Réhabilitation : Chapitres VI à IX

Johannes, miseratione divina archiepiscopus et dux Remensis, Guillelmus, eadem miseratione Parisiensis episcopus, judiceset commissarii in hac parte una cum reverendo in Christo patre et domino Constantiensi episcopo, assumpto nobiscum fratre Johanne Brehal, ordinis Fratrum Prædicatorum, sacræ theologiæ professore, hæreticæ pravitatis in regno Franciæ altero inquisitore, a sanctissimo in Christo patre et domino nostro, domino Calixto divina providentia papa tertio, etc., etc., specialiter deputati : reverendo in Christo patri et domino, domino Johanni, ea dem miseratione divina episcopo Dimitriensi, atque Hectori de Coquerel, decretorum doctori, decano Lexoviensi, vicario generali et officiali Rothomagensi, salutem in Domino, et præsentibus fidem indubiam, et in commissis promptam diligentiam adhibere. Quum in quadam causa coram nobis jamdudum mota et pendente, inter honestam mulierem Ysabellem d’Arc, Petrum d’Arc, militem, et Johannem d’Arc, agentes ex una ; et reverendum in Christo patrem, dominum Guillelmum, eadem miseratione divina Belvacensem episcopum, et promotorem causarum criminal iniri curiæ Belvacensis, subinquisitorem hæreticæ pravitatis in diœcesi Belvacensi constitutum, omnesque alios sua communiter vel divisim interesse credentes, defendentes, partibus ex altera ; 225de et super null itate sen nullitatibus quorumdam prætensorum processuum et sententiæ, dudum per dictum quondam Petrum, episcopum, et suos complices contra dictam Johannam, dictam la Pucelle, taliter qualiter factorum et latæ ; nec non expurgatione ejusdem, rebusque aliis in actis dictæ causse designatis, et ipsarum occasione, ad plures actus judiciales, videlicet ad dicendum contra articulos, publicationem testium, tam per nos quam commissarios nostros productorum, receptorum, juratorum et examinatorum ; dicendum contra personas et dicta eorumdem, jamdudum processerimus et terminum ad producendum et produci videndum omnia et singula jura, processus et munimenta, hinc inde assignaverimus : ad cujus et restantium aliorum terminorum observationem, certis de causis impediti, commode vacare non possumus :

Hinc est quod nos, de sufficientia, industria et probitate vestris ad plenum confidentes, vobis et vestrum cuilibet in solidum, tenore præsentium, committimus et mandamus quatenus causam hujusmodi, in statu in quo est, quatenus opus sit, resumentes, atque154 in eadem causa et causis hujusmodi, ad ulteriorum omnium terminorum necessariorum et incumbentium observantiam usque ad conclusionem causæ exclusive, ac alias prout juris fuerit, cum præfato fratre Johanne Brehal, procedatis. Testes autem qui nominad fuerint, si se gratia, odio, amore vel favore subtraxerint, per censuras ecclesiasticas compellatis veritati 226testimonium perhibere. In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium præmissorum, præsentes litteras sigillorum nostrorum fecimus et jussimus appensione communiri.

Datum et actum Parisius, anno Domini MCCCCLVI., indictione IV., mensis vero maii die penultima, pontificatus præfati sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Calixti, divina providentia рapæ tertii, anno II.

Sic signatum : D. Comitis et F. Ferrebouc.

Johannes, miseratione divina archiepiscopus et dux Remensis, et Guillelmus eadem miseratione Parisiensis episcopus, ac frater Johannes Brehal, sacræ theologiæ professor, etc., omnibus presbyteris, vicariis, curatis et non curatis, etc. Auctoritate apostolica qua fungimur in hac parte, instantibus et requirentibus honestis personis Ysabelli, matre, Petro et Johanne d’Arc, fratribus dictæ Johannæ, actoribus, aut eorum procuratoribus, venerabilique et discreto viro, magistro Simone Chapitault, in artibus magistro, et in jure canonico licentiato, promotore in hac parte [a] nobis instituto ; vobis omnibus et singulis supradictis, in virtute sanctæ obedientiæ, et sub pœnis suspensionis et excommunicationis, quam vel quas in vos et vestrum quemlibet feremus, nisi feceritis quod mandamus : 235districte præcipiendo, mandamus qua tenus ad hujusmodi mandatum nostrum exsequendum alter vestrure alterum non exspectet, nec unus per alium se excuset. Citetis peremptorie coram nobis aut altero nostrum, aut subdelegato, seu subdelegatis a nobis, Rothomagi, in aula archiepiscopali Rothomagensi, ad diem secundam juridicam post exsecutionem præsentium immediate sequen tem : reverendum in Christo patrem, dominum Guillelmum, episcopum Belvacensem ; magistrum Reginaldum Bredoulle, causarum criminalium diœcesis Belvacensis promotorem ; subinquisitorem hæreticæ pravitatis diœcesis Belvacensis ; et omnes alios et singulos sua interesse credentes, in hac parte reos ; quos etiam tenore præsentium citamus : producturos ex parte dictorum reorum, et produci visuros ex parte ipsorum actorum et promotoris, omnia et singula acta, actitata, jura, processus, litteras, instrumenta, documenta, et quæcumque alia ad hujusmodi causam facientia, et de quibus ipsæ partes hinc inde ad suos fines se juvare voluerint ; processurosque ulterius in hujusmodi causa, prout fuerit juris et rationis ; monentes, prout et præsentium tenore monemus, in his scriptis, primo, secundo, tertio, ac una canonica monitione pro omnibus, et sub pœnis suspensionis et excommunicationis, omnes et singulas personas, cujuscumque gradus, status, sexus, conditionis et præeminentiæ exsistant, et earum quamlibet, habentes et scientes aliqua jura, acta, actitata, litteras, instrumenta, documenta, et quæcumque alia : quod infra dictam diem secundam juridicam, penes notarios ad hoc a nobis deputatos tradant et deponant, seu alter eorum tradat et deponat, 236aut eisdem notarus intimare et significare habeant seu Imbeat. Alioquin, si in hoc defecerint aut alias negligentes fuerint in præmissis, seu alter eorum defecerit aut negligens fuerit : nos ipsos omnes et singulos in præmissis deficientes aut negligentes, si in sacris ordinibus fuerint constituti, in his scriptis, dicta monitione præmissa, a divinis suspend imus officiis ; alios in sacris minime constitutos, in his scriptis excommunicamus, suspendimus, et excommunicatos a nobis, auctoritate præfata, dicta die elapsa, palam et publice denuntiando ; hujusmodi litteras nostras exsecutioni demandantes per affixionem nostrarum præsentium litterarum in valvis ecclesiæ Rothomagensis, prout alias a nobis decretum exstitit. Et quid inde feceritis nobis fideliter rescribatis. Datum Rothomagi, sub sigillis nostris, anno Domini MCCCCLVI., die X. mensis maii.

Sic signatum : D. Comitis et F. Ferrebouc.

Affixa et exsecutata fuit die I. mensis junii, anno in albo contento, per me, Petrum Ogier, clericum, auctoritate apostolica notarium publicum, teste signo meo manuali hic apposito, anno et die prædictis.

Sic signatum : P. Ogier.

Johannes, miseratione divina episcopus Dimitriensis, Hector de Coquerel, decretorum doctor, decanus Lexoviensis et officialis Rothomagensis, judices subdelegati seu commissarii in hac parte a reverendissimo et reverendo in Christo patribus, dominis Johanne, archiepiscopo et duce Remensi et Guillelmo, 249episcopo Parisiensi, judicibus una cum reverendo in Christo patre, domino Constantiensi episcopo, a sanctissimo in Christo patre et domino nostro, domino Calixto, divina providentia Papa tertio, cum illa clausula : Quatenus vos, vel duo, aut unus vestrum, etc. ; quarumdam causarum nullitatis assertorum processus et sententiarum olim per defunctum magistrum Petrum Cauchon, tunc episcopum Belvacensem, et subinquisitorem hæreticæ pravitatis in diœcesi Belvacensi constitutum, instante quodam Johanne de Estiveto, asserto causarum criminalium promotore, contra quondam Johannam, dictam la Pucelle, factorum, et expurgationis de falso, ut asseritur, eidem Johannæ impositis, specialiter deputatis ; commissi etdeputati, prout per litteras commissorias nobis et nostrum cuilibet directas constare potest, formam quæ sequitur continentes :

Johannes, miseratione divina, archiepiscopus et dux Remensis, etc., etc.180.

Et frater Johannes Brehal, sacræ theologiæ professor, hæreticæ pravitatis in regno Franciæ alter in quisitor, in ipsarum causarum cognitione cum dictis reverendissimo et reverendo in Christo patribus assumptus : omnibus presbyteris, vicariis, curatis et non curatis, cæterisque ecclesiarum rectoribus ac tabellionibus publicis, et aliis notaras ubilibet constitutis, ad quem seu quos nostræ præsentes litteræ pervenerint, salutem in Domino, et mandatis nostris, imo verius apostolicis, firmiter obedire. Quum jampridem in ipsis causis nullitatis et expurgationis motis et 250pendentibus inter Ysabellem d’Arc, matrem, Petrum et Johannem d’Arc, fratres dictai quondam Johannæ la Pucelle, seu eorum procuratores, adores, ex una, et reverendum in Christo patrem dominum episcopum Belvacensem, subinquisitorem hæreticæ pravitatis in diœcesi Belvacensi, ac promotorem causarum criminalium curiæ Belvacensis, et alios in hujusmodi causa sua interesse credentes, reos, ex altera, partibus ; per eosdem reverendissimum et reverendum patres ac nos, Johannem Brehal, tantum exstiterit processum quod testes in eadem causa producti, recepti, jurati et examinati, ac eorum attestationes fuerint per eosdem veverertdissimum et reverendum patres publicati diesque ad dicendum ex parte dictorum reorum contra eosdem testes ac eorum attestationes quidquid dicere vellent, nec non ad producendum hinc inde ex parte ipsarum partium omnia et singula jura, acta, actitata, processus, litteras, instrumenta, documenta et quæcumque alia ad causam seu causas hujusmodi facientia, et de quibus ipsæ partes hinc inde se juvare intendebant, procedendumque ulterius, prout foret rationis, fuerint assignati ; quibus advenientibus, per nos causa et causis hujusmodi, in statu in quo remanserat seu remanserant, a nobis et per nos resumptis, in eisdem certo modo ad certos actus processerimus, dieque date præsenti um certos processus, litteras, acia, actitata, jura, instrumenta et documenta pro parte dictorum actorum coram nobis producta, receperimus ; in ipsorum reorum et aliorum sua interesse credentium contumacia, eisdem reis et aliis sua interesse credentibus viam de cætero aliquid producendi, ipsorum attenta contumacia, præcludendo ; decreto per nos, prout et 251decernimus, in hujusmodi causa, secundum formam et tenorem litterarum commissoriarum nobis directarum, procedendum fore, diemque mercurii instantem, quæ erit dies secunda juridica a data præsentium computando, eisdem partibus assignando, ad dicendum, excipiendum et proponendum, verbo vel in scriptis, ex parte ipsorum, totum id et quidquid dicere seu proponere voluerint in et contra dictos actores, eorumve processum litterasque, processus acta, actitata, instrumenta et alia documenta, die datæ præsentium, coram nobis, pro parte ipsorum actorum, producta, tam juris quam facti, peremptorie aut alias ; procedendumque ulterius in hujusmodi causa, prout fuerit rationis :

Hinc est quod nos, auctoritate apostolica qua fungimur in hac parte, vobis omnibus et singulis supradictis, in virtute sanctæ obedientiæ, et sub pœnis suspensionis et excommunicationis, quam vel quas in vos et vestrum quemlibet feremus, nisi feceritis quod mandamus ; districte præcipiendo mandamus quatenus ad hujusmodi mandatum exsequendum alter vestrum alterum non exspectet, nec unus per alium se excuset. Citetis peremptorie, in aula seu palatio archiepiscopali Rothomagensi, ad dictam diem mercurii, secundam juridicam a die datæ præsentium computandam, reverendum patrem dominum episcopum Belvacensem, subinquisitorem et promotorem, acomnes alios et singulos sua interesse credentes, reos, præmissa facturos et fieri visuros, cum intimationibus in talibus fieri consuetis ; hujusmodi nostras litteras exsecutioni demandando per affixionem nostrarum præsentium 252litterarum in valvis ecclesiæ Rothomagensis. Et quid inde feceritis, nobis fideliter rescribatis.

Datum Rothomagi, post hujusmodi expeditionem causæ et causarum, sub sigillis nostris, anno Domini MCCCCLVI., indictione IV, mensis vero junii die V., pontificatus præfati sanctissimi in Christo patris et domini, domini Calixti, divina providentia papæ tertii, anno secundo.

Sic signatum : D. Comitis et F. Ferrebouc.

Exsecuta et affixa per me, Petrum Ogier, clericum, auctoritate apostolica notarium publicum. Teste signo meo manuali hic apposito, anno et die in albo descriptis.

Sic signatum : P. Ogier.

Johannes, miseratione divina archiepiscopus et dux Remensis, Guillelmus, eadem miseratione Parisiensis et Ricardus, Constantiensis episcopi, ac frater Johannes Brehal, sacra ; theologiæ professor, hæreticæ pravitatis in regno Franciæ alter inquisitor ; judices delegati et commissarii in hac parte quarumdam causarum nullitatis, processuum et sententiarum olim contra quondam Johannam d’Arc, vulgariter dictam la Pucelle, per defunctos magistrum Petrum Cauchon, quondam episcopum Belvacensem, ac Johannem Magistri, subinquisitorem hæreticæ pravitatis in direcesi Belvacensi, instante et requirente quondam magistro de Estiveto, asserto ipsorum defunctorum episcopi et subinquisitoris promotore, factorum et agitatorum, ac expurgationis de falso eidem Johannas impositorum, a sanctissimo domino nostro, domino Calixto, divina providentiæ Papa tertio, specialiter deputati : omnibus presbyteris, vicariis, curatis et non curatis, cæterisque ecclesiarum rectoribus ac tabellionibus publicis, et aliis notariis ubilibet constitutes, ad quem seu quos nostræ præsentes litteræ pervenerint, salutem in Domino, et mandatis nostris, imo verius apostolicis, firmiter obedire.

Quum jam pridem, instante et requirente Ysabelli, matre, et Petro et Johanne, fratribus dictæ defunctæ, actoribus, nos, archiepiscopus, Guillelmus episcopus, 263et frater Johannes Brehal, mandatum sanctæ Sedis apostolicæ recipientes, certas nostras litteras citatorias contra reverendum in Christo patrem, dominum episcopum Belvacensem, ac subinquisitorem hæreticæ pravitatis, et promotorem cansarum criminalium in episcopatu Belvacensi modernos, ac omites alios sua interesse credentes, decreverimus ; easdemque, tam in villa Rothomagensi quam in villa Belvacensi, exsecutioni demanda ri fecerimus ; in tantumque in hujusmodi causis184, tam per nos, tam conjunctim quam divisim, ac nostros in hac parte subdelegatos, exstiterit processum, quod, servatis terminis in hujusmodi causis de jure servari debitis, via eisdem citatis de cætero dicendi et proponendi, verbo vel in scriptis quidquid dicere seu proponere vellent, tam contra nostrum processum, personas actorum, depositiones testium productaque per eosdem actores, tam juris quam facti, peremptorie, aut alias, per reverendum in Christo patrem et dominum, dominum episcopum Dimitriensem, et venerabilem et scientiflcum virum Hectorem de Coquerel, utriusque juris doctorem, decanum Lexoviensem, vicarium et officialem Rothomagensem, a nobis, Johanne, archiepiscopo, et Guillelmo, episcopo, quoad hæc subdelegatos, ac nos, Johannem Brehal, præclusa exstitit ; cætera in hujusmodi causa peragenda, quum ad omnes actus citra conclusionem causæ excercendos, a nobis, Johanne, archiepiscopo, et Guillelmo, episcopo, solum forent deputati, nobis reservando ; et quum in hujusmodi causa, attenta hujusmodi terminorum observatione, restet in hujusmodi 264causa per partes productioni de cætero faciendæ renuntiare ac in hujusmodi causa pernos concludere :

Vobis omnibus et singulis supradictis, in virtute sanctæ obedientiæ, etsub pœnis suspensionis et excommunicationis, quam vel quas in vosetvestrum quemlibet feremus, nisi feceritis quod mandamus, distincte præcipiendo mandamus quatenus ad hujusmodi mandatum nostrum exsequendum, alter vestrum alterum non exspectet nec unus per alium se excuset. Citetis peremptorie Rothomagi, coram nobis, aut altero nostrum, apud palatium archiepiscopale Rothomagense, in loco in quo ad hujusmodi causam pro tribunali sedere consuevimus, ad diem primam mensis julii instantig, nisi, etc., alioquin, etc., dictos episcopum, subinquisitorem et promotorem, ac omnes alios et singulos sua in hac parte communiter vel divisim interesse credentes ; visuros a nobis et per nos in hujusmodi causa concludi et pro concluso haberi, processurosque in hujusmodi causa prout fueritrationis, cum intima tionibus in talibus assuetis ; hujusmodi nostras litteras exsecutioni demandando per affixionem nostrarum præsentium litterarum in valvis ecclesiæ Rothomagensis, prout alias a nobis decretum exstitit. Et quid inde feceritis, nobis fideliter rescribatis.

