulieribus ; et vidit cam pluribus noctibus quod se ponebat genibus flexis ad terram, orando Deum pro prosperitate regis et complemento suæ legationis sibi commissæ a Deo.

Dicit insuper quod, in exercitu et dum erat in campis, quod aliquando non inveniebantur victualia necessaria ; ipsa tamen nunquam voluisset comedere de victualibus ablatis. Et credit loquens firmiter quod erat a Deo missa, quia exercebat bonas operationes et erat plena omnibus virtutibus ; nam de pauperibus armatis, esto quod essent de parte Anglicorum, ipsa multum compatiebatur, quia, dum videbat eos in extremis vel vulneratos, faciebat eos confiteri. Timebat etiam multum Deum, quia, pro milla re, voluisset agere aliquid quod Deo displicuisset ; nam, dum fuit vulnerata in spatula de quodam tractu balistæ, taliter quod tractus apparebat ex utroque latere, aliqui voluerunt eam charmare, prominentes sibi quod sanaretur immediate. Respondit quod erat peccatum, et quod mallet mori quam offendere Dominum nostrum per tales incantationes.

Dicit insuper quod bene miratur quod tanti clerici, sicut erant illi qui eam morti tradiderunt in villa Rothomagensi, ausi fuerunt attentare in ipsam Johannam, et facere mori talem pauperem et simplicem christianam, tam crudeliter et sine causa (saltem qaæ esset sufficiens ad mortem), et quam poterant custodire in 112carceribus aut alibi, absque eo quod eisdem fecisset displicitum ; et maxime quod erant ejus inimici capitales ; et sibi videtur quod injuste assumpserunt judicium.

De suis autem actis et factis sciunt plenissime et sunt informati de aliquibus secretis dominus noster rex et dux Alenconii, qui aliqua secreta possent declarare, si vellent. Nec aliud scit, nisi quod ipsa Johanna pluries dixit eidem loquenti quod, si contingeret eam vitam finire, quod dominus rex faceret fieri cappellas ad deprecandum Altissimum pro salute animarum illorum qui obierant in guerra pro defensione regni.

Sic signatum : Ego frater Joannes Pasquerelli, ita scripsi et deposui, anno Domini MCCCCLVI, die veneris, in crastino Ascensionis Domini. J. Pasquerelli.

F. Johannes de Lenozoliis.

Venerabilis et religiosus vir frater Johannes de Lenozoliis, presbyter ordinis Sancti Petri Cœlestini, ætatis LVIII100 annorum vel eocirca, testis productus, receptus, juratus et examinatus anno prædicto, die VII. mensis maii.

Et primo, interrogatus quid ipse sciat attestari seu deponere de contentis in I., II., III. et IV. articulis articulorum in hac causa productorum : deponit quod nullam habuitde eadem Johanna notitiam, quia solum eamviditin duabus prædicationibus quæ fuerunt factæ Rothomagi.

Deinde interrogatus de contentis in V. usquead XXIII., deponit quod de contentis in eisdem solum scit ipse loqueos quod, temporequo ipsa Johanna erat Rothomagi 113detenta, ipse erat servitor defuncti magistri Guillelmi Erart. Et venit ipse loquens de Burgundia cum eodem magistro suo usque ad villam Rothomagensem, et dum pervenerunt ibi, audivit loquens quod fiebat mentio de hujusmodi processu ; sed quid in eodem processu factum fuerit nihil scit ipse loquens, quia recessit a dicta villa Rothomagensi, et ivit Cadomi, et stetit ibidem usque circa festum Pentecostes : in quo festo rediit Rothomagi, et invenit magistrum suum, qui sibi dixit quod habebat onus faciendi quamdam prædicationem pro ipsa Johanna, de quo sibi displicebat multum, dicendo eidem loquenti quod vellet esse in Flandria, et quod materia sibi multum displicebat.

Deinde interrogatus de contentis in dictis articulis, dicit et deponit, ejus medio juramento, quod ipse fuit in prædicatione facta per dictum magistrum suum in Sancto Audoeno ; sed quid fuerit dictum non recordatur, quia a longe stabat. Et recordatur quod rumor popularis erat in fine sermonis quod ipsa Johanna se revocaverat, et quod reducta erat, de quo multi gaudebant ; sed quid revocaverat nescit. Et dicit quod post hujusmodi revocationem, fuit sibi tradita vestis muliebris per magistros Petrum Mauricii et Nicolaum Loyseleur, et sic reducta in carcerem. Audivit tamen dici quod vestis sua virilis fuit ei dimissa in carcere : quam vestem virilem postmodum resumpsit ; sed qua de causa aut quis movit eam, nescit. Scit tamen quod, post resumptionem hujusmodi habitus, judicantes fuerunt congregati ad sciendumquid esset faciendum ; sed quid concluserunt nescit, nisi ex auditu communiter dicentium quod fuerat judicata relapsa eo quod ipsa habitum virilem resumpserat, et dicebat voces suas sibi apparuisse.

114Dicit etiam quod vidit eamdem Johannam in secunda prædicatione, in qua ipse loquens interfuit ; et de mane, ante hujusmodi prædicationem, vidit eidem Johannæ deferri corpus Christi multum solemniter, cantando letaniam, et dicendo Orate pro ea, et cum magna multitudine tædarum ; sed quis hoc deliberavit aut ordinavit nihil scit. Nec fuit ipse loquens præsens in receptione, licet audiverit dici postmodum quod multum devote receperat et cum magna abundantia lacrimai um. Et paulo post fuit ipsa Johanna ducta in ambone parato in Veteri Foro, et ibi prædicatio facta per magistrum Nicolaum Midi ; sed quid fuitfactum in hujusmodi prædicatione non recordatur, quia longe erat a prædicatore.

Dicit etiam quod eam non vidit reddi justitiæ sæculari ; sed, modicum post hujusmodi prædicationem, vidit eam duci ad supplicium, et ibidem vidit eam cremari. Dicit tamen quod ipsa clamabat alta voce Jhesus, iteratis vicibus. Nec aliud scit.

D. Simon Charles.

Nobilis et scientificus vir dominus Simon Charles, domini nostri regis in sua Camera compotorum præsidens101, ætatis LX annorum, vel circiter, testis productus, receptus, juratus et examinatus anno et die prædictis.

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere seu attestari de contentis in I., II., III. et IV. articulis articulorum in hac causa productorum : dicit et deponit, ejus medio juramento, se scire solum ea quæ sequuntur : 115videlicet quod, anno quod ipsa Johanna venit versus regem, ipse loquens missus fuerat per regem in ambaxiata apud Venetias, et circa mensem martii rediit ; quo tempore audivit dici a Johanne de Metz, qui adduxerat eamdem Johannam ad regem, quod ipsa erat versus regem. Et scit loquens quod, dum ipsa Johanna applicuit apud villam de Chinon, fuit deliberatum in Consilio si rex audiret eam vel non. Et primo, eam interrogaverunt ad quid venerat et quid petebat. Licet ipsa nihil vellet dicere nisi loqueretur regi, fuit tamen compulsa ex parte regis de dicendo causam suæ legationis, et dixit quod habebat duo in mandatis ex parte Regis cœlorum : unum videlicet de levando obsidionem Aurelianensem ; aliud de ducendo regem Remis pro sua coronatione et consecratione. Quibus auditis, aliqui de consiliariis regis dicebant quod rex eidem Johannæ nullam adhibere debebat fidem ; et alii quod, ex quo dicebat se missam a Deo et quod aliqua habebat loqui cum rege, quod rex ad minus eam audire debebat. Tamen rex voluit quod per clericos et ecclesiasticos viros prius examinaretur ; quod et factum fuit. Et tandem, licet cum difficultate, fuit appunctuatum quod rex eam audiret. Et dum intravit castrum de Chinon ad veniendum coram rege, adhuc rex, de consilio majorum suæ curiæ, dubitavit loqui cum ea, donec eidem regi fuerit delatum quod Robertus de Baudricuria scripserat regi quod sibi miserat quamdam mulierem, et adducta fuerat per patriam inimicorum regis et quasi miraculose transiverat multa flumina ad vadum, ut perduceretur ad regem. Et ob hoc rex fuit motns ad eam audiendum, et eidem Johannæ fuit data audientia. Et dum rex scivit eam venturam, se traxit ad partem 116extra alios ; ipsa tamen Johanna bene cognovit eum et ei reverentiam exhibuit, quæ per longum spatium locuta fuit cum rege. Et ea audita, rex videbatur esse gaudens. Et deinde rex nolens adhuc aliquid facere nisi a gentibus ecclesiasticis haberetconsilium, misit iterum eamdem Johannam ad villam Pictavensem, ut ibidem examinaretur per clericos universitatis Pictavensis ; et postquam rex scivit eam examina tam, et quod relatum sibi fuit quod in ea non inveniebatur nisi bonum, rex fecit sibi fieri arma et tradidit sibi gentes ; habuitque ordinationem circa factum guerræ.

Et dicit ipse loquens quod ipsa Johanna erat multum simplex in omnibus suis agendis, excepto in facto guerræ, in quo erat quam plurimum experta. Et audivit ipse loquens ex ore regis multa bona verba de eadem Johanna, et hoc fuit in Sancto-Benedicto supra Ligerim : in quo loco rex habuit pietatem de ea et de pœna quam portabat et præcepit sibi quod quiesceret. Et tunc ipsa Johanna dixit regi lacrimando quod non dubitaret et quod obtineret totum regnum suum, et quod in brevi coronaretur. Et dicit quod multum increpabat homines armorum quum videbat eisdem aliquid facere quod sibi videbatur non faciendum.

De his autem quæ facta fuerunt Aurelianis, nihil scit, nisi ex auditu, quia non fuit præsens ; sed unian audivit dici domino de Gaucourt, dum ipsa erat Aurelianis, et conclusum fuisset per gentes qui habebant onus gentium regis, quod non videbatur bonum quod fieret aliqua invasio seu insultus, die qua fuit capta bastilia Augustinensium, et fuit commissus ipse dominus de Gaucourt ad custodiendum portas ne aliquis exiret portam : ipsa tamen Johanna de hoc non fuit 117contenta ; imo fuit opinionis quod armati debebant exire cum gentibus villæ et ire ad insultum ad dictam bastiliam, et hujusmodi opinionis fuerunt multi armati et homines de villa ; dixit que eadem Johanna eidem domino de Gaucourt quod erat unus malus homo, dicendo eidem : Velitis, nolitis, armati venient, et obtinebunt prout alias obtinuerunt. Et contra voluntatem ipsius domini de Gaucourt exiverunt armati villam tenentes102, et iverunt ad insultum ad invadendum dictam bastiliam Augustinensium, quam ceperunt vi et violentia. Et, prout audivit dici ab eodem domino de Gaucourt, ipse fuit in maximo periculo.

Dicit ulterius quod ipsa Johanna fuit cum rege usque ad villam Trecensem, per quam transire volebat rex ad eundum Remis pro sua coronatione habenda ; et rege exsistente ante prædictam villam Trecensem, et quum armati viderent quod non habebant victualia aliqua, et sic erant in desperatione et quasi recessu, ipsa Johanna dixit regi quod non dubitaret de aliquo et quod in crastino obtineret civitatem. Et tunc ipsa Johanna accepit vexillum suum, et eam sequebantur multi homines pedites, quibus præcepit quod quilibet faceret fasciculos ad replendum fossata. Qui multos fecerunt, et in crastinum ipsa Johanna clamavit : Ad insultum ! fingens ponere fasciculos in fossatis. Et hoc videntes cives Trecenses, timentes hujusmodi insultum, miserunt ad regem ad tractandum de compositione habenda cum rege. Et fuit facta compositio per regem cum civibus, et intravit rex villam Trecensem cum magno apparatu, ipsa Johanna portante vexillum suum prope regem.

118Et dicit quod paulo post rex cum sua armata exivit villam Trecensem, et ivit versus Catalaunum et deinde Remis ; et quum rex dubitaret ne forte haberet resistentiam Remis, ipsa Johanna dixit regi : Nolite dubitare, quia burgenses villæ Remensis venient vobis obviam ; et quod, antequam appropinquaret civitatem Remensem, burgenses se redderent. Et timebat rex resistentiam illorum de Remis quia non habebat artillerie, gallice, nec machinas ad ponendum obsidionem, si fuissent rebelles. Dicebat enim ipsa Johanna regi quod audacter procederet et quod de nullo dubitaret, quia, si vellet procedere viriliter, totum regnum suum obtineret.