Datum Parisius, sub sigillis nostris, anno Domini MCCCCLVI., die veneris, XVIII. mensis junii.

Sic signatum D. Comitis et F. Ferrebouc.

Affixæ fuerunt præsentes litteræ valvis ecclesiæ Rothomagensis, anno Domini MCCCCLVI., die jovis, 265XXIIII. mensis junii, præsentibus dominis Johanne Lespaillart, presbytero, et Johanne Roque, clerico, cum aliis testibus ad præmissa vocal is, et me, Johanne Pestremol, clerico Rothomagensis direcesis, auctoritate imperiali, curiæque archiepiscopalis Rothomagensis jurato. Ita est. J. Pestremol.

Incitat justitiæ zelus, stimulat veritatis amor, injunctum mihi per vestras reverend issimas reverendasque paternitates suadet officium, et compellit præstitum per me solemne juramentum, reverendissimi reverendique patres ac colendissimi præceptores, judices in hac parte a saneta Sede apostolica deputati et commissarii dignissimi ; præsertim causæ hujusmodi vestris commisse providentiis statu instante, quo, productis omnibus, veritas in lucem emanat, et propositorum intentio probationibus lucidis roborata, publicata est, causæ conclusio pariter et diffiniendæ terminus noscantur185 adesse : vestras suppliciter paternitates adire, et verbo pariter atque scripto, per formam exhortationis ac rationum juris solitarum in arduis, easdem paternitates dignissimas, præter alias requisita et scripta, specialius commonitas et exoratas reddere ; quæ justitiæ, quæ veritati consona et ad causæ vobis commissæ expeditionem accommoda, breviter ad vestrarum paternitatum memoriam reducendo, et quæ in amplissima latitudine librorum, tractatuum et instrumentorum productorum, 266informationum et inquestarum et attestationum publicatarum diffusa et dispersa videntur, sub brevi compendio redigendo. Quod si hactenus, et pro veritatis informatione et evocatione eorum quorum intererat, præseutiam dederim et assensum ; nondum tamen pia partis adhæsione plenaria animum laxaverim, pro processu atque sententiis primorum judicum quandoque præsumendo, multaque pro vestro processu requirendo, frequenter sola interrogatoria absque determinatione articulorum præsentando : visis tamen libris, postmodum protocollis et instrumentis productis, informationibus et inquestis validissimis, tam per reverendissimum patrem, dominum Guillelmum, sanctne Sedis apostolicæ legatum, quam per reverendissimas paternitates vestras, factis et publicatis ; visis etiam tractatibus a variis prælatorum solemnium, auditorum sacri palatii, et aliorum utriusque juris, divini pariter et humani, canonici et civilis, doctissimorum professorum, ac aliorum probatissimorum virorum, compositis, qui processum ipsum sub ejusdem legati auctoritate et vestra [factum], visitaudum duxerunt, dubia eliciendo, et opiniones super ipsis dubiis inferendo : ex dicti officii debito præstitoque juramento, compellor nullitatem, iniquitatem, errores et defectus prolatæ dudum iniquæ contra eam sententiæ [ostendere], plenam parti adhæsionem præbere, et articulis per ipsam partem traditis, quibus etiam inhæreo, aliquid, per formam exhortationis seu recollectionis, specialiter, nihil non in facto proponendo, breviter adjicere. Et quæ præcipue attendenda videntur in hac materia, ex proborum et probatissimorum doctorum et expertorum 267consilio, quos semper mecum, vestris mandatis obsequens, censui in omnibus et exponendis et requirendis coram paternitatibus vestris reverendissimis consulendos, sub articulis et notulis brevibus de signare ; ab allegationibus juris quas vobis doctissimis non ignotas esse cognosco, et in quibus et partem ipsam ipsiusque patronos, in suis articulis, ac consiliarios186 et qui tracta tus varios jamdudum pro hac materia clarificanda condiderunt, exuberasse percipio, abstinendo ; cuneta in hac parte dicenda sanctæ Sedis apostolicæ et vestris collectionibus ac supportationibus humiliter submittendo.

In primis, reverendissimi patres et judices clarissimi, ut vestræ prodeat in medium rectitudinis zelus, et sacrum fulgeat veritatis et justitiæ decus, et ex adverso judicantium Petri Cauchon, quondam episcopi Belvacensis, Guillelmi Estiveti, promotoris, Johannis Magistri, subinquisitoris fidei in Belvacensi diœcesi, et collegarum seu complicium eorumdem (citra omnem loquendo semper injuriam), dolosa detegatur intentio, manifestaque pandatur iniquitas exemplo purissimi Danielis, divina gratia pro salute innocentis Susannæ, dolo iniquo condemnatæ, ad convincendam inveteratorum conjurationem, suscitati judicis : placeat postulo attendere eorumdem judicantium latentem dolum, perversum zelum, conspiratam malitiam, prxsumptæque judicaturæ damnabilem nimiam audaciam. Quorsum, quæso, judicantium tam dolose exquisita hæc judicandi invaluerit temeritas, 268quum evidentia docuerit judicantes eosdem ad ipsam innocentem filiam inimicitias fovisse capitales, ita ut, nedum cohabitantes eisdem inimicis, sibi adhærentes, commensales, familiares, fautores, officiantes et consiliantes habiti sunt palam, publice et manifeste, veluti eorumdem judicantium dicta, facta, processus iniquus et perniciosæ sententiæ, una cum probationibus apud vos productis, manifestant et exprimunt?

Item, et admiranda venit tanta eorum præsumptio, quum ipsi noverint jura clamare divina pariter et humana, nedum capitales hostes, sed cohabitantes eisdem, ajudicandi, testincandi et accusandi officio penitus alienos. Exinde sua corrupta nimis maculataque lucet intentio, ipsamque exterminandi filiam officiosa conjuratio, dolosa pariter et iniqua ; quam, vinculis et duro adscriptam carceri, exquisitis in rebus arduis interrogatoriis subtilibus sæpe vexatam, per falsas suæ sic violentas confessionis articulatas excerptiones, sinistras adjectiones et opinantium deceptiones, vi metuque extortam abjurationem187, confictam recidivationem, et tandem publicam cremationem, ausi sunt poli ni is conscientiis et manibus inique suffocare. Hæc enim ex sui iniqui processus visione patent ; ex verissimis informationibus et productis probationibus constant. Ex quibus, infectus ipse processus sententias et sequelas vitio doli, nullitatis et iniquitatis maculatas relinquit manifeste. Нæc attendite, judices clarissimi ; clamat ante thronum 269Domini innocentis oppressæ188 immaculatus sanguis. Vestris est providentiis missa desuper hujus iniquæ damnationis elncidatio. Per justitiæ ministerium conscientias fidelium serenas reddite, et reparationem indicite condecentem et conditam honeste myrtis odoriferis veritatis et æquitatis.

Item, et erit attendenda dictæ filiæ puritas et sincera mens, conversatio juvenilis omni labe carens, maxima humilitas, sinceritas in fide, et ad ecclesiastica officia fervens devotio : quæ fidei infamiam aut hæresis labem vel suspicionem nunquam percutiunt vel189 inducunt ; nec in processus illius reperietur tota deductione quod convicta sit vel confessa sit crimina illa quæ falso exprimit iniquissima lata in eam sententia prima judicantium. Ipsam190 autem si virilis habitus aut armorum [gestatio] causata sit, responsa dedit catholica, excusatoria competenter ; ita ut ab omni labe sibi imposita, præsertim quæ fidei processum meruerit, expers habita sit, quemadmodum processus vester in probationibus apertissimis manifestat. Quæ placeat animis vestris imprimere, ut omnem in eadem innocente suspicionem, causæque fidei viam, seu notæ qualiscumque sibi impositæ maculam cessare fiat manifestum universis.

Item, et quod, conspirantes ipsi judices ab initio fidei processum contra hanc filiam inducere, ut formam tenere viderentur jure dispositam, super infamia ad partes ejus informationes fecerunt ; sed easdem suo 270processui non copulaverunt, imo latere eas voluerunt : dolo repleti, quoniam immaculatum innocentiam, divinorum191 officiorum frequentiam, sacramentcrum perceptionem, et omnis bonæ indolis, puritatis, devotion is et catholicæ veritatis amplexus, bonique ncminis et honestce conversations fama publica per illas informationes relationem dederat authenticam. Sed, quia judicantium conjurationi adversabatur hæc relatio, a processu ipsas informationes reverterunt, et dolose sub modio voluerunt abscondi. Hæc autem, judices doctissimi, sui nullitatem processus inferunt, et omnium sequelarum ; nam et secundum juris doctores, omnis illa vitio nullitatis infecta censetur sententia quam dolus maculat processui adjunctus, maxime si dolo eidem judex consenserit quomodolibet, prout vestræ hæc ponderabunt reverentiæ circumspectæ.

Item, et quibus suppositis et beнe probatis, ac pro ejusdem innocentis filiæ expurgatione valituris, de cæteris contentis in processu interea opus est advertere quanta perseverentia a Deo et Sanctis revelationes habuisse, et eorum auxiliis processisse affirmaverit, et quanta eam sequantur in idem insignium192 virorum et librorum productæ attestationes ; ita ut ipsa neque in his a veritate aberraverit udei et Ecclesiæ, seu ab Ecclesia merit separata quomodolibet.

Item, et speciali animadversione, quum sententia criminalis ferri non valeat nisi in sponte confessum juridice coram judice suo, vel jure convictum193, placebit 271attendere dictæ filiæ ¿etatem minorem, quæ, sine curatore, judicio sisti cogi non val nil ; quæ carceri duro mancipata, metu et terrore custodum, capitalium inimicorum opprobriis assiduis, judicumque immensis vexationibus afflicta est ; quæ judicem recusavit, et ab eo appellavit, Papam[que] reclamavit. Et ita processus adversus eam facti violentiam considerate. Ex quibus nullilatem in omnibus causari palam est ; quæ omnia, quoniam sigillatim194 sunt deducta et articulata in processu vestro, et ab initio in processu seu articulis principalibus actorum in hac causa, hic non repeto195, causa brevitatis.

Item, et velint pariter attendere vestræ dignæ paternitates quoniam ipsa filia visiones sibi revelatas constanti animo semper asseruit, quas196 sub Dei nomine a spiritu bono productas esse continuavit solide, et quas verisimiliter esse tales asserunt doctissimi et litterati viri ; judicia Ecclesiæ non recusans, sed amplectans humillime ; quodque de eisdem visionibus, nisi in bonum, judicare debet nullus mortalis, quum talia potius, ubi etiam incerta essent, divino sunt arbitrio relinqnenda. Unde neque idolatra aut divinatrix, seu confictrix hujusmodi nonquam197 dicenda fuerit, [nisij nulliter et de facto ; neque seductrix, quæ subditos populos ad sui naturalis regis et supremi in terris domini nostri reducere velle fidelem obedientiam causata est ; et quæ soli Deo credidit, et 272dæmones iiullatenus adoravit, nec invocavit ullo modo.

Item, quoniam dicti judices iniqui in suis non erubuerunt sententiis doli, iniquitatis, nullitatis vitio infectis, multa de filia eadem innocente proferre convicia, ipsam super variis confessam198 criminibus et convictam falso adscribendo, errantemque in fide, relapsam et hæreticam falso, mendose et inique ; quæ tamen filia, si dicti processus iniqui series revolvatur, nullatenus super qualificationibus et criminibus sibi imposais, confessa aut convicta199 reperitur : itaque ipsam fuisse catholicam et dictis criminibus non infectam placeat advertere et proferre palam, ut omne aboleatur scandalum, et veritas ædificet auditores.

Item, et falsus ille processus adversantium continet quod per opinantes multos, in sacro et humano jure peritos, filia hæc condemnata sit ; tunc tamen [quum] ipsis opinantibus suarum confessionum nullus unquam processus traditus fuerit, meque visus per ipsos. Sed subdoli equidem dati sunt ad opinandum articuli, incipientes Quædam fœmina, etc., a suis confessionibus dissimiles ; subtrahentes quæ pro sua justificatione valebant, superaddentes aggravationes iniquas, falsas et subreptitias omnimode ; in quibus tamen judicantium penitus fundata videtur perversa sententia, exinde nullitate infecta. Quæ peto per vestras providentias teneri200 memoriter, et eidem falso processui prodissimilitate evidenti dictos articulos comparari, si opus sit.

273Item, et ipsa prætensa per judices iniquos abjuratio ponderanda est ; quoniam et illa quæ processui inserta est, fabricata est de novo post completum processum adversum, et prolixa est valde, artificio confecta valido, quam nec concipere ipsa potuisset innocens filia et ignara ; imo altera sibi præsentata est, dissimilis et brevi schedula comprehensa, quam si terri ta protulerit, nihil egisse visa erit ; quoniam et tortoris exspectantis [præsentia], et ignis paraticrematio, et instans comminatio crudelis intentus, metu valido ad id compellere eam visæ sunt.

Item, quod per judicantes ipsos, etiam post obitum dictæ filiæ, in sua perseverantes nequitia, dicto adverso processui adjectæ sunt, post cremationem ejusdem, informationes quædam falsæ, et non signatæ, certis adscriptæ notariis, palam confitentibus eas nunquam fecisse ; in quibus et litteræ quædam missivæ principibus et prælatis diversarum regionum transmissæ fundatæ sunt. Quarum omnium informationum et litterarum sic missarum falsitatem placebit detegere et damnare cum effectu.

Item, neque pigebit advertere dictam filiam dixisse sæpius adversis judicibus quod ipsa domino nostro Papæ Romæ, Ecclesiæ et Concilio generali sua dicta submittebat, quodque ad eos duceretur. In quibus constat eam non fuisse schismaticam, sed catholicam ; non hæreticam, sed obedientem et fidelem. Imo et dicta verba sonant interjectam ad Papam verissimam appellationem, sicut alias satis in articulis partium seu actorum declaratum est. Et ita inferre opus est suam seutentiam esse nullam, et post appellationem 274acceptatam, et falsam, quæ filiam ipsam falso adstruit schismaticam et errantem.

Item, et vestro huic processui placebit inserere et advertere tractatus et opiniones peritorum, etdepositiones testium hic productorum, prælatorum, principum et virorum litteratorum, omni exceptione majorum, cum cæteris attestationibus et productionibus factis et faciendis, tampartibusacmihi, promotori, instantibus, quam ex mero vestro officio ; et ex eisdem colligere dictorum adversus ipsam filiam innocentem processus ac sententiarum nullitates, dolos, versutias, ad fines debitos declarations nullitatis seu cassationis et adnullationis eorumdem, cum omnibus inde secutis ; et, veluti probissimæ vestræ dominationes egregiæque ac reverendisimæ paternitates videbunt, peragendum et exsequendum, canonice et conformiter, quantum opus erit, ad clementinam Multorum De hæreticis, l. VI, quæ in materia fidei calumniam præsunienl.es corrigit et mulctat gravissime.