Dicit insuper ipse loquens quod credit quod a Deo venit, quia faciebat opera Dei, sæpe confitendo, sacramentum Eucharistiæ recipiendo quasi qualibet septimana. Dicit insuper ipse loquens quod, dum erat in armis et eques, nunquam descendebat de equo pro necessariis naturæ ; et mirabantur omnesarmati quomodo poterat tantum stare supra equum. Nec aliud scit.

Testes in hac causa producti, et per nos, Johannem, miseratione divina archiepiscopum Remensem, judicem auctoritate apostolica deputatum, in præsentia venerabilis et religiosi viri, fratris Thomæ Verel, sacra theologiæ professoris, ordinis Fratrum Prædicatorum, vicarii et substituti domini inquisitoris fidei, et Gerardi Delasalle, presbyteri, notarii publici, ad hoc in absentia notariorum causa ; per nos deputati, recepti, jurati et examinati, in villa Parisiensi, anno domini MCCCCLVI, diebus in ipsorum testium depositionibus contentis. Dictaque et depositiones et attestationes eorumdem sequntur in hæc verba :

Dominus de Termes.

Et primo, nobilis et prudens dominus Theobaldus d’Armignac, alias de Termes, miles, baillivus Carnotensis, ætatis L. annorum, vel eocirca, examinatus 119super contentis in articulis in hac causa productis, die VII. maii.

Et primo, interrogaitus de contentis in I., II., III. et IV. articulis ipsorum articulorum : deponit quod de eadem Johanna solum habuit notitiam quando ipsa recessit ad villain Aurelianensem, ad levandum obsidionem ibidem per Anglicos positam : in qua villa Aurelianensi, et pro ejus custodia, ipse loquens erat in societate domini Dunensis. Et dum sciverunt ipsam Johannam advenisse, dictus dominus comes Dunensis, ipse loquens et plures alii transfretaverunt fluvium Ligeris, et iverunt quæsitum eamdem Johannam, quæ erat de latere Sancti Johannis Albi ; et eamdem Johannam adduxerunt ad dictam villam Aurelianensem. Post cujus adventum ipse loquens eam vidit in insultibus factis in bastiliis Sancti Laudi et Augustinensium, Sancti Johannis Albi et Pontis ; in quibus insultibus ipsa Johanna fuit ita valens et ita se gessit, quod non esset possibile cuicumque homini melius agere in facto guerræ. Et mirabantur omnes capitanei de sua valentia et diligentia, aс pœnis et laboribus per eam supportatis.

Et credit quod erat bona et proba creatura, et quod ea quæ faciebat plus erant divinitatisquam humanitatis, quia reprehendebat sæpe vitia arma toi um ; et (ut audivit etiam dici a quodam magistro Roberto Baignart, sacræ theologiæ professore, ordinis Fratrum Prædicatorum, quod ipse eam audiverat pluries in confessione), quod ipsa Johanna erat mulier Dei, et quod ea quæ faciebat erant a Deo ; quodque ipsa erat bonæ animæ et bonæ conscientiæ.

Dicit etiam quod, post levatam obsidionem Aurelianensem, 120ipse loquens cum pluribus aliis armatis ivit in societate dictæ Johannæ à Baugency, ubi erant Anglici. Et die qua Anglici perdiderunt bellum apud Patay, ipse loquens et defunctus La Hire, scientes Anglicos esse congregatos et ad bellum paratos, dixerunt eidem Johannæ quod Anglici veniebant et erant in bello parati adpugnam. Quæ respondit, dicendo capitaneis : Percutiatis audacter, ipsi fugam capient ; nec diu ibidem starent. Et tunc ad ejus verbum, capitanei se disposuerunt de invadendo, et illico Anglici conversi fuerunt in fugam. Et prædixerat ipsa Johanna Gallicis, quod de gentibus suis nulli vel pauci interficerentur, nec haberent damnum : quod ita accidit, quia de omnibus hominibus nostris, fuit interfectus solus quidam nobilis de societate loquentis.

Dicit etiam ipse loquens quod ipse fuit cum domino nostro rege ante villam Trecensem et usque ad villam Remensem, in societate dictæ Johannæ.

Et de omnibus factis per eamdem Johannam plus credit esse divinitatis quam humanitatis, quia, ut dicit loquens, ipsa sæpissime confitebatur, recipiebat sacramentum Eucharistiæ, eratque devotissima audiendo missam. Dicit tamen quod extra factum guerræ erat simplex et innocens ; sed in conductu et dispositione armatorum, et in facto guerræ, et in ordinando bella et animando armatos, ipsa ita se habebat ас si fuisset subtilior capitaneus mundi, qui totis temporibus euis edoctus fuisset in guerra. Nec aliud scit.

D. Haimondus de Macy

Dominus Haimondus, dominiis de Macy, miles, 121ætatis LVI annorum, vel circiter, testis productus, receptus, juratus et examinatus per nos, archiepiscopum præfatum, in præsentia ipsius fratris Thomæ Verel, anno et die prædictis.

Interrogatus de contentis in I., II., III. et IV. articulis articulorum in hujusmodi causa productorum : dicit et deponit, ejus medio juramento, quod de eadem Johanna primo habuit notitiam, quia eam vidit carceribus mancipatam, in castro de Beaurevoir, pro et nomine domini comitis de Ligny ; quam pluries vidit in carcere et cum ea pluries locutus est. Et tentavit ipse loquens pluries, cum ea ludendo, tangere mammas suas, nitendo ponere manus in sinu suo : quod tamen pati nolebat ipsa Johanna, imo ipsum loquentem pro posse repellebat. Erat etiam ipsa Johanna honestæ conversationis, tam in verbis quam in gestu.

Dicit etiam quod ipsa Johanna fuit ducta in castro du Crotay, ubi tunc erat detentus prisionarius unus multum notabilis homo, vocatus magister Nicolaus de Queuville, cancellarius ecclesiæ Ambianensis, utriusque juris doctor, qui sæpe in eisdem carceribus celebrabat, et cujus missam sæpissime audiebat ipsa Johanna ; et in tantum quod audivit dici post eidem magistro Nicolao quod eamdem Johannam audierat in confessione, et quod ipsa Johanna erat bona christiana et devotissima ; et quam plura bona dicebat de eadem Johanna.

Dicit ulterius ipse loquens quod ipsa Johanna fuit ducta in castro Rothomagensi, in quodam carcere versus campos ; et in eadem villa, durante tempore, quo ipsa Johanna erat detenta in eisdem carceribus, accessit ipse dominus comes de Ligny, in cujus societate erat ipse loquens. Et quadam die ipse dominus comes de 122Ligny voluit ipsam Johannam videre, et ad eam accessit in societate dominorum comitum de Warvic et de Stauffort103, præsente cancellario Angliæ, tunc episcopo Morinensi104 et fratre dicti comitis de Ligny, et ipso loquente ; et eamdem Johannam allocutus est ipse comes de Ligny, dicendo ista verba : Johanna, ego veni huc ad ponendum vos ad financiam, dum tamen velitis promittere quod nunquam armabitis vos contra nos. Quæ respondit : En non Dé, vos deridetis a me, quia ego bene scio quod vos non habetis nec velle, nec posse ; et illa verba repetitis vicibus dixit, quod ipse dominus comes persistebat in dictis verbis, dicendo ulterius : Je sçay bien que ces Angloys me feront mourir, credentes post mortem meam lucrari regnum Franciæ ; sed, si essent centum mille godons105, gallice, plus quam sint de præsenti, non habebunt regnum. Et ex istis verbis indignatus fuit comes de Stauffort, et traxit dagam suam usque ad medium pro percutiendo eam ; sed comes de Warvic eum impedivit. Et post aliqua tempora, ipso loquente adhuc exsistente in villa Rothomagensi, ipsa Johanna fuit ducta in platea ante Sanctum Audoenum, ubi fuit facta quædam prædicatio quam fecit magister Nicolaus Midi106, qui inter alia verba dicebat, ut audivit ipse loquens : Johanna, nos habemus tantam pietatem de te : oportet quod vos revocetis ea quæ dixistis, vel quod 123nos dimittamus vos justitiæ sæculari. Ipsa autem responderat quod nihil mali fecerat, et quod credebat in duodecim articulis fidei et in decem præceptis Decalogi ; dicendo ulterius quod se referebat Curiæ romanæ, et volebat credere in omnibus in quibus sancta Ecclesia credebat. Et his non obstantibus, fuit multum oppressa de se revocando ; quæ tamen dicebat ista verba : Vos habetis multam pœnam pro me seducendo ; et ut evitaret periculum, dixit quod erat contenta facere omnia quæ velient. Et tunc quidam secretarius regis Angliæ, tunc præsens, vocatus Laurentius Calot, extraxit a manica sua quamdam parvam schedulam scriptam, quam tradidit eidem Johannæ ad signandum ; et ipsa respondebat quod nesciebat nec legere, nec scribere. Non obstante hoc ipse Laurentius Calot, secretarius, tradidit eidem Johannæ dictam schedulam et calamum ad signandum ; et per modum derisionis, ipsa Johanna fecit quoddam rotundum. Et tunc ipse Laurentius Calot accepit manum ipsius Johannæ cum calamo, et fecit fieri eidem Johannæ quoddam signum de quo non recordatur loquens.

Et credit quod sit in paradiso.

Coleta, uxor P. Milet.

Coleta, uxor Petri Milet, grapharii electorum Parisiensium, ætatis LVI annorum, per nos, archiepiscopum præfatum, in dictorum fratris Thomæ et notarii præsentia, recepta, jurata et examinata anno Domini MCCCCLVI, die XI. mensis maii.

Et primo, interrogata de contentis in I., II., III. et IV. articulis articulorum in hac causa productorum : 124deponit ipsa loquens quod primo habuit notitiam de eadem Johanna quando venit Aurelianis. Et dicit quod fuit hospitata in domu Jacobi Bouchier, ubi ipsa loquens eamdem Johannam ivit visum. Quæ Johanna semper et continue loquebatur de Deo, dicendo : Messire m’a envoyée pour secourir la bonne ville d’Orléans.

Dicit etiam quod pluries vidit eidem Johannæ audire missam cum maxima devotione, ut bona christiana et catholica.

Dicit insuper quod ipsa Johanna, tempore quo accessit Aurelianis pro levando obsidionem, dormiebat in domosui hospitis, vocati Jacobi Le Bouchier, in vigilia Ascensionis Domini, et repente evigilata, vocavit suum mangonem, vocatum Mugot107, et eidem dixit : En nom Dé, est malefactum. Quare non fui citius evigilata? Gentes nostræ habent multum agere ; petiitque arma sua, et fecit se armari, mangoque suus eidem adduxit equum suum ; et ascendit supra equum armata, tenens lanceam in pugno ; et incepit currere per Magnum Vicum taliter quod ex pavimento exibat ignis, et ivit directe usque ad Sanctum Laudum, et fecit præconisari cum sono tubæ quod nulli in ecclesia aliquid acriperent.

Dicit etiam et deponit quod, die qua fortalitium seu bastilia Pontis fuit captum seu capta, de mane, ipsa exsistente in domo dieti hospitis sui, quidam attulit eidem unam alosam ; quam videns ipsa Johanna dixit hospiti suo : Custodiatis eam usque sero, quia ego 125adducam vobis hoc sero ung godon, et rapasseray pardessus le pont.

Dicit ulterius quod ipsa Johanna erat multum sobria in cibo et potu, honesteque se habebat in conversatione, gestu et manutenentia ; et credit firmiter ipsa loquens quod factum suum et operationes suæ potius erant opus Dei quam hominis.

Nec aliud scit debite interrogata.

Petrus Milet.

Petrus Milet, clericus seu grapharius Electorum Parisiensium108, ætatis LXXII annorum, vel circiter, testis productus, receptus et per nos juratus et examinatus, inpræsentia dictorum subinquisitoris et notarii, die XI. mensis maii.

Et primo, interrogatus de contentis in I., II., III. et IV. articulis articulorum in hac causa productorum : deponit, ejus mediojuramento, quod de eadem Johanna la Pucelle solum habuit notitiam durante obsidione positaper Anglicos ante villam Aurelianensem, in qua villa ipse loquens cum aliis erat obses109. Et illo tempore durante, ipsa Johanna applicuit Aurelianis, et fuit hospitata in domo Jacobi Bouchier, in qua domo juste, sanete et sobrie et cum maxima honestate frequentabat, missam quotidie devotissime audiebat, recipiebat sæpissime sacramentum Encharistiæ.