Item, et quoniam in dictis principalibus actorum scripturis omnia præmissa plenissime deducta sunt, et per probationes luce clariores, inquestas, testes, scripturas, et doctorum authentica documenta, instrumenta, litteras, probata sunt, et de his mini constiterit : quantum opus est adjunctionem dedi plenissimam ipsis actoribus, omniaque per eos scripta cum suis conclusionibus, atque exhibita et producta, amplector, laudo et approbo, atque nomine promotorio, una et pari ter cum eisdem actoribus, peto concludi in causa instanti, et jus dici, seu diem ad sententiandum assignari, et absentes vocatos et citatos contumaces reputari ; cum protestationibus per ipsos 275actores et per me, hodie et alias factis, et per notarios in scriptis redactis, cum supplicationibus, implorationibus et requestis alias factis.

Conclusi ego, promotor, nomine antedicto, prout conclui io, una cum dictis actoribus, modo et forma in dictis suis scripturis contentis, quantum me et officium vestrum tangit seu tangere potest, junctis articulis seu interrogatoriis per me alias vobis porrectis in hac causa, ad fines debitos et canonicos, et velut dominationes201 vestræ clarissimæ canonice duxerint peragendum.

Super omnia vincit veritas. Colendissimi patres judicesque discretissimi, suprema sanctæ apostolicæ Sedis vice et auctoritate fungentes, novistis quoniam veritatis amica est simplicitas, quodque fides veritatis verborum adminicula non requirit (in cap. Veritatis De jurejurando, et Cod. Si minor ab hæreditate abstineat, l. I). Et dudum expertum tenet vestræ lucis jubar fulgidum, quibus semitis veritas pertingatur ; ita ut, scrutatis sæpius nedum operibus, sed rerum circumstantiis et emergentibus, causa, tempore, voluntate, personarum differentia, et quibusvis varietatibus diligentissime perquisitis (de quibus in canone Occidit caus. XXIII. q. 8 ; et in can. Judicantem caus. XXX. q. 5 ; et cap. Judices quum sunt De judiciis) ; judicia vestra longe prodierint, solidamque frequenter 276publicæ salutis produxerint justitiam, et inflexibilem veritatem. Exinde per orbem diffusa sapientiæ vestræ lucidissima rectitudo, sanctæ apostolica ; Sedis congrua amplexibus, a supremo justitiæ ministro, Nicolao papa V.202, domino nostro, cæteris noscitur præelecta203 ad justitiæ et veritatis tractandum ministerium in hac causa expressæ dudum fama pretiosæ defunctæ Johannæ d’Arc, dictæ la Pucelle, mullis temerariis et miquis, præsumptisque processibus et sententiis contra juris ordinem, ultimo supplicio deputatæ, falsoque in fidei causatæ materia. Instantibus igitur in hac parte, una cum vestro promotore, matre, fratribus et parentibns defunctæ ejusdem, actoribus, adversus quondam Belvacorum episcopum, Petrum Cauchon, Johannem Estiveti dictum Benedicite, procuratorem fiscalem aut promotorem negotiorum et causarum criminalium in spirituali curia Belvacensi, ac Johannem Magistri, prætensum ibidem inquisitoris hæreticæ pravitatis vicarium, reos, cæterasque partes adversas in hoc processu expressas : tendunt ipsi actores, humiliterque postulant et supplicant, post solemnes hujusmodi processus sui agitationes, juris ordine et terminis debite observatis, finem causæ imponi, veritatem elucidari, et per vestram sententiam diffinitivam quod justum fuerit decerni, suasque eisdem actoribus conclusiones in suis articulis principalibus descriptas adjudicari plenissime. Ad hæe autem complenda, ut discreta vestra claritas, justitia suadente, facilius valeat 277inclinari, porrigunt actores præfati, in suis protestationibus sæpe scriptis persistentes, sub forma brevi rationum juris, et epilogo deductorum in hac parte, causas et rationes quæ sequuntur.

Primo igitur, ut a recto juris ordine ortum suscepisse noscatur vester hic processus apostolicus, et constet vestrum ab initio judicium fundatum esse rite et canonice, vosque judices fuisse et esse competentes, attendere opus est mandatum apostolicum, ab ejusdem summi pontificis conscientia in forma justitiæ emanatum, vestris directum non immerito providentiis insignibus ; cum qua decuit solemnitate magnifica, in publica cleri et populi assistentia, palam, Parisius, in episcopali aula majori, die VII. mensis decembris, anno Domini MCCCCLV., præsentatum, et grandi susceptum reverenda et honore, contemplatione supremæ sanctæ ejusdem apostolicæ Sedis ; ubi, supplicatione piissima per actores aperta, sui organo consilii, pro tantæ rei consideratione æquissima, gravi prævia deliberatione, suscepto per vos judiciali onere, citatorium in forma juris vestra ordinatione decretum est, instituti sunt notorii, promotor vester citatus est, prout actum judiciale manifestat.

Item, et in hujusmodi præsentatione et receptione, ac citatorii decretatione, forma juris observata rite censetur. Præsentatum est enim mandatum apostolicum per actores impetrantes solemniter, notariis præsentibus, cum comitiva hominum numerosa, hora congrua et ad id ordinata, prout in cap. Consuluit De officio delegati ; in loco insigni, et pro tribunali vobis sedentibus delegatis, ut caus II. q.6. can. Biduum, et prout docet Speculator in Speculo, 278tit. De competentis judicis aditione, § Viso cujus judicium ; et in vestro conspectu, factum in mandato apostolico narratum seu querelam piissimam actores ipsi explicuerunt, per suum consilium, reverenter. Ex quibus narratis jus oriri non erat simulandum, ut ff. ad leg. Aquiliam Si ex plagis § In clivo ; et in cap. De muliere desponsata impube, et in juribus ibidem per Speculatorem allegatis ; sed ex tunc, per vestras paternitates, auditis actoribus, receptum est mandatum sæpedictum reverenter, repertum omni exceptione majus, præsentibus notariis, in forma cap. Quoniam contra De probatione ; et acceptatum judicii mandati jugum, licet difficile, caritate tamen meritorium et favorabile.Decretum etiam est hic citatorium contra partes adversas, in scriptis exsequendum, ut in canone Vocato caus. V. q. 2, ac pronuntiatione præcedente, quoniam causæ hujus instabat arduum negotium, ut in cap. Romana De foro competenti § Contrahentes, et prout notat Innocentius, in cap. Licet De accusationibus.

Item, nec venit omittendum quoniam in processu fidei aut suspicionis hæresis falso præsumpto per partes adversas contra dictam Johannam d’Arc, defunctam, de jure debuerit infamia præcedere, et inquisitio infamiæ tunc fieri contra ipsam in exordio sui processus : licet facta non fuerit, saltem valida ; sed scienter et dolose prætermissa. Quia tamen omnis res per quascumque causas nascitur, per easdem dissolvitur, (in cap. Omnis res De regulis juris), noluistis tamen, insignes judices et præclari, omittere validas informationes hujusmodi vestri processus prзэaтbulas, imo iucidissimas probationes ; sed easdem ab 279initio amplexi estis, authenticis scriptis redactas ex apostolica auctoritate per reverendum dominum cardinalem de Estoutevilla, per regiam mnjestatem suave auctoritate, ac alias solemniter, hac in re, in loco suæ propriæ originis et alibi in locis insignibus, et ex depositionibus excelsorum principum et personarum egregiarum factas, super vita, fama, moribus, virtutibus, fide rectissima ac honesta conversatione, et adventu dictæ Johannæ ; quas vos ipsi, judices veneraudi, colligeieet huic vestro operi præponere voluistis, providentia gravi.

Item, et quoniam cujuslibet rei principium potissima pars est, ut in cap.Sedes De rescriptis, per Bernardum ; et ff. De origine juris, in leg. I., commemoranda est valida citatorii vestri exsecutio contra partes adversas, ad loca diversa, civitates, et ecclesias insignes Rothomagensem et Belvacensem, ad personas et domicilia eorum palam deducta, imo et iterata pluries, citatoriaque multiplicata secundum exigentiam judicialis ordinis, et per publicam affixionem exsecutionibus mandata, et per edita patentia notificata apertissime ; ita ut, ex eisdem, omnis honesta persona notoriam et manifestam notitiam habere valuerit ; nec remanserit qui justam hujusmodi vestri processus ignorantiam prætendere potuerit, quovismodo, nisi crassam pariter et supinam, prout per ipsorum citatoriorum et edictorum fidelia instrumenta publicaque documenta constat aperte ; quibus est præstenda fides, in cap. Scripturam De fide instrumentorum, cum sua glossa.

Item, et per acta publica vestri hujus processus luce clarius manifestatur ; in civitate Rothomagensi, 280loco valde insigni, in quo processus alter iniquus contra ipsam defunctam agitatus est dolose et inique, vicibus iteratis ; vos aut aliquos, seu alterum vestrum comparuisse personaliter, pro tribunali sedentes, et omnes terminos debite observasse quos postulat ordo juris ; accusatisque partium adversarum dolis, contumaciis, et sui dudum processus temeraria præsumptione, falsitate, iniquitate et nullitate palam infecti, in termino quolibet ordinasse quæ juris erant ; auditis tamen dictis actoribus vestro etiam promotore. Decrevistis enim ab initio sententialiter judicium vestrum fundatum opportune, vosque, judices causæ et partibus fore competentes, declarastis ; ulteriusque merito fore vos processuros. Deinde petitionem actorum, in forma acti publici, vobis porrigi et, ad litem contestandam, partes rursum vocari judicastis. Quibus ita factis, ipsam petitionem in forma articulorum concludentium, ex vestra alia ordinatione, recepistis. Post hæc, ad testium examen, ad probationum receptionem ac productionem falsi illius prætensi processus, comparationemque legitimam confessionum dictæ defunctæ contra articulos duodecim, quos partes advereæ falso prætenderunt ex confessatis a defuncta debite elicitos, procedere curastis ; productas insuper testium insignium ac omni exceptione majorum depositiones veridicas, informationesque apostolica et regia auctoritatibus reproductas, admirandæque lucis et sapientiæ tracta tus, deliberationes, scripturas, libros, codices prælatorum, doctorum insignium juris divini pari ter et humani, et virorum litteratorum, quæ juris sunt in causa præsenti, præsertim super dictæ defunctæ confessionibus 281catholicis, spirituum visionibus bonorum, et super iniquitate judicantium in processu priori, justa et sancta consideratione admisistis.

Item, et vestri promotoris adjunctioneper vestram admissa judicialem sententiam seu ordinationem, deinceps ad dicendum contra exhibita et producta dies et terminos præfixistis multiplices, et præclusionem dicendi contulistis, ut juradecernunt ; tandemque merito omnibus et singulis observatis quæ de jure communi, ac vestro apostolico rescripto mandante, debuerunt observari, in causa per vos juridice concluso, diem assignandam decreveritis, ad jus audiendum et vestram diffinitivam sententiam pronuntiandam judicialiter ; proviso tamen quod ipsi actores, si voluerint, ad animos vestros, pro veritatis elucidatione majori, rationes seu motiva juris vestris reverendissimis paternitatibus possent onerre, suo processui copulandas. Quas, jussionibus vestris acquiescendo, in his scriptis, cum reverentia et correctione debitis, offerunt humiliter dicti actores, vestrum judiciale officium super ipsa finali facienda pronuntiatione, humilias implorantes, sub protestationibus sæpedictis.

Item, et quoniam juris ordo iste in præmissis per singulos sui terminos indubitatus est, tum ex juribus enucleatis vobis notissimis, canonicis et civilibus, etiam secundum scripta per Tancredum, in suo tractatu De ordine judiciorum, per Speculatorem, suo secundo libro, in Specula juris, imo et per textus et doctores juris canonici et civilis, suis locis et rubricis opportunis et notoriis titulata, tum ex observantia sive experientia, rerum magistra, in omui præcipue ecclesiastica curia notorie visitata et approbata undequaque : idcirco, 282neque jurium allega ntiæ seu quotationes singulares, quæ prolixa forent, in termino quomodolibet observato, hic exprimuntur seu repetuntur. Et tamen ad longum in articulis concludentibus eorumdem actorum, seorsum et seriose, ad plenum huic vestro processui inserta sunt et allegata jura quæ ad propositorum verificationem, et adversarum partium suique falsi et iniqui processus condemnationem, visa sunt sufficere condecenter.

Item, et nihilominus, ut ad memoriam promptiorem redeat iniquitas dicti primi processus, et illorum qui judicaverunt tam inepte temeraria præsumptio discutiatur et corrigatur, attendere opus est quam excogitata malitia, quam damnata et abhorrenda inimicitia judices illi malivoli contra ipsam defunctam, omni pietate seclusa, omni muliebri fragilitate non attenta, spretaque omnimoda circumstantiarum ponderatione (de quibus in dicto can. Occidit caus. XXIII. quæst. 8 et Summa), inique, injuste atque nulliter et de facto processerunt.

Item, et primo, attendi debet præsumptus ausus prætensorum judicum illorum, qui tanta temeritate judicium tale acceptare præsumpserunt, quum ejusdem defunctæ, præsertim in fidei materia, judices ex juris ordine effici non poterant, nec debebant ; et ita sui processus, cum sententia et inde secutis, nullitate censebantur infecti (Cod. Si a non competenti judice per totum ; in cap. Ad nostram De consuetudine). Non enim orta erat ipsa Johanna de Belvacensi diœcesi, nec ibi residebat, necibi hæresim commiserat ; et sic non sortiebatur forum ratione domicilii aut delicti (caus. III, quæst. 1 ; caus. VI. quæst. 3 ; cap. Placuit 283et cap. ult. De foro competenti). Rursum Belvacensis episcopus elegerat cum vicario inquisitoris procedere, et tamen de potestate dieti vicarii, qui delegatus dicebatur, non constitit per acta, nec de ea apparet in processu, contra cap. Per hoc De hæreticis, libro VI ; contra cap. Quum in jure De officio delegati. Imo etiam dictus episcopus sine illo vicario ad plures actus substantiales processit, contra cap. Quum plures De officio delegati aut commissarii, libro VI. Etiam ad examen dictæ Johannæ pluries per alios processerunt ; in tam gravi causa quod facere nequiverunt (De officio delegati, cap. I. in Clem.). Constat insuper per testes dicto vicario et aliis consulentibus minas illatas et terrores inducentes justum metum, secundum glos. can. Injustum et can. Quatuor caus. XI. quæst. 3. Ipsa enim Johanna recusavit dictum episcopum, ut suspectum et capitalem inimicum, sicuti dicunt testes, juxta cap. Suspicionis De officio delegati. Item, judicio Papæ se submisit dicta Johanna, provocans in effectii ; et ita non licuit inferiori cognoscere (caus. II. quæst. 6, can. Si quis nostrum). Etiam, quum hæc materia de revelationibus esset de majoribus causis, ad solum Papam spectavit cognitio, ad quem ipsa petiit remitti. Igitur nulliter processerunt, ut in cap. Majores De baptismo. Insuper eidem Johannæ in duro carcere clausæ denegata est defensio et consilium : denegatio204 scilicet quod articuli per Ecclesiam tunc congregatam Basileæ non viderentur ; et est a judice prohibitum notariis ut 284excusationes suas scriberent in processu. Item, falsa articulorum a confessionibus Johannæ extractio data opinantibus ac vexatio, intricatio in quæstionibus difficilibus, ac submissiones dolosæ eam deceptive consulentium. Hæc enim et alia multa supratacta, et latius in dictis articulis concludentibus declarata, processum illum contra dictam Johannam, cum inde secutis, nullitate infectum, saltem cassandum reddunt ac retractandum.