Dicit ulterius quod paulo post accessum suum Aurelianis, ipsa misit ad Anglicos tenentes obsidionem 126ante villam, et eos summavit in scriptis, et naisit quamdam schedulam bene simpliciter factam, quam legit ipse loquens, quæ in effectu continebat quod ipsa notificabat Anglicis quod voluntas Dei erat, dicendo ista verba in suo idiomate : Messire vous mande que vous en aliez en vostre pays ; car c’est son plaisir, ou sinon je vous feray ung tel hahay110.

De captione bastiliæ seu fortalitii Sancti Laudi, deponit quod ipsa erat dormiens in dotno sui hospitis, et illico evigilans se, dixit quod gentes habebant se agere ; et fecit se armari, et exivit villam, fecitque proclaman quod nulli acciperent in ecclesia bona.

Et pariformiter deponit de bastilia Poutis sicut uxor sua.

Dicit ulterius quod ipsa reprehendebat illos quos cognoscebat delinquentes, et maxime armatos quando blasphemabant vel jurabant, aut blasphemias aliquas dicebant. Repellebat etiam mulieres quæ cum armai is erant, et plures minas eis inferebat ut recederent ab armatis.

Et credit firmiter quod ejus opera et facta potiusfuerunt divinitatis quam humanitntis. Audivit etiam dici a domino de Gaucourt et aliis capitaneis quod ipsa erat multum docta in armis ; et mirabantur singuli de sua industria. Nec aliud scit.

M. Anianus Viole.

Magister Anianus Viole, in legibus licentiatus, advocatus in venerabili curia Parlamenti, ætatis L annorum, 127vel circa, per nos, archiepiscopum, in præsentia ipsorum subinquisitoris et notarii, juratus et examinatus.

De contentis in præscriptis articulis interrogatus : deponit quod, de notitiaipsius Johannæ la Pucelle, solum habuit notitiam a tempore obsidionis Aurelianensis ; qua durante, ipsa Johanna applicuit villam Aurelianensem, et fuit hospitata in domo Jacobi Bouchier. Et bene recordatur quod quadam die, post prandium, die qua fortalitium Sancti Laudi fuit captum, ipsa dormiente, subito evigilavit se et dixit : En nom Dé, nos gens ont bien à besoigner. Afferatis arma mea, et adducatis equum. Et illico adducto equo et assumptis armis, ivit ad campos cum aliis annal is qui erant apud fortalitium Sancti Laudi, et paulo post fuit captum luijusmodi fortalitium et Anglici devicti.

Dicit etiam quod, ante captionem fortalitii Pontis, ipsa dixerat quod illud fortalitium caperetur, et rediret ipsa supra Pontem : quod videbatur omnibus impossibile, saltem multum difficile. Imo dixerat ipsa per antea quod lædereturante dictum fortalitium Pontis, et ita accidit.

Dicit ulterius quod, quadam die dominica, post captionem dictorum fortalitiorum Pontis et Sancti Laudi, Anglici se ordinaverunt ad hellum ante villam Aurelianensem ; unde plures et major pars armatorum volebant eos debellare, et exiverunt villam, ipsa Johanna læsa exsistente cum armatis, induta quodam jaseran ; et ordinavit armatos ; eisdem tamen inhibuit ne invaderent Anglicos, quia, ut dicebat, placitum Domini et voluntas eratquod, si vellent recedere, quod permitterent abire. Et pro illa hora reversi sunt armati ad 128villam Aurelianensem. Et tunc dicebatur quod ipsa erat ita expers111 in ordinatione armatorum ad bellum, quantum poterat ; imo capitaneus nutritus et eruditus in bello ita experte nescivisset facere, unde capitanei erant mirabiliter admirati.

Dixit ulterius, super hoc interrogatus, quod ipsa frequenter confitebatur, sæpissime recipiebat sacramentum Eucharistiæ, et in omni gestu et conversatione se portabat honestissime ; et in aliis, extra factum guerræ, erat ita simplex quod mirum erat. Et ob hoc credit, attentis eis quæ facta et subsecuta sunt, quod ipsa Dei spiritu ducebatur, et quod in ea erat virtus divina, non humana. Nec aliud scit.

Notes

1. [1]

   On connaît assez cet homme illustre. Il suffit de rappeler ici qu’il fut créé comte de Danois seulement le 29 juillet 1439, et que, jusque-là, il n’eut pas d’autre nom que celui de bâtard d’Orléans.

2. [2]

   Et mieux Jamet du Thillay. Il était alors capitaine de Blois. (Catalogue des Archives Joursauvault, t. II, nos 3176 et 3182.)

3. [3]

   Regnault de Chartres, mort cardinal en 1443.

4. [4]

   Voyez ci-après, p. 16.

5. [5]

   Gilles de Laval, seigneur de Rais, Ingrande et Chantocé, fameux par les horribles excès qui le conduisirent au bûcher en 1440.

6. [6]

   Louis de Culant.

7. [7]

   Mort dans l’exercice de cette dignité en 1440. Voir la singulière peinture que le Bourgeois de Paris fait de ses mœurs, à l’an 1440.

8. [8]

   Saint-Loup est situé sur la rive droite de la Loire, au-dessus d’Orléans. Pour l’intelligence de ce qui suit, il faut entendre que le convoi s’étant arrêté sur la rive gauche, en face de Saint-Loup, on alla chercher des bateaux à Orléans pour passer le fleuve en doublant une grande ile qui le divise en cet endroit, de sorte que pour entrer dans la ville on rabattit par la voie de terre jusqu’à la porte de Bourgogne. Voyez à ce sujet l’excellente dissertation de M. Jollois, Histoire du siège d’Orléans, p. 73 et 74 (in-fol. Paris, 1833).

9. [9]

   Jean, seigneur de Talbot et de Fournival, comte de Shrewsbury et de Waterford. C’est celui qui fut tué à la journée de Castillon, le 17 juil let 1453. Il avait dirigé les travaux du siége d’Orléans depuis la mort du comte de Salisbury, et commandait le fort de Saint-Laurent, au-dessous de la ville, sur la rive droite de la Loire.

10. [10]

    De l’ordre de Rhodes.

11. [11]

    William Glansdale, bailli d’Alençon pour le roi d’Angleterre. Il commandait en chef la forteresse des Tourelles, celle qui est appelée ici Turris pontis aurelianensii.

12. [12]

    Vipa, rôtie, trempe de soupe.

13. [13]

    Ou jaseran, cotte de mailles légère.

14. [14]

    Artus de Bretagne, comte de Richemont, alors en disgrâce et qui était venu se joindre à l’armée malgré les ordres du roi. Toute cette partie de la déposition s’applique à la bataille de Patai.

15. [15]

    Le même qui fut par la suite grand maitre des eaux et forêts.

16. [16]

    Appelé Gérard Machet dans la Chronique de la Pucelle. Il ne fut évêque de Castres qu’après la mort de Jeanne d’Arc et mourut revêtu de cette dignité en 1448. (Gallia Christiana, I, col. 73).

17. [17]

    Robert le Maçon, maitre des requêtes de Charles VI, anobli en 1400 et seigneur de Trêves en Anjou. Créé chancelier en 1418, il n’occupa cette charge que trois ans, tourmenté sans cesse par l’inimitié du duc de Bourgogne, puis par les intrigues des favoris de Charles VII, alors Dauphin. Ayant cédé la place à Martin Gouge, il resta auprès du roi comme simple conseiller. Mort en 1442. (Hist. généal. de la maison de France, t. VI, p. 396.)

18. [18]

    L’évêque de Troyes était alors Jean Leguisé, que Charles VII anoblit lui, sa famille et la postérité des siens, en reconnaissance du service qu’il lui avait rendu par la capitulation de sa métropole. (Gallia christ., t. XII, col. 514.)

19. [19]

    Au retour de Reims, en août 1429.

20. [20]

    William Pole, comte de Suffolk, grand maitre de la maison du roi d’Angleterre, élevé au commandement général de l’armée de la Loire après la mort de Salisbury.

21. [21]

    Et chevaucherait sur le dos des archers. Cette expression d’archers s’appliquait à merveille aux Anglais qui devaient leur supériorité à leurs gens de trait. Mais il faut dire aussi que l’auteur des quatre vers allégués par le témoin avait considérablement paraphrasé le texte primitif de la prophétie de Merlin, si toutefois cette prophétie est celle qu’on trouve rapportée en ces termes dans le manuscrit de la Bibliothèque royale, n° 7301 : Descendet virgo dorsum sagittari et flore virgineos obscultabit (sic).

22. [22]

    M. de Gaucourt s’appelait Raoul et non pas Jean. Il avait été fait chevalier à la bataille de Nicopolis, en 1396. Au temps du siège d’Orléans, il était conseiller, premier chambellan de Charles VII et bailli d’Orléans par provision du duc d’Orléans, alors prisonnier en Angleterre. Il s’était illustré en 1415 par la défense d’Harfleur à la suite de laquelle il resta treize ans entre les mains des Anglais. En 1429, le roi le fit capitaine de Chinon et l’année suivante gouverneur de Dauphiné. Il mourut au commencement du règne de Louis XI, destitué à quatre-vingt-dix ans de l’office de grand maitre de l’hôtel qui lui avait été donné en 1453, et peu riche, au dire d’un avocat qui plaidait pour ses héritiers en 1477, car il a payé pour ses rançons bien six vingts quatorze mille livres, dont il n’a esté récompensé ; et si fut d’une lance percé au travers du corps. (Thaumas de la Thaumassières, Histoire du Berry, p. 589, Hist. généal. de la maison de France, t. VIII., p. 366. Voyez les Chron. de Froissart, Monstrelet, Jean Quartier, Berry, etc., etc.)

23. [23]

    Je soupçonne ici une faute de copie, car Guillaume Bellier ne put pas être bailli de Troyes à une époque ou cette ville était encore soumise aux Anglais. D’ailleurs il n’aurait pas cumulé un aussi haut office que le bailliage de Troyes avec la lieutenance de Chinon. Guillaume Bellier figure dans plusieurs titres, et toujours comme un officier inférieur des deux maisons de France et d’Orléans. En 1424 il est qualifié, dans une exemption d’octroi que lui accorde Charles VII, escuier et premier veneur du roy. En 1428 il fit, comme écuyer et sergent (serviens) du duc d’Orléans, un voyage auprès de son maitre en Angleterre. Il finit par être conseiller du même prince ; on le trouve avec cette qualité en 1440. (Rymer, t. X, p. 396. — Cabinet des titres de la Bibl. Roy.)

24. [24]

    Al. Rabateau, conseiller du roi, créé avocat-général au Parlement transféré à Poitiers en 1427. Il fut depuis président de la chambre des comptes, établie à Bourges, et président à mortier au Parlement de Paris. Mort vers 1444. (Blanchard, Hist. des Présidents à mortier, p. 83.)

25. [25]

    D’abord moine de Saint-Denis et professeur de théologie. Il fut depuis abbé de Saint-Martial de Limoges, évêque de Digne, puis de Meaux en 1439. En 1441, Charles VII l’envoya en ambassade auprès d’Eugène IV, et ce pontife le chargea d’une mission en Grèce. Mort en 1446 (Gall, christ., VIII, col. 1640).

26. [26]

    Ce gentilhomme était panetier à la cour, du temps de Jeanne d’Arc ; il fut ensuite écuyer d’écurie et enfin conseiller maitre d’hôtel. Prisonnier des Anglais en 1437, il se racheta avec une somme de cinq cents écus dont le gratina le Dauphin. Charles VII l’envoya à Bordeaux le 17 juillet 1459 pour régler une contestation qui s’était élevée entre la municipalité de cette ville et plusieurs navires anglais mouillés dans la Gironde. Il vivait encore en 1472 et recevait pension de Louis XI. (Cabinet des titres de la Bibl. Roy.)

27. [27]

    Saint-Pierre-le-Moustier, pris en décembre 1429.

28. [28]

    C’est-à-dire l’ainé. Un Jean Luillier était mercier à Orléans en 1421. (Catalogue des Archives Joursanvault, n. 680.)

29. [29]

    Sur les registres des comptes de la ville d’Orléans, Jacquet L’Eshahy. Il était procureur de la ville en 1436.

30. [30]

    Le même nom est écrit Vollent sur les cédules des dépenses de la ville d’Orléans en 1429, à la Bibl. d’Orléans. (Comptes de forteresse, liasse n° 1, pièce 4.)

31. [31]

    Sans doute Jacques de Thou, seigneur du Bignon, dont le père s’était distingué pendant le siège d’Orléans, et qui fut le bisaïeul de Christophe de Thou, premier président au Parlement de Paris.