Item, nec spectare potuit dictis judicibus, nisi nulliter et de facto, de inspirationibus et occultis revelationibus, et spirituum apparitionibus dictam Johannam concernentibus, certum proferre judicium. Istæ enim occultæ apparitiones et inspirationes, an a Deo procedant velne, soli Deo pertinent et notæ sunt, qui secreta et occulta solus judicat (in can. Erubescant XXXII. dist. ; in can. Christiana caus. XXX. quæst. 5) ; nec spectant judicio Ecclesiæ (in cap. Tua nos De si monia). Dicere tamen possumus, ex omni valida conjectura, apparitiones hujusmodi a bono spiritu processisse ; primo, quoniam ipsa Johanna virgo erat, et talem se constanter asseruit, et se exhibuit inspiciendam et visitaudam ; exinde verisimilius dicendum a Spiritu Sancto apparitiones habuisse, secundum Ambrosii dictum, in can. Tolerabilius caus. XXX. quæst. 5. Secundo, nam ipsa Johanna erat humilis valde, ut patet in suis responsionibus, nec honorem205 quæsivit humanum, sed animæ suæ salutem ; 285nec unquam protulit verbum arroganter. Humilitas autem virginitati conjuncta mirabiliter laudatur (can. Hæc autem scripsimus XXX. dist.) ; et ita potuit revelationes et apparitiones a Spiritu Sancto suscipere digne. Tertio, quoniam vita honestate et conversatione commendata fuit aperte ; nam missam et ecclesiam devote frequentabat, confessata sæpius, jejunans ; pauperes diligens et [alia] hujusmodi. Quarto quia apparitiones mandata bona eidem faciebant, dicendo quod bene se regeret, quod sæpe confiteretur, quod ecclesiam frequentaret, quod custodiret animi et corporis virginitatem, et ducerent eam ad beatitudinem. Quinto, quia angelus apparens ei primo timorem incussit, et in fine lætificavit, ut fecit angelus apparens Mariæ et Zachariæ. Sexto, dum sibi apparebant angeli, signo crucis se signabat ; et non recedebant ; quod faciunt spiritus maligni, ut in can. Postea De consecratione, dist. IV. Septimo, clara voce intelligebat vocem spirituum ; cujus contrari um faciunt maligni spiritus (in can. Sciendum caus. XXVI. quæst. 4). Octavo, quia catholicus et devotissimus fuit ejus finis. Ipsa enim ex permissu judicum devotissime suscepit sacramenta Pœnitentiæ et Eucharistiæ ; et, in exitu, inter flammas, alta voce nomen Domini Jhesu exclamavit, et religiose finivit ; quum spiritus maligni suos sequaces male finire faciant, et in æternam damnationem iuducant, ut in can. Nec mirum caus. XXVI. quæst. 5. Nono, quoniam miraculose visa est futura prædicere, puta, tempore maximæ afflictionis regni et oppressione regis, spoponderit et dixerit quod faceret eum Remis coronari in brevi, prout fecit. 286Prædixit et dissolvit obsidionem Aurelianensem, et expulsionem Anglicorum a regno ; quod verificatum est, juxta illud Non est vestrum, etc. Et hæc signa sunt spirituum bonorum ; quos, si Johanna adoraverit, non erravit, spiritu dueta divino ; nec erravit adorans speciem sanctæ Katharinæ, sanctæ Margaretæ et sancti Michælis. Imo, et si mali fuerint angeli transfigurati in angelis lucis, non dicitur errasse adorare, credens fuisse Sanctos et Sanctas sub tali forma ; nec est talis periculosus error, nec damnandus (caus. XXIX. quæst. 1. § I), præsertim quum in sua opinione non fuerit pertinax ; sed Ecclesiæ judicio se submisit. Et si qua argumenta lieri possent ex adverso, responsum est plane in articulis concludentibus supradictis.

Item, nec propter habitum virilem venit increpanda fidelis ipsa Johanna ; nam si, ut asserit et verisimiliter præsumitur, illam sumpserit ex divina inspiratione, non peccavit. Ubi eniin spiritus, ibi libertas (in cap. Licet De regularibus ; in can. Duæ sunt leges caus. XIX. quæst. 2). Item, intelligendus can. Si qua mulier XXX. dist., id prohibens, ubi causa luxus hoc fieret, secundum glossam et doctores. Hoc autem non fecit causa luxus ; imo causa virginitatis servandæ ; mutatio enim habitus clericis permitteretur, ubi justa causa timoris intervenit (in cap. Clerici ultimo De vita et honesta clericorum). Et hoc fecit ex justo metu violationis ab Anglicis, qui eam nisi sunt attentare, ut per testes probatum est. Nec est verum quod missam audire cessavit, ne illumrelinqueret ; imo ipsa requisivit semper missam 287audire ; ipsa obtulit vestem206 relinquere, si in carcere Ecclesiæ, aut in comitiva honestarum mulierum, et extra manus custodiretur Anglicorum ; imo tamen, si judices dicerent, ad eorum beneplacitum obtulit relinquere. Item, non dicetur relapsa si resumpserit, quia licita fuit assumptio, nec id hæresis tangit materiam, potissime quum resumpserit ut violentiæ illatæ melins obviaret, et nuditatem suam cooperiret ; quia Anglici vestes eidem muliebres abstulerant, et necessitate compulsa resumpserit. Necessitas vero legi nequaquam subjicitur (De furtis, cap. II). Et hæc in processu vestro et testium depositionibus aperte sunt probata.

Item, et attendere possunt vestræ discretissimæ bonitates dictam Johannam ex animo nut intentione non deviasse a rectitudine veritatis, nec Deum offendisse. Recessum enim suum sine patris licentia, valide ipsa excusat ; quoniam Deo inspirante id fecit, et plus Deo obediendum est quam hominibus. Secundo, ex pietate fecit, ne pater et mater ampliori afflictione turbarentur ; et tertio, quoniam ab eisdem propter hoc veniam impetravit. Se ipsam etiam excusat ex appositione hujus nominis Jhesus in litteris quas pro bellis mittebat ; quoniam et justum bellum divina jussionefovebat, et quoniam id credidit licitum, quia omnia in nomine Domini fieri debent (XXIII. dist., can. In nomine Domini). Similiter, super causata desperatione, saltando de turri, se excusat valide ; non enim id fecisse fatetur desperationis causa, 288sed salvationis proprii corporis, et spe succurrendi pluribus aliis bonis personis, et ex caritate et pietate comminatæ destructionis villæ Compendii. Conformiter excusanda venit super causato meudacio sui dicti asserentis quod Angelus portaverat signum domino nostro regi, cum genuflexione ante regem, etc. Respondetur quod non est licitum mentiri ; licet tamen caute respondendo, veritatem tacendo fingere, prout egit Abraham coram Pharaone, ut in can. Quæritur § Ecce, caus. XXII. quæst. 2. Est autem ita quod Angelus est nomen officii ; idem est enim quod Dei nuntius, juxta illud : Ego mitto Angelum meum, qui præcedet, etc., et loquitur de Johanne Baptista. Johanna autem dicebat se nuntiam Dei ad regem ; ideo merito poterat dicere quod Angelus, id est ipsa nuntia Dei, portavit regi coronam, id est palmam victoriæ per quam pervenit ad coronam. Et, si dicatur quod de sancto Michæle expresse locuta est, excusabilis est ; sic enim dicitur quod Seraphim linguam Isaiæ mundavit, non per se, sed per alium. Illud enim quod fit per inferiores, in concernentibus proprietates et officia superiorum, dicitur fieri per superiores ; ita in proposito Michæl dicitur princeps militiæ ; et ita, Johanna, asserens ex Michælis revelatione hæc fecisse, dixit quod sanctus Michæl hæc fecit ; et quod ipsa fuerit ille Angelus, verba sua clare innuunt. In his igitur mentita non fuit, sed caute locuta est.

Item, neque culpanda est si dixerit sesalvandam, et id firmiter teuere et credere ; superaddidit enim hoc futurum verum si servaret quod promisit Deo, scilicet virginitatem tam animæ quam corporis. Qui enim ita agit, in nullo peccat ; sed salvatur. Et si ipsa 289Johannæ pariter dixerit se a carceribus fore liberandam, mendacium non commisit ; sic enim voces spirituum tandem eidem protulisse asseruit quod sustineret martyrium patienter, quia in fine salvaretur ; et hæc non modica liberado censenda est ; et ita mendacium non protulit. Fuerunt etiam spiritum habentes propheticum, quandoque non in spiritu loquentes, qui veritatem non enuntiarunt ; de quibus textus est in can. De pænitentia, dist. II, Quærendum, et can. Potest. Nec potuit reprehendi si ipsa dixerit Sanetas illas beatas Katharinam et Margaretam diligere Gallicos et odire Anglicos ; sic enim se exposuit quod diligunt quos Deusdiligit, et odiunt quos Deus odit, juxta illud : Jacob dilexi, Esau odio habui. Nec est veritas quod dixerit se mortale peccatum non habere ; sed dixit quod nescit an peccaverit mortaliter, et quod non velit Deus quod ipsa fecerit vel faciat aliquid propter quod anima sua sit onerata : quod esset quando peccasset et dignam pœnitentiam non egisset. Quæ verba nil mali continent. Et per præmissa dictæ Johannæ verba legitime excusantur.

Item, et opus erit ad memoriam reducere falso causatam Johannam ipsamoberrasse, quum dicatur se noluisse submittere judicio Ecclesiæ militantis, etiam declarata sibi differentia inter militantem Ecclesiam et triumphantem, aut quia Submissionem revocavit quam in finalibus fecerat (ad quam tamen tenetur oumis catholicus, ut in can. Hæc est fides caus. XXIV, quæst. 1 ; can. Ego Berengarius De consecrations, dist. IV.) ; quia ab his verius ipsa meruit excusari : primo, quoniam quæ fecit ex revelatione, fecit a bono spiritu, ut supradictum est, et ita, legem 290privatam secuta, a lege communi exempta est, ut in juribus præallegatis. Imo, posito quod diibium esset an hujusmodi revelatio a bono spiritu vel malo procederet, quum hoc occultum sit, et soli Deo notum, Ecclesia super hoc nihil judicat (in can. Erubescant XXXII. dist. ; can. Christiana caus. XXII, quæst. 5 ; et in cap. Tua nos De simonia). Rursum in his quæ concernunt articulos fidei tenemur sequi judicium Ecclesiæ ; alias essemus hæretici (cap. I. De summa Trinitate, libro VI). Similiter judicium Ecclesiæ tenere debemus in his quæ tenet et docet Ecclesia (in can. Nolite XI. dist. et in can. Novit XII. dist., cum ibi nota) ; in aliis datur libertas tenendi quod placuerit. In his enim secretis quilibet potest sequi opinionem propriam ; et ita notat Johannes Andreæ in cap. 1. De summa Trinitate, allento libro VI.

Item, excusatur ipsa Johanna si a principio se non submisit, quoniam quid esset Ecclesia ab initiu ignoravit. Patet quia inter Sanctos et Ecclesiam nullam diflerentiam fecit. De ista ignorantia testes in hoc vestro processu deponunt. Sed illico dum intellexit et fuit sibi declaratum, semper Ecclesiæ se submisit. Testes etiam hujusmodi processus vestri deponunt quod quidam, dolose fingentes se venire ad eam ex parte regis, dom in i nostri, fortiter eidem suaserunt, si evadere vellet, quod non submitteret se Ecclesiæ, ut ita dolo decepta, forsan distulit ; et tandem veraciter Ecclesiæ se submisit multipliciter, ut in articulis concludentibus per actores vobis datis exprimitur plenissime. Quam tamen submissionem judex ille, tunc episcopus Belvacensis, prohibuit per notarium scribi ; et id testes deponunt ; attamen et 291per verba sua, in processu scripta, adhuc constat dictam Johannam actu, verbo et opere et sacramenюnun communione, se submisisse Ecclesiæ.

Item, et plurimum notari.debent et memoriter retineri falsitas et iniquitas inauditæ illi primo processui admixtæ, quibus partes adversæ suum maculaverunt processum ; quem exinde tamen volunt omnino colorare et validare : videlicet certorum articulorum numero duodecim expressio, et mendose a prætensis confessionibus dictæ Johannæ extractorum. Super quibus articulis, sic falso extractis, opiniones dederunt sua manu scriptas aut signatas viri notabiles ecclesiastici et litterati, alii in sacra pagina, alii in jure canonico et civili magistri, doctores, licentiati, baccalarii formati et jurisperiti, in magno numero ; qui veraciter ab omni labe iniquitatis immunes et excusandi, ac in consulendo decepti, prater operis illius conscios, censendi sunt, taliter opinantes, præsumentes veritatem confessatorum judicialiter per ipsam Johannamsibi traditam etdictis articulis expressatam ; quum tamen, in adversum, ex inimicitia capitali et deordinato affectu, prætermissa veritas et expressa falsitas in dictis falsis articulis locum sibi vindicarent apertum. Nec vacat ab iniquitate quod dicti falsi articuli duodecim incipientes Quædam fœmina, missi sunt opinantibus sic extracti.

Item, et advertere opus est differentiam illam inter veritatem confessatorum per ipsam Johannam, et contenta dictorum articulorum falso extractorum207 satis esse deductam ad longum, per comparationem 292articulorum eorunulem et ipsorum confessatorum a vobis judicialiter factam, verificatam et approbatam ; imo et per totum vestrum hunc processum deductam plenissime, per testiumque et notariorum depositiones, et notas originales, et per coilaiionem processuum primorum, et latissime per tractatus plurium prælatorum, doctorum juris divini et humani, luce clarius explanatam, et in articulis ipsis concludentibus expositam luculenter. Quare ab ampliori expressione differentiarum ipsarum supersedere, causa brevitatis, expedire visum est.

Item, et quoniam processus ille iniquus contra dictam Johannam defunctam super illis falsis articulis fere totus fundatus exstitit, opus erit dictorum articulorum falso, dolose et mendose extractorum iniquitatem sententialiter detegere, ipsosque falsos et iniquos articulos palam comburere et lacerare, ad veritatis manifestationem et opinantium super ipsis excusationem validas et opportunas.

Item, et ex præcedentibus mediis, causis et rationibus, brevi verborum compendio suprascriptis et recollectis, juncto vestro hoc processu una cum testium depositionibus omni exceptione majoribus, dictique prioris iniquissimi, dolosi ac violenti processus ad vestrum hunc judicium catholicum et veritate fulgidum processum comparatione, seu confrontatione, nec non illustrium virorum, prælatorum, doctorum ac in utroque jure peritorum, dictis assertionibus, disputai isque et elicitis veritatibus, libris, codicibus, tractatibus et determinationibus, hic recollectis et adjunctis, quos et quas hic reproducunt ipsi actores : constat et patet apertissime dictum primum processum 293falsitate, dolo, iniquitate, mendositate et calumniæ nullitate fuisse, fore et esse manifeste infectum, talemque venire declarandum sententialiter ; saltem cassandum, adnullandum, et comburendum plam, publice et manifeste.

Item, et pariter constat dictam bonæ memoriæ defuuctam Johannam d’drc, dictam la Pucelle, toto tempore vitæ suæ laudabiliter et honeste vixisse, a lidei veritate et ecclesiastica doctrina et determinatione non declinasse, nec aliquid asseruisse aut credidisse quod hæresim saperet, aut fidei catholicæ ac sanctæ Romanæ Ecclesiæ traditionibus obviaret, sed hæc horrenda potius detestasse, neque illa crimina perpetrasse quæ rei ipsi in suo processu et sententiis mi quis temere ausi sunt exprimere et causari ; neque ex eisdem, fama vulgante aut alia fida digna relatione, ipsam quomodolibet diffamatam fuisse, seu alias confessam injure vel convictam, Domino cooperante. Quin imo et sanctæ apostolicæ Sedis judicium et Concilii generalis, ac fidelium doctorum sæpius judicium exquirere visa est pariter et audita.

Item, et ex nunc dicti rei, partes adversæ, spiritu ducente maligno, ampliori iniquitate perseverantes, obstinata mal i tia, falsitate, dolo et fraude damna la convicti redduntur ; suspectique et iniqui judicantes, qui mendose nimis dictam virginem innocentem scribere ausi sunt, et contra veritatem notare illis perversis qualitatibus et excessibus criminosis, in suis falsis et iniquis sententia prima et secunda, dolose commendatis. seu potius pro dolosis et exquisitis falsitatibus ibidem expressis et falso descriptis, de facto condemnarunt, primo ad carceres perpetuos, et 294secundo ad justitiæ sæcularis manus relinquendam, tanquam recidivam, hæreticam et alias criminosam ; sine gratia et misericordia ambulantes, solum suum perversum insecuti hostilem et dolosum anectum ; innocentiæ, fragilitati, ignorantiæ et juventuti nolentes attendrie, imo verius excusationes ejusdem innocent is, submissiones et protestationes inficere, et eidem justitiæ vias perversa conspiratione penitus denegare curantes ; mortem, proh dolor ! et sanguinem ejusdem sitientes undequaque.

Item, et ex omnibus in vestro instanti processu inquisitis, productis, recollectis et, juris ordine servato, debite in seriptis redactis, constitit et constat quod adversus ipsam defunctam, omni suæ innocentiæ defensione privatam, et juris prætermisso ordine, pro solo libitu voluntatis suæ efirenis, in suo iniquo processu partes adversæ nulliter et de facto perseveraverunt, et ad iniquas tandem sententias processerunt, per quarum alteram ipsam innocentem Johannam, veluti hæreticam aliisque criminibus irretitam, ad carceres perpetuos, in pane et aqua, perpetuo condemnaverunt ; et per alteram, ipsam recidivam nequiter protulerunt, ita ut curiæ sæculari relictam, ultimoque traditam supplicio, post publicas, ignominiosas et scandalosas prædicationes, innocentem virginem oculatim intueri non erubuerunt igne peremptam et crematam, in periculum animarum sic judicantium inique, ac in opprobrium et ignominiam, injuriam ac offensam matris, fratrum et consanguineorum ejus dem, nunc conquerentium et actorum.

Item, et illarum sententiarum iniquarum nullitas, error manifestus, contradictio evidens, calumnia, 295incertitudo, obscuritas, crudelitas, ejus pœna contra omnem juris ordinem et sacras sanctiones, in sexu fragili, ætatejuvenili, post tantas afflictiones carcerum, perturbationes examinum, per vestri hujusmodi processus deductionem juridicam, manifestantur apertissime : tum ex primi processus serie, et eorum in hoc processu depositionibus tide dignis, qui dicto primo processui interfuerunt, in quibus constat ipsam Johannam criminum qualitatibus eidem attributis non esse convictam ullomodo, sola forsan vestium excepta virilium delatione ; de qua tamen excusabilis censenda est, ut ex præmissis bene constat. Tum secundo, quoniam omnibus attentis, ex dictis criminibus, in fidei materia non peccavit, nec valuit hæretica censeri, vel relapsa : quæ nullam fecit validam abjurationem, imo illam penitus non intellexit ; et quod non intellexit, non potuit valide abjurare. Tum tertio, quoniam relapsa dici non meruit in hæresim, quæ lapsa non fuit ; quoniam catholica dedit responsa, et mente infecta non reperitur, nec pertinax adversus lidian et ecclesiasticam doctrinam, aliqua dogmata aut errores seminavit vel adstruxit aut sustinuit animo indurato. Tum quarto, quoniam generali nomine qualitatum criminalium sibi impositarum notari non valuit sententialiter, quemadmodum in sententiis ipsis notatur, nisi particulares ibidem delectus cum circumstantiis designentur et subaddantur ; tali’s enim vaga causatio reprobata est, et non admittitur de jure in libel lis aut sententiis, præsertim criminaliter intentatis, et cum alterius discrimine, etiam secundum leges et canones, moderat iopœnæ debita a judice censetur, propter ætatis teneritudinem et sexus fragil itatem ; quemadmodum 296hæc omnia in scriptis articulis concludentibus sunt deducta et inscripta.

Item, et, si ex iilatis tantis opprobriis, vexationibus, injuriis, molestiiset calumniis, suæ parenti per judices illos iniquitate et dolo referios, mater, fratres, parentes scandalosam tantæ perniciosæ exsecutionis materiam œgre tulerunt ; si sui honoris reparationem, suæque tantæ parentis innocentiam, expurgationem et famæ propriæ reparationem procurare decreverunt : et merito veniunt commendandi, ita ut, valido ducti consilio et animosa virtute constantes, sandoe aposto licæ supremæ Sedis petierunt justitiam, et juris provideri remediis instanter proclamarunt ; quorum tandem sancta apostolica Sedes, justis inclinata clamoribus, vestrarum toto orbe catholico notissimarum celebrium claritatum confisa rectitudine, sapientia et profundissima litterarum et sapientiæ copia, mandatum apostolicæ auctoritatis vobis direxit, in vim cujus, recto deductus tramite rationis, vester iste processus consummationem optatam, Domino dirigente, vestris opera, providentia et labore, propinquis dierum assumere disponitur seu creditur intervallis.

Restat igitur, reverendissimi patres, clarissimi judices ac doctores disertissimi, ut vestræ luce veritatis splendor effulgeat ; nebulosa iniqui processus prioris caligo diffugiat et revolvatur ; ac declaretur abominanda processus ejusdem sententiarumque et sequelarum suarum iniquitas, error atque pernicies ; ac imposita fidei macula eidem Johannæ atque suis penitus deleatur ; * famaque redolens et innocentia ejusdem restauretur et declaretur ; reparationes atque memoriæ requisita : superius, declarentur ex suprema 297illa et inconcussa auctoritate sacrosanctæ Sedis apostolicæ vestris clarissimis et colendissimis paternitatibus commissa, quas largitor donorum æternorum remunerare dignetur in gloria. Amen.

Super facto Puellæ et credulitate ei præstanda, præsupponendum est in primis quod multa falsa sunt probabilia ; imo secundum philosophum, non refert quædam falsa quibusdam veris esse probabiliora, usque adeo quod duo. contradictoria simul stant in probabilitate, licet non in veritate.

Advertendum est ulterius quod ista probabilitas si recte fundata sit et rite intellecta, non est dicenda error vel erronea, nisi pertinaciter extendatur assertio ultra terminos probabilitatis. Ratio hujus est quia probabiliter loquens fundat se in hoc, quod rationes et apparentias habet pro parte sua. Et hoc utique verum est, nisi sit penitus improbabile. Verum est similiter de parte opposita, quod ad eam sunt rationes et apparentiæ seu verisimiles conjecturai. Et hoc similiter potest esse et est sæpe verum. Nec ista contradicunt sic exposita.

Attendendum est tertio quod aliqua concernentia fidem et bonos mores sunt in duplici differentia210, quantum spectat ad prsesens. Aliqua enim dicuntur necessitate fidei, et in istis non licet dubitare vel probabiliter opinari, juxta illud vulgatum Dubius in fide infidelis est ; et de talibus justa esset conquestio ; neque lex illa civilis Barbarius Philippus211 haberet 300locum, neque in talibus communis error faceret jus ; imu, tanto deterior quanto communior, esset denique ierro et igne exterminandus juxta ecclesiasticas et civiles censuras contra hæreticos latas. Locum etiam habet illud metricum [salubre] :

Imo et pro tali ludo in his quæ sunt fidei, posset evocari sic jocans ad judicium fidei, tanquam de errore suspectus in fide.

Considerandum est pro altera differentia eorum quæ sunt in fide vel de fide, quod illa vocantur de pietate vel devotione fidei, et millo modo de neces sitate, de quibus solet dici vulgariter : Qui ne le croit, il n est pas dampné. Spectant autem ad pietatem fidei tres conditiones in speciali.

Prima quod illa faciant ad excitationem devotionis et piæ aflectionis circa Deum et divina ; quia scilicet resonant in landem divina- potentiæ vel clemeutiæ in miraculis, et venerationem Sanctorum.

Altera conditio est quod habeatur circa talia probabilisaliqua conjectura vel ex communi relatione, vel ex fidelium attestatione, qui dicunt se vidisse vel audisse.

Superadditur tertia conditio, cum discretione pensanda per viros in theologia et bonis moribus eruditos, quod in hujusmodi relationibus eorum quæ dicuntur de pietate fidei, non includatur vel immisceatur aliquod falsum vel erroneum, quod manifeste sit in detrimentum fidei vel bonorum morum, directe vel indirecte, palam vel occulte. Super qua re cognoscenda vel determinanda non est fas cuilibet palam et passim ferre sententias et reprobationes 301imo nec approbationes contentiosas, maxime quando tolerantur ab Ecclesia seu prælatis Ecclesiæ in una provincia vel in multis ; sed judicium et determinatio debentdeferri ad eamdemEcclesiam sen prælatos et doctores.

Possent hic notari multa in particularibus, ut de materia conceptionis Beatæ Virginis ; ut de opinionibus probabilibus inter doctores ; sicut de indulgentiis, quoad circumstancias multas ; sicut, de veneratione reliquiarum in uno loco et alio, into in multis diversis simul : quemadmodum fuit nuper contentio in Parlamento Parisiensi super veneratione capitis Sancti Dionysii in ecclesia Parisiensi et in abbatia Sancti Dionysii prope Parisius212.

Concludendum est tandem ex præmissis quod pie et salubriter potest de pietate fidei et devotionis sustineri factum illius Puellæ, circumstantiis attentis cum effectu competenti213, præsertimex causa finali quæ justissima est, scilicet restitutio regis ad regnum suum et pertinacissimorum inimicorum justissima repulsio seu debellatio.

Addito præterea quod in observationibus suis hæc Puella non reperitur uti sortilegiis ab Ecclesia prohibitis, neque superstitionibus palam reprobatis, neque cautelis hominum fraudulentis, neque ad quæstum proprium vel aliquid tale subdolum, quum, in attestationem suæ fidei, exponat extremo periculo suum corpus.

302Postremo si multi multa loquantur et referant pro garrulitate sua et levitate, aut dolositate, aut alio sinistro favore vel odio, subvenit illud Catonis :

Est tamen arbitrii nostri quid credatur seu teneatur, servata modestia et contentione seu seditione procul pulsa ; quia, sicut dicit Apostolus, non oportet servum Dei litigare. Nos inquit talem consuetudinem non habemus ut scilicet litigemus ; sed vel tolerare oportet, vel ad superiores, sicut præmissum est, determinanda referre. Ita enim fuit in canonizatione Sanctorum primaria, quorum canonizationes, ut in pluribus quæ leguntur, non sunt de necessitate fidei stricte loquendo ; sed de pia devotione, quæ non est passim per quoslibet reprobanda, irri tanda vel repudianda, et minus, cæteris paribus, quam alia sine canonizatione vulgata.

Junganturad casum nostrum istæ circumstantiæ.

Una quod consilium regis et gentes armorum potuerunt induci ad vocem illius Puellæ taliter credere et obsequi, quod sub ea exposuerunt se conspirato animo ad pericula bell ica, dedecore omni procul pulso : quod evenire poterat, si sub una muliercula militantes victi fuissent per hostes procacissimos et irrisi apud omnes qui audissent.

Altera quod exsultatio popularis cum pia credulitate tanta subsequi cernitur, ad laudem Dei et hostium confusionem.

Altera quod latentes inimici, etiam magni, referuntur in timores varios, imo et in languores quasi parturientis cecidisse, juxta imprecationem cantici 303illius a Maria, sorore Moisis, tympanizati cum choro ludentium et psallentium Cantemus Domino, gloriose enim magnificatus est, etc. Sequitur : Irruat super eos formido et pavor, etc. Videatur, et cum devotione facto nostro consona recolatur et cantetur.

Ponderandum est ad extremum quod hæc Puella et ei adhoerentes militares non dimittunt vias humanæ prudentiæ, faciendo scilicet quod in se est, quod appareat tentari Deus ultra quam necesse est. Unde constat hanc Puellam non esse pertinacem in adhæsione proprii capitis et ultra quam reputat se a Deo habere monitiones seu instinctus.

Possent insuper superaddi multæ circumstantiæ de vita ejus a puero, quæ interrogate ; sunt et cognitæ diu et multum et per multos : de quibus hic nihil inseritur.

Exempla possunt induci de Debbora et de sancta Katharina in conversione non minus miraculosa quinquaginta doctorum seu rhetorum, et aliis multis, ut de Judith et de Juda Machabæo in quibus (ut communiter) miscetur semper aliquid naturale. Neque sequitur semper post primum miraculum, quidquid ab hominibus exspectatur. Propterea, etsi frustraretur ab omni exspectatione sua et nostra (quod absit) prædicta Puella, non oporteret concludere ea quæ facta sunt, a maligno spiritu vel non a Deo facta esse ; sed vel propter nostram ingratitudinem et blasphemias vel aliunde justo Dei judicio, licet occulto, posset contingere frustratio exspectationis nostræ in ira Dei, quam avertat a nobis, et bene omnia vertat.

Superadduntur quatuor civilia et theologica documenta. Unum concernit regem et consanguineos 304regiæ domus ; secundum militiam regis et regni ; tertium ecclesiasticos cum populo ; quartum Puellam ipsam. Quorum documentorum iste unicus est finis : bene vivere, pie ad Deum, juste ad proximum et sobrie hoc est virtuose et temperanter ad seipsum. Et in speciali pro quarto documento, quod gratia Dei ostensa in hac Puella, non accipiatur et traducatur per se aut alios ad vanitates curiosas, non ad mundanos quæstus, non ad odia part ialia, non ad seditiones contentiosas, non ad vindictas de præteritis, non ad gloriationes ineptas ; sed in mansuetudine et orationibus cum gratiarum actione, cum liberali præterea temporalium subventione quilibet laboret [et] in id ipsum ; quatenus veniat pax in cubili suo, ut, de manu inimicorum nostrorum liberati, Deopropitio, serviamus illi in sanctitate et justitia coram ipso omnibus diebus nostris, amen. A Domino factum est istud.

I. Lex vetus, prohibens mulierem uti veste virili et virum veste muliebri, pro quanto est pure judicialis, non obligat in nova lege, quia, secundum veritatem tenendam de necessitate salutis, judicialia antiquæ legis ablata sunt nec obligant in nova, ut talia sunt, nisi noviter per superiores ea institui seu confirman contingat.

305II. Lex hujusmodi continebat aliquid morale, quod stabile est in omni lege (et illud possumus exprimere, prohibitionem indecentis habitus tam in viro quam in muliere), contra medium virtutis quod observare debet circumstantias omnes debitas, ut, quando oportet, cur oportet, qualiter oportet, et ita de reliquis, ut sapiens judicabit ; de quibus non est hic dicendum per singula.

III. Lex hujusmodi nec ut judicialis, nec ut moralis, damnat usum vestis virilis et militaris in Puella nostra virili et militari, quam ex certis signis elegit Rex cœlestis, tanquam vexilliferam ad conterendos hostes justitiæ et amicos sublevandos ; ut in manu fœminæ puellaris et virginis confundat fortia iniquitatis arma, auxiliantibus angelis, quibus virginitas amica est et cognata, secundumHieronymum ; et in sacris historiis frequenter apparuit, sicut in Cæcilia visibiliter cum coronis ex rosis et lilas. Rursus per hoc salvatur attonsio crinium quam Apostolus prohibere videtur in fœmina.

Obstruatur igitur et cesset os loquentium inique, quia, ubi divina virtus operatur, media secundum finis exigentiam disponuntur ; ita ut jam non sit securum detrahere vel culpare ausu temerario ea quæ a Deo sunt, secundum Apostolum, ordinata.