32. [32]

    Aignan de Saint-Mesmin, chef de l’une des familles les plus considérables de la bourgeoisie d’Orléans. Charles VII l’anoblit en 1460 à cause de grands services qu’il lui avait rendus pendant sa longue carrière. Il mourut à l’âge de cent dix-huit ans. (Mémoires pour servir à l’histoire de la famille de Saint-Mesmin, manuscrit 457 de la bibliothèque d’Orléans.)

33. [33]

    Manuscrit 5970 ; Notre-Dame, Jougault.

34. [34]

    Il est le second du nom qui soit rapporté dans la généalogie des Beauharnais, dressée en 1644 et imprimée depuis par d’Hozier. Dans ce travail, il est dit beau-frère de Louis de Contes, écuyer de la Pucelle, et possesseur des seigneuries de la Chaussée et de Miramion. C’est de son frère puiné Guillaume Beauharnais qu’est descendu en ligne directe le prince Eugène.

35. [35]

    Erreur de rédaction, puisque le même personnage est déjà cité plus haut sous le nom de Ysambertus de Petra.

36. [36]

    La formule est la même que celle de la citation.

37. [37]

    La rubrique donnée par les manuscrits consiste seulement en ces trois mots : Per quemcunque notarium.

38. [38]

    Manuscrit N. D. Lemarié.

39. [39]

    Alios dans les manuscrits.

40. [40]

    Les manuscrits Visuros auditum.

41. [41]

    Il est cependant indiqué au procès-verbal de la condamnation comme ayant opiné dans le sens de l’abbé de Fécamp. Voy. t. I, p. 466.

42. [42]

    Il faudrait neutiquam pour le sens général de la phrase qui n’en a pas avec antequam.

43. [43]

    Manuscrit N.-D., fleubotomiam ; 5970, fleutobomiam.

44. [44]

    Voyez tome I, p. 430.

45. [45]

    Ces lettres sont rapportées ci-après, comme pièce de procédure.

46. [46]

    Les mises, les dépenses.

47. [47]

    Voyez tome I, page 30. note 3.

48. [48]

    Le mandat de paiement délivré pour la coopération de Jean le Maitre au procès, est effectivement adressé à Pierre Surreau, receveur général en Normandie. Voyez les pièces justificatives au tome IV.

49. [49]

    Manuscrit N. D. Ruel. Ce personnage n’est pas nommé dans les procès-verbaux du premier jugement.

50. [50]

    De Rivel, secrétaire du roi d’Angleterre.

51. [51]

    Tome I, page 32.

52. [52]

    Tome I, page 428.

53. [53]

    Tome I, page 467.

54. [54]

    Les manuscrits, vel sive.

55. [55]

    Nous n’avons pu rien trouver sur Louis de Contes, si non qu’il fut beau-frère de Jean Beauharnais, ce bourgeois d’Orléans dont la déposition a été rapportée ci-dessus, p. 31 ; et que, dans le temps qu’il était page de la Pucelle. Les gens de guerre lui donnaient le surnom d’Imerguet (Voyez la Chronique dite de la Pucelle, p. 607 de l’édit. de Godefroy.)

56. [56]

    Aujourd’hui appelé le Coudray-Montpensier, à une lieue de Chinon.

57. [57]

    Le manuscrit 5970 porte au contraire minimam, mais l’autre leçon, tirée du manuscrit de Notre-Dame, est plus conforme au récit des chroniqueurs.

58. [58]

    Jacques Boucher, alors argentier du duc d’Orléans et trésorier de la ville.

59. [59]

    Tel est encore le nom du faubourg par lequel on arrive de Paris à Orléans.

60. [60]

    L’église de Saint-Jean-le-Blanc est située sur la levée de la Loire, à un kilomètre en amont du pont d’Orléans. Les Anglais, en fortifiant cette position, avaient voulu en faire moins une bastille qu’un guet pour garder le passage. (Journal du siège d’Orléans. — Jollois, Histoire du siège, p. 40).

61. [61]

    Lisez Augustinorum, et voyez ci-après, p. 79. La bastille des Augustins établie dans le couvent de ce nom, couvrait la fameuse forteresse des Tourelles, située au bout du pont d’Orléans. (Jollois, Histoire du siège, p. 36.)

62. [62]

    Lisez plutôt illorum.

63. [63]

    La Poule (en anglais Pole) était le nom de famille des Suffolk ; tous le portaient également. Il est aisé toutefois de reconnaitre que le témoin veut désigner ici par Suffort, William Pole, alors comte, depuis duc de Suffolk, que Henri V avait créé comte de Dreux, et par La Poule, son frère John Pole, capitaine d’Avranches. On verra ci-après, p. 74, la même distinction établie entre les deux frères par Jeanne d’Arc elle-même.

64. [64]

    En vieux français amiete, c’est-à-dire petite amie, maitresse.

65. [65]

    Corruption du nom de Poulangy.

66. [66]

    Hospitium novum est l’Hostel-Neuf, auparavant du Petit-Musc, que Charles VI fit rebâtir. Il communiquait avec l’hôtel de Saint-Paul ; circonstance d’où on peut induire que Simon Beaucroix était attaché à la cour. (Voyez Sauval, Histoire et Antiquités de Paris, t. II, p. 65.)

67. [67]

    Au moment de la déposition, car en 1429 Jean d’Aulon n’était encore ni chevalier, ni sénéchal de Beaucaire.

68. [68]

    Il s’agit ici d’une ile qui a disparu lors de la reconstruction du pont d’Orléans, mais qui figure encore sur les anciens plans sous le nom d’Île-aux-Toiles. Dans le Journal du Siège on l’appelle la petite Île au droit de Saint-Aignan. Elle joignait presque la levée de Saint-Jean-le-Blanc. (Jollois, Histoire du siège d’Orléans, p. 39.)

69. [69]

    Seulement sur la rive gauche de la Loire ; savoir le fort des Augustins, celui des Tourelles, et celui de Saint-Privé, à l’ouest des deux précédents.

70. [70]

    (1) Manuscrit N.-D., auferretur.

71. [71]

    Les manuscrits donnent ablatum.

72. [72]

    Lisez diebus.

73. [73]

    Manuscrit N.-D. magni.