Denique possent particularitates addi multæ et exempla de historiis sacris et gentilium ; sicut de Camilla et Amazonibus ; sicut præterea in casibus vel necessitatis, vel evidentis utilitatis, vel approbate consuetudinis, vel ex auctoritate seu tlispensatione superiorum. Sed ita pro brevitate sufficient et veritate. Tantummodo caveat pars habens justam causam, ne 306per incredulitatem et ingratitudinem vel alias injustitias, faciat irritum divinum tam patenter et mirabiliter auxilium inchoatum, prout in Moise et filiis Isræl, post collata divinitus tot promissa, legimus contigisse. Deus enim etsi non consilium, sententiam tamen mutat pro mutatione meritorum.

Scriptum est Si difficile et ambiguum apud te judicium esse perspexeris et judicum intra portas tuas videris verba variari, venies ad sacerdotes levitici generis quæresque ab eis, qui judicabunt tibi judicii veritatem. Deuteron. XVII, 8. Mujas oraculi sententiam secutus, christianissimus princepsnoster et dominus Francorum rex Karolus, quum difficile valde et ambiguum apud se judicium perspexisset de quadam puella quondam, Johanna nomine, quæ a Rege cœlorum 307sempiterno arbitrator illi directa, in suarum miserationum quæ a sæculo sunt immensa multitudine, ad ipsius regis Francorum consolationem et regni liberationem ; sed olim per gentem Anglorum capta dignoscitur et graviter inculpata nec non morti tradita ; ex quo multorum verba intuitus est variari utrum a bono vel nequam spiritu adducta venisset, et an, tale quale sustinuit judicium, subire ac sic tali sententia veraciter criminari et æqua judicii lance condemnari potuisset : veniens, inquam, idem dominus noster rex, vocavit sacerdotes levitici generis, hoc est pontifices et sacerdotes Ecclesiæ quos ad hoc eligere censuit, quærens ab eis judicii veritatem. Inter quos suæ regiæ majestatis pia dignatione, me, fratrem Heliam, sacri ordinis Minorum, presbyterorum minimum, Petragoricensem vocatum episcopum, licet ignorantiæ caligine creberrimæ præpeditum, jussit annumerari et per suas patentes litteras a me, suo pusillo, rei hujus veritatem sciscitari. Cujus imperiis, secundum exiguitatis тезе portiunculam, obnixe parere curavi, et processus summarium contra eamdem Johannam agitâti seriose percucurri atque sententiam contra eam latam pernotavi ; et ea quæ circa hæc minus male sensi, prout denotantur inferius, disserui.

Unde illa sententia lata contra ipsam Johannam continet viginti articulos, in quibus reputatur :

Primo, revelationum et apparitionum divinarum mendosa confictrix. Secundo, perniciosa seductrix. Tertio, præsumptuosa. Quarto, leviter credens. Quinto, superstitiosa. Sexto, divinatrix. Septimo, blasphema in Deum et SanctosetSanctas ipsius Dei in suis sacramentis. Octavo, contemptrix legis divinæ. Nono, 308sacræ doctrinæ et sanctionum ecclesiasticarum prævaricatrix. Decimo, seditiosa. Undecimo, crudelis. Duodecimo, apostatrix. Tredecimo, schismatica.Quatuordecimo, in fidenostra multipliciter errans. Quintodecimo, in Deum et sanctam Ecclesiam multis modis delinquens. Sextodecimo, ipsi Ecclesiæ, domino Papæ ac generali Concilio expresse, indurato animo obstinanter atque pertinaciter sumittere se recusans. Decimo septimo, pertinas. Decimo octavo, obstinata. Decimo nono, excommunicata. Vigesimo, hæretica.

De quibus videndum est per ordinem utrum eadem Johanna ex toto tenore processus contra eam agitati, talis ut asseritur, fuerit censenda.

Et primo, quantum ad primum articulum in quo inculpatur tanquam revelationum et apparitionuni divinarum mendosa confictrix, causam quare talis censeri debuerit, decurso processus toto summario, non invenio sufficientem ad condemnandum, etc., etc.217

Et hæc omnia et singula superius dicta, quæ non determinando aut simpliciter asserendo, sed tantum pie suggerendo et Puellam excusando, perstrinxi, submittendo singula judicio et determinationi sanctæ Sedis apostolicæ et Ecclesiæ sacrosanctæ atque omni melius sentientium correctioni, cum omni honore et reverentia ac benigna supportatione antedicti domini nostri regis, ad præsens sufficiant.

Consulendo in materia condemnations Johannæ Puellæ, condemnatæ per dominum Petrum Cauchon, tunc episcopum Belvacensem, et fratrem Johannem Magistri, assertum subinquisitorem hæreticæ pravitatis in civitate Rothomagensi, de hæresi, schismate, assertione falsa divinarum revelationum et apparitionum sanctorum angelorum et sanctarum Katharinæ et Margaretæ, et aliis pluribus criminibus, in sententia contra eam lata latius expressis ; sub omni correctione et reverentia atque emendatione sanctissimi domini nostri siimmi Pontificis et omnium catholicorum melius sentientium et judicantium : videtur quod processus coram dictis assertis judicibus habitus et sententia in ipsam lata, possint multipliciter, rationabiliter, 310juridice ac veridice impugnari. Ad quod particulariter et ordinate demonstrandum, práesens opusculum dividam in duas partes.

In prima parte ostendam dictos processus et sententiam contra Johannam habitos, multis juris rationibus, tam millos et irritos, quam adnullandos et irritandos fore ; non quod velim dicere simul dictos processus et sententiam nullos et adnullandos eodem respectu exsistere, referendo utrumque ad jus, quia hoc simul esse non potest. Nam quod null um est, adnullari non potest (ff. De injusto rapto et irritofacto testam. § I Nam et si sub conditione ; De despon. Impii ad dissolvendum, cum similibus) ; sed plures rationes inducam quæ concludunt ad nullitatem processus, quod scilicet processus etsententia sunt ipso jure nulli ; inducam et aliquas ad probandum quod sunt saltem adnullandi.

In secunda parte principali ostendam, Domino dante et favente, quod, etsi processus et sententia omni juris ordine et solemnitate subsisterent, ex confessionibus tamen Johannæ quæ sunt in actis causæ, non posse recte et juste judi cari quod Johanna merit schismatica, hæretica, idolatra, blasphema, et cæteris criminibus irretita, quæ abjurare compulsa fuit ; etpostmodum in eadem relapsa fuisse condemnata de facto.

Prima : partis divisio.

Prima pars principalis dividetur in duodecim puncta sive articulos. In primo, pugnabuntur dicti processus et sententia, eo quod habiti contra personam non subditam aliqua ratione sortiendi forum. Secundo, impugnabuntur ex metu et impressione qui illati fuisse 311dicuntur ab Anglicis in subinquisitorem, alterum ex assertis judicibus, et alios in materia habentes consulere. Tertio, ex recusatione judicum propter legitimas suspicionum causas per Johannam proposita. Quarto, propter legitimam appellationem a gravaminibus assertorum judicum per Johannam, ut poterat, interjectam. Quinto, ex arduitate et difficultate causæ, propter quas erat ad examen Sedis apostolicæ referenda. Sexto, ex injusta assignatione carceris custodum. Septimo, ex denegatione consultorum et directorum qui fuerunt ipsi Johannæ requirenti denegati. Octavo, ex minoritate annorum Johannæ, quæ, absque curatore, non habuit legitimam personam standi in judicio. Nono, ex nimia severitate judicantium, quos miseratio ætatis ad remissiorem pœnam flectere debuisset, etiam ubi legitime constitisset eis Johannam ex animo deliquisse. Decimo, ex eo quod episcopus Belvacensis, prætendens se judicem, prohibebat a notariis referri in actis excusationes Johannæ et determinationes suarum confessionum. Undecimo, ex eo quod articuli consultoribus transmissi pro consilio habendo, fuerunt mendaciter, imperfecte et calumniose formati. Duodecimo, ex dolo malo quorumdam fictorum et falsorum consiliariorum qui, fingentes se esse de obedientia domini nostri regis, dissuadebant Johannæ ne se submitteret Ecclesiæ.

Prosequendo igitur prædicta duodecim puncta conformiter ad seriem dubiorum elicitorum per dominum Paulum Pontanum et transmissorum pro consilio requirendo ; præsupponendo semper in facto ea quæ de facto, tanquam vera, in hujusmodi dubiis præsupponuntur ; dico primo processum et sententiam contra Johannam 312Puellam habitos corana præfatis judicibus, millos esse, etc., etc., etc.

Divisio partis secundæ221.

Juxta pollicitationem in exordio præsentis consultationis factam, examinatis punctis ex quibus processus et sententia contra Johannam habiti, ob defectum ordinis judiciarii vel ipso jure, corruunt et validitatedeficiunt, vel saltem tanquam iniqui et injusti veniunt de jure retractandi et adnullandi : restat videndum et discutiendum de dictis et factis ipsius Johannæ per eam confessatis, prout ex actis causæ apparere potest, utrum scilicet talia sunt propter quæ rea criminum quæ abjurare compulsa fuit, condemnari debuisset, si in processu ordo omnis judiciarius rite observatus fuisset. Et dividetur hæc secunda pars principalis in septem puncta seu articulos. Primo, disseretur de revelationibus et apparitionibus quas Johanna asseruit se habere ; utrum fuerit hujusmodi apparitionum et revelationum mendosa confictrix, aut eas habuerit a malignis vel bonis spiritibus. Secundo, utrum ex reverentia quam Johanna spiritibus, qui sibi apparebant, exhibuit, et virginitatis voto quod eis vovit, potuerit judicari idolatra. Tertio, disseretur deeo quod dixit se ita certam quod iret in paradisum, sicut si jam esset in gloria Beatorum. Quarto, de eo quod se ita certamesse dicebat quod ille qui sibi apparebat, erat sanctus Michæl, et quod hoc ita firmiter credebat, sicut eredebat Dominum nostrum Jesum Christum passum et mortuum pro redemptione nostra ; et aliorum 313certitudine quæ sibi fuisse revelata dicebat. Quinto, agetur de virilis habitus et armorumdelatione, et præcisione comæ seu capillorum. Sexto, de dimissione parentum. Septimo, utrum pro eo quod recusaverit se submittere Ecclesiæ super dictis et factis per eam confessatis, potuerit juste judicari lapsa in schisma, hæresim, idololatriam et cætera omnia crimina in schedula abjurationis contenta ; super quibus juste et canonice postmodum potuerit fundari judicium de relapsu.

Primo igitur et præcipue de revelationibus ipsius Johannæ, etc., etc., etc.

Conclusio totius operis222.

Et hæc sunt, salva in omnibus correctione et emendatione sanctissimi domini nostri summi Pontificis et omnium perspicacius intelligentium, quæ de revelationibus Johannæ dictis et factis suis, processu et sententia contra ipsam habitis, mihi videntur, quatenus de processu et actis causæ mihi constare et apparere potuitper quaternum mihi transmissum per venerabilem et circumspectum virum dominum decanum Noviomensem, sacræ theologiæ professorem egregium ; in quo quaterno continentur articuli duodecim eliciti per Anglicos et consequenter additiones et determinationes excerptæ de processu ad veritatem per peritissimum utriusque juris doctorem dominum Paulum Pontanum, una cum schedula secundum quam judices fecerunt abjurare Johannam, ac etiam certis dubiis per præfatum dominum Paulum conceptis et elicitis pro consilio peritorum desuper inquirendo. Cætera multa suppleri possent et addi his quæ dicta sunt ex 314hujusmodi additionibus et excerptis domini Pauli ; sed quæ dicta sunt, mihi pro consilio dando visa sunt sufficere. Neque enim necessarium putavi specialem mentionem facere, neque de saltu turris, neque de signis litterarum Johannæ, neque de crudelitatibus quæ sibi falso imponebantur, et talibus hujusmodi, quæ nullius aut modicæ dubitationis existimavi. Satis etiam per dicta excerpta sive additiones domini Pauli colligitur purgatio clara omnium talium objectorum. Si quid autem in isto consilio aliquis vel superfluum existimaverit vel diminutum, ignoscat, quæso, et indulgeat peritiæ scriptoris.

Subscriptum et signatum per me, Thomam, immeritum episcopum Lexoviensem, inter utriusque juris doctores minimum.

Circa materiam igitur processus insistendo, ponentur quinque capitula.

Capitulum I. Quod in his ad quæ Johanna se missanïdicebat, agebatur non humanitus, sed a quodam spiritu superiori.

Capitulum II. Quod ipsa Johanna in his ad quæ se missam dicebat, videbatur agi non a maligno spiritu sed a spiritu Dei.

Capitulum III. Quod Johanna non fuit talis qualis in sententia contra eam lata exprimitur.

317Capitulum IV. Responsio ad illa quæ objiciuntur vel objici possunt contra Johannam et quæ in dictis et factis ipsius difficultatem videntur ingerere.

Capitulum V. Conclusio sequens ex præmissis : quod ipsa Johanna temerarie et injuste fuit judicata impieque igne concremata.

Hæc autem scripta sunt non in cujusquam suggillationem, sed zelo veritatis et justitiæ absque teme raria assertione, submittendo omnia determinationi ac judicio sanctæ matris Ecclesiæ ac domini nostri summi Pontificis, correctionique et emendationi sapientium.

Scriptum et signatum per me, Martinum, indignum Cenomannensis ecclesiæ ministrum, VII. mensis aprilis, anno Domini MCCCCLVI.

Sic signatum : M. Berruyer.

Quum, citra paucos dies, propter nonnulla meæ Abrincensis ecclesiæ agenda, ad hanc Parisiensem civitatem venissem ; ex parte reverendissimi et reverendi 318in Christo patrum et dominorum Remensis archiepiscopi et Parisiensis episcopi, simul et honorabilis et religiosi viri magistri Brehal, ordinis Fratrum Prædicatorum, sacræ theologiæ professoris hæreticæque pravitatis per regnum Franciæ inquisitoris, sanctæ Sedis apostolicæ commissariorum et, quoad ea de quibus hic habendus est sermo, specialiter deputatorum ; fuit mihi injunctum ut, super quodam processu alias, sunt fere XXV anni, Rothomagi, per reverendum in Christo patrem et dominum tunc Belvacensem episcopum, in materia cujusdam singularis atque admirandæ fœminæ, quæ Johanna Puella communi nuncupatione vocabatur, facto et concluso ; quantum ad ejusdem processus confirmationem sen infirmationem, pariter et de in eodem contentis eidem Puellæ objectis, ego vellem, per modum opinionis, quid in ea re sentirem scribere. In qua certe materia, quæ grandis, admodum difficilis et valde ardua mihi prima facie visa est, nullatenus præsumerem, maxime in tam brevi decursu, utcumque opinari, nisi præfatorum dominorum commissariorum mihi pro singulari præcepto interveniret auctoritas. Certa itaque protestatione præmissa de nihil asserendo quod sanæ doctrinæ videatur aut esse possit contrarium, videtur mihi totum hujusce rei pondus in duo principaliler versari. Quorum primum, quod tanquam materiale est, concernit ea quæ præfatæ Puellæ per suos adversarios et judices fuerunt objecta ; secundum vero formam sive ordinem processus usque in sententiam diffinitivam et ejusdem Puellæ condemnationem considerat. Et circa hæcduo, non per modum codicilli, sicuti audivi nonnullos 319solemnes prælatos et doctores solemniter et ardue atque ad rem multum pertinenter scripsisse ; verum quæ breviori decursu summarie solum et levi quadam opinione, quantum ex summario quodam extracto, descripto super hac materia, domini Pauli Pontani, in curia Romana advocati consistorialis solemnissimi, valui materiam hanc simulet processum considerare, mea talis qualis, subprotestatione præmissa simul et cujuslibet securius sapientis correctione, versabituropinio.

Circa primum igitur, quam plurima præfatæ Puellæ videntur imposita, inter quæ videntur esse majora quod dicebat multas et frequentes spirituum, videlicet sancti Michælis et beatarum Katharinæ et Margaretæ visiones et revelationes et consolaciones habuisse, etc., etc.

Et hæc sunt quæ, sub præmissa correctione et protestatione et submissione, de præsenti materia per modum opinionis solum et probabiliter mihi Johanni, episcopo Abrincensi, sunt visa conjectanda.

Sic scriptum : J. Abrincensis episcopus.

Præmissa excusatione, qua summe indigeo, tum ratione arduitatis materiæ, obtusitatis mei intellectus et inexperientiæ grandis quibus laboro, tum ratione 320celsitudinis et reverentiæ patrum et dominorum in quorum conspectu non immerito loqui pertimesco, protestationes præmittam ad materiam accessurus. Primo erit de submittendo determinationi sanctæ matris Ecclesiæ et alterius cujuslibet ad quem spectat deviantes ad viam veritatis reducere, præsentem meam opinionem et ejus singula puncta, prout et submitto ; volens haberi pro non dicto, et illud ex nunc prout ex tunc, et ex tunc prout ex nunc revocans et retractans quod devium a prædicta determinatione repertum fuerit. Negare enim non valeo, ut verbis utar Augeri, nec debeo, quum multa dicere possim quæ justo judicio et nulla temeritate culpari valebunt (can. Negare IX. dist.). Secunda, quod odio aut favore cujusquam, aut alia quacumque inordinata affectione, in medium proferre non intendo quæ dicturus sum ; sed dumtaxat pro elucidatione veritatis, prout mihi Dominus ministrare dignabitur ; adjiciens quod nihil per modum assertionis et absolute dicere intendo ; sed dumtaxat probabiliter et primo meovidere loqui, quum præsens materia meam excedat nimium facultatem. Non enim asserere intendo revelationes, apparitiones et alia inde secuta de parte Puellæ, de cujus processu, an Justus vel injustus fuerit, quæritur, 321prætensas a Deo processisse, aut ab ea confictas, aut a dæmone immissas, quum quod horum factum fuerit, mihi non constet certitudinaliter seu indubitanter ; sed dumtaxat respectu habito ad dictum processum, dicere an legitime contra eam processum fuerit necne, prout a me exigitur. Et quia meæ parvitatis non est meis dictis fidem accommodari velle, nisi quatenus auctoritatibus aut rationibus probabilibus fulciuntur, allegabo, ut juxta fundamenti vigorem adhibeatur ipsis credulitas, brevitati quantum fuerit mihi possibile studens, tum propter brevitatem temporis mihi indicti, tum propter gravitatem materiæ ad quam attingere non valeo.

In nomine domini nostri Jesu Christi, ad propositum descendens, materiam ipsam, ut ordinate procedam, in duas dividam partes : in fundamentum videlicet seu materiam processus de quo quæritur, et ipsius formam ; materiam in quatuor subdividens articulos secundum ordinem rei gestæ, prout mihi verisimile fuit : videlicet in revelationes seu apparitiones, mediantibus sanctis Michæle archangelo, Katharina et Margareta virginibus a Deo missis, ut dicitur, sibi factas ; mutationem habitus muliebris in virilem ; armorum sumptionem cum guerræ motione ; et adorationes cum serviti is, et missis, et cæteris, quas dicitur procurasse aut ratas habuisse ; recusationem quam dicitur fecisse de se submittendo judicio Ecclesiæ, quia ad formam processus potius pertinere videtur, ad eamdem remittens ; mixta tamen consideratione reperitur229 quod sapit materiam utriusque, tam materiæ, 322quam formæ processus, relatione ad utrumque lacta, quod in altero prosequi pintelo seu parte indifferenter non curabo.

Ad primam igitur materiæ partem quæ est de revelationibus veniendo, etc., etc.230.

Ad honorem et gloriam Regis regum qui causas de fendit innocentum232, hunc codicillum summarie, licet rudi et indigesto sermone, ego Guillelmus Bouillé, decanus Noviomensis, theologorum omnium minimus233, exhibere dignum duxi, continentem brevia quædam et generalia advisamenta ex originali processu olim facto Rothomagi contra Johannam, vulgariter Puellam 323nuncupatam, recollecta, ut ex eis aliqualis præbeatur occasio utriusque juris divini pariter et humani peritissimis doctoribus, latius ac peramplius inquirendi veritatem super iniquo judicio per defunctum D. Petrum Cauchon, tunc Belvacensem episcopum, taliter qualiter facto contra præfatam Johannam Puellam, pro tunc ad defensionem regni adversus violenter usurpantes militantem234. Quum autem, sicuti beatus testatur Hieronymus, Gallia monstris, scilicet hæreticæ pravitatis, sola caruerit, videtur ad honorem regis christianissimi Francorum non sub silentio præterire sententiam iniquam, scandalosam decorique regiæ coronæ derogantem, fulminai am per ipsum episcopum Belvacensem adversantem regi, et, ut prima fronte apparet, sitientem ejusdem domini nostri regis confusionem. Quod autem235 silentium hujus iniquæ condemnations regium deprimat honorem, manifestum satis est ex hoc quia, sub rege militans dicta Puella, tanquam hæretica ac dæmonum invocatrix, condemnata fuit. Qualis namque macula regali solio videretur inferri, si, futuris temporibus, per adversarios in memoria reduceretur hominum, quod rex Francorum in exercitu suo fovit hæreticam mulierem et dæmonum invocatricem ? Ad hujus infamiæ cautionem invitat sapiens quum dicit : Curam habe de bono nomine, et communis Augustini auctoritas sæpius hominum in ore versata : Crudelis est qui famam negligit, præcipue quum talis famæ denigratio in regni seu totius gentis infamiam cedat.

324Credo equidem pie et salubriter ex serie processus, innocentiam dictas Puellæ posse sustineri omnibus luculenter, attentis seu bene pensatis ejus modo vivendi ac vitæ progressu et fine. Laborabat enim ad restitutionem hujus regni Franciæ, quam frequenter prædixit. Nonne expulit et terruit hostes procacissimos regni, et per ejus sancta monita excitavit inertes seu pigros ad bella pro expellendo feroces regni hostes taliter quod a tempore illo adversariorum virtus seu potestas seniens236, debilitan non cessavit? Nec præterea per totum processum reperietur quod in observationibus suis dicta Puella sortilegiis usa fuerit ab Ecclesia prohibitis, nec superstitionibus reprobatis, neque cautelis hom inutu fraudulentis, neque ad quæstum proprium, sed tantum ad ereptionem regni ab inimicis et ad restitutionem dignissimi regii solii. Quare merito serenissima regia majestas magnificare tenetur innocentiam ejusdem Puellæ, facereque examinari processum adversus illam minus juste confectum, per doctissimos viros theologos atque juristas, quatenus, si dictus processus ab eis inveniatur vitiosus seu defectuosus in forma seu in materia, quod omnia procurentur reparari, et tandem retractetur sententia contra dictam Puellam lata, tanquam iniqua, ut obloquentium claudantur ora in posterum et regiæ domui fides perseveret inviolata ; quam Dominus so lidare semper dignetur in persona victoriosissimi regis nostri moderni, ad salutem et defensionem plebis suæ.

Quoniam vero in paucioribus via magis [ardua et 325difficilis], ideo dictum processum contra præfatam Johannam olim factum studendo et perfunctorie legendo, cogitavi expediens tria solum principalia puncta suarum237 omnium assertionum, de quibus potissime prænominatus Cauchon et sui complices nitebantur eam convincere criminosam, sub brevi declaratione colligere, sibique falso imposita crimina luce clarius, salvo peritiorum judieio, monstrare ; nihil tangendo de forma processus, sed ad dominos juristas remittendo si ordo omnis judiciarius in dicto processu rite fuerit observatus aut non. Deinde particularius subjungere curavi duodecim articulorum qui pro fundando judicium per ipsum Cauchon dominis prælatis et doctoribus fuerunt transmissi, manifestam falsitatem, ex eo quod minus recte minusque sincere, imo corrupte, fuerunt recollecti de res-ponsionibus prænominatæ Puellæ, tacendo circumstantias plurimas justificantes, alias vero multas aggravantes addendo, prout clare patebit seriosius dictum processum legendo. Ex quo liquide constabit ipsos dominos qualificantes exemplum facti sequendo, fuisse deceptos, et per consequens totum judicium sententiamque adversus ipsam Puellam per præ tensos judices latam, ac omnia inde secuta, prorsus esse nullius 326roboris aut vigoris, totumque processum merito de bere corruere.

Primo et præcipue nitebantur adversara ipsam Johannam ex processu et actis habitis de confessionibus ejus, convincere mendosam confictricem apparitionum sanctorum angelorum, etc., etc., etc.

De Puella quadam Johanna nuncupata, quæ temporibus nostris, præter solitum fœminis et puellis usum, multa dixisse et miranda fecisse perhibetur, non est meum quidquam, nisi cum formidine et utcumque opinando, scribere aut dicere. Ideo nihil in hac re intendo seu propono scribere vel asserere, nisi sub protestatione insequendi judicium et determinationem majorum, præsertim illorum qui jure tam divino quam humano peritiores habentur, et qui ex ipsius Johannæ 327dictis pariter et factis plenius fuerunt informati. Sed quum irrefragabilis auctoritas, cujus jussa mihi capessere fas est et nefas eidem non obedire, jubeat me aliquid dicere super quodam processu facto dudum Rothomagi contra dictam Johannam, de anno Domini MCCCCXXXI, per dominum Petrum Cauchon, tunc Belvacensem episcopum, assertum judicem in materia fidei ; ex quo processu secuta sit sententia condemnationis dictæ Johannæ tanquam schismaticæ, infidelis et hæreticæ : quædam dicta in proposito non asseram nisi quæ asserenda sunt et sub protestationibus prædictis et aliis quæ in similibus fieri debent.

Pro materia igitur dicendorum, quæritur si processus contra eam habitus et factus in materia fidei, et sententia contra eam lata per dictum dominum episcopum, sintjuridici, aut nullitati subjiciantur tam processus quam ipsa sententia, ea parte maxime qua illa condemnata exstitit tanquam infidelis, schismatica et hæretica. Pro cujus quæstionis deductione, primo ponenda est dicta sententia in propriis terminis ; deinde collado facienda an videlicet dicta sententia conformis sit confessioni et convictioni dictæ Johannæ in omnibus suis articulis et punctis ; tertio an ex dictis aut factis ipsius Johanna?, illa possit aut debeat de infidelitate et hæresi condemnari ; quarto an processus alias fuerit juridicus, ita quod non fuerit error aut defectus in judicio neque ex parte judicum, neque ex modo judicandi.

Est itaque forma sententiæ ista, etc., etc., etc.

Quocirca mihi videtur ex inspectione processus et sententiæ, considerates omnibus, et, quantum parvitas intelligentiæ meæ potuit circa prædicta et eorum circumstantias attendere, quod, propter allegatas rationes, peccat dictus processus tam in materia quum in forma. Præsertim opinio mea est quod non debuit tanquam infidelis, schismatica aut hæretica condemnari. Hæc autem omnia quæ superius probabiliter et pro mea opinione, instantissime requisitus, dixi aut scripsi, ego Robertus Cybole, humilis sacræ theologiæ professor, cancellarius et canonicus Parisiensis ac Ebroicensis, submitto correctioni et emendationi ac determinationi sacrosanctæ Sedis apostolicæ, adhærendo protestationi per me factæ a principio hujus tractatus seu schædulæ, manu propria scriptæ, et signo meo signata : in testimonium qualiscumque opinionis meæ.

Actum Parisius, in Claustro beatæ Mariæ et in domo habitationis meæ, anno Domini MCCCCLII241, die secunda mensis januarii.

Sic signatum : Robertus Cybole.

Secundum philosophum, 2° Metaphysicæ, unumquodque sicut se habet ad esse, ita et ad veritatem ; ob quod, sicut unaquæque res naturali instinctu appetit esse et conservari in esse, sic et naturali impetu inclinat ad veritatem ; et permaxime creatura rationalis, quia perfectio seu intellectus est verum ; falsum vero est quoddam malum ejus. Unde et quæcumque opinio falsa intellectum hominis occupet, ei tamen proprie non assentit, nisi in ratione veri. Quod sic 335in X. libro Confessionum [cap. 23], deducit beatus Augustinus : Sic amabilis est243 veritas ut quicumque aliud amant, hoc quod amant velint esse veritatem ; nam et falsi nolunt convinci quod falsi sint ; itaque propter eam rem, oderunt veritatem quam pro veritate amant. Amant eam lucentem, oderunt eam redarguentem. Quia enim falli nolunt et fallere volunt, amant eam quum se ipsam indicat, et oderunt eam, quum eos ipsos. Inde retribuet eis, ut qui se ab ea manifestari nolunt, et eos nolentes manifestet et eis propterea non sit manifesta. Quibus sane enunciata, plerumque odium parit, et eam prædicans ipsis fit inimicus. Eadem itaque ratione qui amat veritatem, et expugnat seu reprobat opposition falsitatem, quia ejusdem est unum contrariorum prosequi et aliud repellere, sicut medicina quæ sanitatem inducit, ægritudinem excludit. Quod tamen de amore veritatis dictum est, hoc quidem secundum untura lein ordinem humanæ mentis accipiendum est ; quoniam, ex perversa voluntatis deordinatione contingere potest ut quis in opinione sua aut judicio rectus et verax cupiat videri, qui tamen quod iniquum est aut falsum ultro amplectitur, et per sophisticas ratiocinationes falsitatem et injustitiam prosequitur. Quod equidem plurimum vituperabile est, ut Supra Marcum Beda ait, sic inquiens : Qui veritatis et caritatis jura spernunt, Deum utique, qui caritas et veritas est, produnt, maxime quum non infirmitate vel ignorantia peccant, sed infidelitate ; inde quærunt opportunitatem qualiter, arbitris absentibus, mendacio 336veritatem et virtutem crimine mutent. Et allegatur in canone Abiit caus. XI. quæst. 3. Unde quia in judice et doctore potissimum debet veritas irrefragabiliter inveniri, idcirco summum ex eo infertur detrimentum si judicio iniquitas aut doctrinæ falsitas admisceatur. Quod ubi constiterit, nulla profecto dissimulatione transigi seu prætermitti debet, ut in can. Quisquis caus. XI. quæst. 3, et can. Nemo, ac in eadem quæstione, fere per totum. Unde et philosophus in libroEIenchorum distinguit duo esse opera sapientis, scilicet, veritatem dicere de quibus novit, et mentientem seu veritati repugnantem manifestare.

Propterea, cumeodem Aristotele sanctum existimans in omnibus perhonorare veritatem, suppositis tamen ac præmissis debitæ humilitatis protestationibus atque submissionibus, præsertim sacrosanctæ Sedis apostolicæ, cui universa dicta aut qualitercumque descripta obedientissime subjicio emendanda, et salvo præterea cujuslibet melius sentientis judicio : videtur mihi in causa olim contra Johannam dictam la Pucelle mota, deducta et conclusa, veritatem in duobus supradictis satis evidenter et enormiter fuisse læsam ; videlicet in justitia, quoad prætensos judices ; et in doctrina quoad deliberantes, consulentes et alios coassistentes. In toto itaque decursu rei veniunt duo in genere consideranda, videlicet supra quid iHi judicantes se, ut procederent, fundaverunt ; et delude quatenus in procedendo atque concludendo seu diffiniendo se habuerunt : ita quod primum horum materiam processus concernit ; reliquum vero formam seu ordinem, ejusdem. Circa aut em hæc duo puncta 337præsens qualecumque consilium sigillatim ac distincte versabitur.

Primum vero punctum novem capitula habebit, ea ponendo secuudum verba adversariorum.

Primum, quod Johanna frequenter spirituum corporales visiones seu apparitiones habuit, ut dixit.

Secundam, quod multas revelationes et consolationes ab eisdem spiritibus se accepisse asseruit.

Tertium, quod aliqua futura contingentia præuuntiare seu prædicere visa fuit.

Quartum, quod illis spiritibus apparentibus et ipsam alloquentibus sæpe reverentiam exhibuit.