74. [74]

    Marie Robine, dite la Gasque d’Avignon, femme dont les prédictions firent grand bruit au commencement du XVe siècle. Voici ce que je trouve écrit sur son compte dans le manuscrit de la Bibliothèque du roi, n° 10318-2. 2, fol. 48 : Elle eut une vision, comme elle recite en icelle vision, comment Dieu mandoit au roy de France (Charles VI) par ladicte Marie que il ne fist ne permist estre faict substraction au pape Benedict XIII, mais l’empeschast de tout son povoir.

75. [75]

    Il est qualifié dans les titres originaux conseiller du roy sur le fait et gouvernement de toutes ses finances, et signait Regnier de Boullegny. Il était déjà dans les finances du temps de Charles VI, car il fut de ceux dont l’Université demanda la destitution, en 1412, comme inutiles et coupables de tout le mal. (Cabinet des titres, Bibl. Roy. — Monstrelet, t. I, c. 106.)

76. [76]

    Marguerite de Bavière, qui vivait éloignée de son mari, dans les pratiques de la dévotion. Charles de Lorraine se laissait alors gouverner par une fille nommée Alizon Dumay, dont il eut plusieurs enfants. (Calmet, Hist. de Lorraine, t. Il, liv. 27, p. 695.)

77. [77]

    Dans les estuves.

78. [78]

    Anne de Bourgogne, fille de Jean-sans-Peur, mariée en 1433 au duc de Bedford.

79. [79]

    Il est appelé dans les procès-verbaux de la condamnation Radulphus Silvestris. Voyez t. I.

80. [80]

    C’est ce Jean d’Alençon qui, pour avoir correspondu clandestinement avec le roi d’Angleterre, fut depuis condamné à la prison perpétuelle ; que Louis XI gracia à son avènement, et qui mourut en 1476 après s’être fait condamner une seconde fois.

81. [81]

    Saint-FIorent-les-Saumur.

82. [82]

    Il faut entendre l’évêque actuel de Senlis, Simon Bonnet, et non pas celui qui occupait le siège en 1429, lequel était dévoué au parti des Anglais.

83. [83]

    Les manuscrits portent Magloriensis.

84. [84]

    Hugues de Combarel, que le sire de Giac voulut faire jeter à la rivière en 1426, parce qu’aux États tenus à Mehun-sur-Yèvre, il avait voté la taille à la condition expresse que le roi mettrait ordre aux pilleries des gens de guerre. (Chronique de Ia Pucelle, p. 492.)

85. [85]

    Yolande d’Aragon, belle-mère de Charles VII, femme d’une grande capacité et qui avait beaucoup de part au gouvernement, lorsque les intrigues des favoris ne l’empêchaient pas d’agir. Le fait rapporté par le témoin est confirmé par l’article suivant que j’extrais d’un titre conservé à la bibliothèque d’Orléans : A Geffroy Diron, d’Orliens, pour avoir vaqué par l’espace de vingt jours en deux voiages qu’il a faiz d’Orliens à Blois pour recevoir et mectre en sauf le blé que la roine, de Cécille avoit fait amener audit lieu de Blois. (Mandats et quittances des dépenses de la ville d’Orléans en 1429 et 1430, liasse 2, pièce 29.)

86. [86]

    Peut-être Louis de Culant. Voyez ci-dessus, p. 4.

87. [87]

    Gentilhomme du pays chartrain, capitaine de Châteaudun, qui a laissé son nom à une rue d’Orléans. (Voy. l’Hist. de Charles VII de Godefroy, p. 849.)

88. [88]

    La Chronique dite de la Pucelle, qui rapporte le même événement, l’applique à ung gentilhomme d’Anjou, ce qui fait voir qu’il s’agit de cette seigneurie du Lude que Jean de Baillon acquit en 1457 du côté de sa belle-mère Jeanne de Vendôme-Ségré ; mais on ne trouve pas de qui cette dernière la tenait (Hist. gén. de la maison de France, t. VIII, p. 189 et 728).

89. [89]

    Sic ; lisez capellinam, en français chapeline, casque léger en forme de calotte, sans masque ni bavières.

90. [90]

    Meung-sur-Loire.

91. [91]

    C’est la leçon du manuscrit de N.-D. ; le manuscrit 5970 donne vulneratim.

92. [92]

    Villa Aniciensis est la ville du Puy-en-Velay, dont il ne peut être ici question. M. Le Brun de Charmettes, dans son Histoire de Jeanne d’Arc, t. I, p. 418, suppose qu’il faut lire villa Aziacensi, pour faire Azay-le-rideau ; mais on resterait plus près du texte en conjecturant villa Anceiensi, qui serait Anché, village situé entre Chinon et l’Île-Bouchard.

93. [93]

    M. Le Brun de Charmettes, l. c., conjecture avec raison que mater es une faute et qu’il faut lire frater.

94. [94]

    Jeanne de Preuilly.

95. [95]

    Jeanne de Mortemer.

96. [96]

    Sic pour Sancti Lupi.

97. [97]

    La Bastille de Saint-Loup était effectivement établie sur l’emplacement d’un couvent de femmes que les Orléanais avait démoli au mois de décembre précédent. (Journal du siège).

98. [98]

    Lisez de quo. Au lieu de hahu il y a hahai, dans la lettre rapportée au Procès de condamnation, t. I, p. 247.

99. [99]

    Traduisez les contentements, si toutefois contentis n’est pas une faute.

100. [100]

     Le manuscrit de N.-D. Quadraginta quinque.

101. [101]

     Il n’était que maître des requêtes en 1429. Cab. des titres de la В. R.

102. [102]

     Tout les manuscrits portent en un seul mot, villatenen.

103. [103]

     Humfrey, comte de Staffort, connétable de France pour le roi d’Angleterre.

104. [104]

     Louis de Luxembourg, évêque de Thérouanne.

105. [105]

     Expression populaire du XVe siècle pour désigner les Anglais ; de même qu’on disait naguère les goddem.

106. [106]

     Erreur du témoin. C’est de Guillaume Erard qu’il veut parler.

107. [107]

     Forme corrompue du surnom d’Imerguet que les gens d’armes donnaient à Louis de Contes. Voyez ci-dessus, p. 65.

108. [108]

     Clerc ou greffier des Élus de Paris.

109. [109]

     Lisez obsessus.

110. [110]

     La phrase est restée ainsi inachevée dans tous les manuscrits.

111. [111]

     Pour experta.