Quintum, quod a paire et matre non licentiata clanculo recessit.

Sextum, quod habitum virilem diu portavit, comam amputavit et arma gesta ns bell is se immiscuit.

Septimum, quod multa verba temeritatis et jactantiæ, ut videtur, protulit.

Octavum, quod judicio militantis Ecclesiæ de dictis suis se submittere recusavit.

Nonum, quod post abjurationem seu revoca tionem, virilem habitum ab ea dimissum resumpsit, et apparitionibus ac revelationibus suis, quibus publice renuntiaverat, iterum adhæsit.

De istis namque visionibus et apparitionibus, an bonæ vel malæ sint, non est facile dijudicandum. Sunt enim secreta mysteria Dei, ut tangitur in glossa super illo verbo Veniam ad visiones et revelationes Domini (ad Corinthios, II, 12, 1) ; nam et ipse Paulus apostolus, 338Spiritu Saneto plenus, non potuit, ut homo, secreta divini consilii agnoscere, ut patet in can. Beatus caus. XXII. quæst. 2. Et Danielis II. legitur : Est Deus in cœlo revelans mysteria. Verumtamen quia in hac causa de qua hic agimus, constat super ipsarum visionum reprobatione publicum etdiffinitivum datum fuisse judicium, ideo non pudebit ex opposito aliquid de eis probabiliter pertractare ; etc., etc.

Sed præcipiie in hac re attendendum puto quod ille summus rerum omnium sapientissimus ac clementissimus provisor Deus, qui in sua potestate temporum momenta quibus ad nutum universa dispensat, posuit, tunc ipsi Puellæ earum visionum consolationem voluit dare, quando hostilis et semper inimica Francis gens Anglorum suæ ferocitatis extremæ supercilium erigebat. Et rex christianissimus Karolus ac percelebre regnum Franciæ turbini guerrarum, ut credebatur, prope irremediabiliter succumbebat, anno vi delicet MCCCCXXIX, quum, universo regno fere desolato et Gallorum quasi omnium animo prostrato, Aurelianis inclita civitas vipereo exercitu districtissime teneretur obsessa. De quo quidem tempore, asserunt nonnulli venerabilem Bedam longe ab ante sic pronuntiasse :

Nam consueto more intelligendo per i unum, per 339v quinque, per l quinquagenta, per c centum, per m mille, et in supputationebisrepetendo illam dictionem tuli245, inveniuntur recti anni præscripti quibus ipsa Johanna his admunitionibus sen apparitionibus inducta, ad regem venit et regno succurrere efficacissime laboravit. Subduntur vero ter septem, hoc est XXI anni : quod quidem tempus est in quo, largiente Deo et ipsa electa Puella cooperante, regi glorioso Karolo septimo, adversus Anglicos hostes in reductione Normanniæ et oppugnatione Aquitaniæ, semper cessit victoria. Unde ipse pius adjutor Deus in tribulatione tunc clementer et in opportunitate succurrit, quando maxime et ad extremum sibi necesse fuit ; sicuti populo Isrælitico de salute desperanti, in Bethulia crudeliter obsesso, concessa est probissima Judith, etc.

Multo magis etiam attendendum esse puto locum nade ipsa originem sumpsit, ubi et primo etiam apparitiones habuit. Oriunda namque fuit ex confinibus regni Franciæ et ducatus Lotharingiæ, de, vico aut villagio quodam dicto Dompremy, a parte ipsius regni constitute ; in quo, non longe a paterna domo ipsius Johannæ, cernitur nemus quoddam quod vetusto nomine 340Canutum dicitur. De quo vulgaris et antiqua percrebuit fama, Puellam unam ex eo loco debere nasci, quæ magnalia faceret, prout etiam in processu refertur. Ad quod videtur non parum suffragari id quod in historia Bruti legitur, Merlinum vatem Anglicum sic prædixisse246 : Ex Nemore Canuto Puella eliminabitur ut medelæ curam adhibeat, et cætera quæ alibi subjicientur. Exstat et alia prophetia Eugelidæ, Hungariæ regis filiæ, incipiens sic : O insigne lilium roratum principibus, etc. Sequitur : sed a puella oriunda unde primum brutale venenum effusum est247. Quod quidem venenum quidam intelligunt rebellionem antiquam sive substractionem factam ab obedientia regis Franciæ ab incolis illius partis Galliæ, quæ dudum Belgica dicebatur. Sed si hoc ita vel aliter intelligi debeat, relinquo perspicaciori ingenio et Francorum præclarissima gesta solertius perscrutanti. Illud vero Merlini dictum, per expressam illius nemoris designationem, clarum apparet et manifestum.

Ad quorum248 qualemcumque proba tionem, faciunt aliqua super istorum mirabili eventu longe ab ante prænuntiata, ut imprimis illud Bedæ quod superius adduximus.

Quidam etiam peritus astrologus Senensis, nomine Johannes de Monte Alcino249, fertur per antea sic domino regi inter cætera scripsisse : In consilio virgineo erit victoria tua. Perseqnere victoriam tuam sine intermissione usque ad civitatem Parisiensem, etc.

Merlinus autem vates Anglicus ita cecinit :

Ex Nemore Canuto eliminabitur Puella, ut medelæ curam adhibeat ; quæ, ut omnes arces inierit, solo anhelitu suo fontes nocuos siccabit. Lacrimis miserandis manabit ipsa et clamore horrido replebit insulam. Interficiet eam cervus decem ramorum, quorum quatuor aurea diademata gestabunt, sex vero residui in cornua bubalorum vertentur ; quæ nefando soni tu insulas Britanniæ commovebunt. Excitabitur Daneium nemus, et in humanam vocem erumpens, clamabit : Accede Kambria, et junge latteri tuo Cornubiam250.

342Hoc enim vaticinium non omnino respuendum aut despiciendum est, quoniam quæ iste Merlinus prædixit, satis commendata reperiuntur. Ait enim Sigibertus : Multa obscura Merlinus revelavit, multa prædixit ventura, quorum aliqua vix intelligi possuntdonec apparere incipiant. Solet enim spiritus Dei, per quos voluerit, mysteria sua loqui, sicut per Sibyllam, per Balaam et cæteros hujusmodi. Istud enim legitur tertia parte Speculi Historialis, l. XXI, cap. 30.

In primis autem ibidem exprimitur locus originis Puellæ, ex designatione illius Nemoris Canuti, de quo superius tactum est. Et dicit eliminabitur, id est e liminibus dicti nemoris nasci probabitur ; nam ab ostio paternæ domus Johannæ, facile videtur, ut dicitur in procesen. Medelæ autem cura, est regni tunc languentis per Johannam inchoata atque procurata valitudo. Ad arces init quum regem et primores regni in exordio suæ legationisaccersivit ; vel quum inter prælatos et doctores sapientia præditos, longum ac districtum 343examen Pictavis subivit ; autetiam Aurelianis, Parisius et multas regni spectabiles civitates et munitiones oppidaque fortia, viriliter ac intrepide aggressa fuit ; vel forte quando dominum regem cum proceribus regni ac exercitu multo, Remis coronandum, per hostium enses salubriter conduxit. Anhelitu suo, id est duræ reprehensionis verbo, fontes nocivos siccabit, hoc est doli conspiratores et perfidos increpabit, suaque gratia et amicitia privabit. Lacrimis miserandis ipsa manabit, quia regni calamitatem et Francorum miserata labores, jugiter deflebit, in pauperesque valde misericors, quin imo et in hostes humiliatos plurimum compatiens erit. Clamare valido replebit insulam, quoniam strepitus victoriosæ ejus famæ universam Anglorum gentem exercebit, et in conspectu ejus prælia committere pavebit. Interficiet yero eam cervus decem ramorum, id est adolescens Henricus, in regnum Franciæ præcipiti usurpatione insiliens, eam interire faciet, tunc quidem exsistens ætatis decem annorum. Quatuor ipsorum ramorum diademata aurea gestabunt, quia annis fere quatuor ab ortu ejusdem Henrici, in subjectos suos Anglici potestatis suæ Imperium cum justitia competenti dispensabunt ; sed tandem, omni justitia et populi libertate spreta, per residuum temporis præscripti in cornua bubalorum vertentur, quia subditos suos effrenata crudelitate seu tyrannide persequentur. Ex cujus afflictionis extremæ causa, nefando sonitu, id est facinorum suorum relatu et nuntiorum vice populi remurmurantis conclamantium strepitu, insulas Britanniæ commovebunt, hoc est justitiæ omnino suppressæ cum tumultu remedia implorabunt. Quibus rebus in ea clade perdurantibus, 344idcirco excitabitur Daneium (id est Normannum, quia a Danis processit sic proprie dictum), Daneium, dico, nemus, hoc est promiscuum Normanniæ vulgus ; excitabitur, quia in eadem terra hinc inde suscitata rebellione, ad ultionem injuriæ armabitur. In humanamque vocem erumpem clamabit, quia indita sibi humanitate et totis animi præcordiis ad naturalem suum principem adspirabit, dicens : Accede Cambria, id est Franciæ corona, a Sicumbria, civitate antiqua Pannoniæ, unde Franci provenere, sic dicta ; nam et Clodoveo protochristiano regi baptismum suscipienti, ait Remigius : Depone mitis colla Sicamber. Accede, inquam, quæ longe a nobis et diutius quasi proscripta secessisti, et junge lateri tuo Cornubiam, id est Angliam, ut a parte una totum denominetur. Junge quidem laten tuo, quoniam omnium nostrum votiva est fiducia, te felicium victoriarum successu, tuo imperio Angliam inde conjungere posse.

In multis equidem per ingenia clariora scio posset et alius forsan convenientior de dicta prophetia elici intellectus ; sed in talihus satis permittitur, ut unusquisque in suo sensu abundet. Verumtameu omnia quæ exponerido præmisimus, infallibili successu nostris diebus continsse videmus.

Reperitur et alia quædam prophetia, de qua superius, in primo articulo, memmimus, in qua sic habetur :

О insigne lilium, roratum principibus, agris pluribus a satore in virgulto delectabili insitum, immortale floribus et rosis mire redolentibus vallatum ! Stupescat lilium, contremiscat virgultum : nam 345diversa brutalia, advenæ alitaque in prædicto virgulto, corona cornibus adhærendo, quasi penitus suffocabunt, et quasi marcescens rore privato, anguste et paulisper radices pene evellendo, aspidis anhelitibus vastare putabunt. Sed a Puella oriunda, unde primum brutale venenum effusum est, antecedenteque aurem retro dextram modico signo coccineo, remisse fabulante, collo modico, a virgulto triste exulabunt ; fontes irriguos dicto lilio administrando, serpentem extra pellendo venenumque cuilibet notificando, lilicolam Karolum, filium Кaroli nuncupatum, laurea Remis, non manu mortali facta, fauste laureabit Subdent se circiter fines turbidi, fontes tremebunt, clamescet populus : Vivat liliuin, fugiat brutum, pullulet virgultum ! ascendet ad campum insulæ classe classibus applicando, et ibidem plurima bruta jam clade peribunt. Multorum tunc pax efficietur, multorum claves ultro suum opificem recognoscent. Gives civitatis inclitæ clade perjurii perimentur, singultus plurimos in se memorando, et muri plurimi ruent intrando. Tunc erit lilii virgultum sicut brulis aliquo modo et florebit tempore longo.

Continet siquidem hoc vaticinium laudem multam quoad arma et coronam Franciæ, intellectam per lilium a satore cœlesti divinitus transmissum. Commendatur præterea regnum ipsum, quod per virgultum in nui tur, et hoc maxime quantum ad principes, prælatos et sapientes, quibus regnum noscitur insignitum. Subdit denique præteritam regni concussionem ac ipsius pene totalem destructionem, partim per advenas brutos, idest Anglicos, partim etiam per 346nonnullos domesticos et ibidem nutritos, ad invicem tamen in exercitio crudelitatis conjunctos, actam et procuratam ; adeo ut Universum regnum longa afflictione detentum, principibus pene omnibus nunc captis, nunc cæsis, successive desolaretur, seu etiam serpentinis infectum conjurationibus, quasi rore privato, idest innata sibi fidelitate, marcescens, vastatum omnino putaretur. Proinde ortum Puellæ introducit, miro schemate verborum illum describens : unde, ait, primum brutale venenum effusum est. Hoc autem pro modulo superius exposuimus, ubi de loco originis Johannæ agebatur ; sed tamen ut ibi cum hoc designatio ambigua videatur, clariori intelligentiæ relinquimus. Traduntur insuper quædam signacula ipsius Johannæ et quorumdam characterum suorum expresse discretiva, videlicet : tabes rubea retro aurem dextram ; secunda est mollis seu remissa loquela ; tertium vero colli brevitas. Innuitur postea Anglicorum fuga et excidium quorumdamque principum initce cum rege validæ confœderationes innovataque pacta : ex quibus subdolæ conspirationes multorum perfidorum patefieri visoe susit. Exprimit tandem multum clare domini regis coronationem, ac nonnullorum ab ante Anglicis subjectorum liberam spontaneamque deditionem ; nec non et subsecutam ex his describit commuuem populi lætitiam, pacem ac seneritatem. Parisiensium denique, ob perjurii crimen, prodit interemptionem et offensæ attritionem. Ad extremum autem concludit futuram regni ab hostibus puritatem atque diuturnam pacis subsequeiitem tranquillitatem.

In hac enim prophetia sunt multa satis obscura, quædam vero multum aperta et expressa ; aliqua 347vero mihi videntur transposita et non simpliciter, secundum ordinem harum rerum et prout successerunt, collocata. Quod etiam apud prophetas Dei frequenter contigit ; et salvatur per figuram quam ὕστερον πρότερον grammatici dicunt. Et quia forte apud multos parum authentica videretur, ideo ejus declarationi minus insistendum placuit. Libenter tamen hic apposita est, quoniam, secundum rei exigentiam, potest sumi argumentum, et etiam non facile dentur ista contemptui, maxime ubi fidei catholicæ aut bonis honestisque moribus nihil repugnans invenitur : nam ut dicitur Johannis cap. III, v. 8 : Spiritus ubi vult spirat. Et super illo verbo Pauli ad Thessalonicenses, I, 15, 20 : Prophetias nolite spernere, ait quædam glossa : Deus qui os asinæ aperuit, sæpe revelat minoribus quod melius est.

Ista ergo sufficiant de præsenti articulo.

Secundum punctum sive secunda pars concernit directe formam processus, et continebit duodecim capitula :

Primum, de incompetentia judicis, præsertim episcopi Belvacensis.

Secundum, de severitate ejus ac inordinato affectu.

Tertium, de incommoditate carceris ac custodum.

Quartum, de recusatione judicis et sufficienti provocatione seu appellatione ad Papam.

Quintum, de subinquisitore, ac ejus diffugio, et metu sibi illato.

348Sextum, de corrupta articulorum compositione.

Septimum, de qualitate revocations et abjurationis.

Octavum, de prætenso relapsu.

Nonum, de interrogationibus ac difficilibus interrogatoriis Johannæ factis.

Decimum, de assistentibus, defensoribus, exhortatoribus ac etiam prædicantibus processui intervenientibus.

Undecimum, de del ibera ntibus in causa seu determinationibus eorum quoad capitula causæ.

Duodecimum, de qualitate sententiæ et diffinitione processus.

In hoc enim suscepto opere, non videtur plene sufficere, nisi aliquatenus et pro exiguitate ostenderimus non infuisse sufficientem materiam ut de errore in fide aut hæresis crimine contra Johannam impingeretur aut sic rigide procederetur, nisi etiam aliquid de defectibus ac vitiis processus et judicii contra eam habiti, pro modulo tetigerimus. At quia magis proprie alterius Facultatis est et de his etiam nonnulli peritissimi juristæ reperiuntur doctissime pertractasse, ideo, sub brevitatis compendio, hæc a nobis transeunda videntur.

De incompetentia ergo judicis, præsertim illius episcopi Belvacensis, domini videlicet Petri Cauchon, coram quo et per quein ille qualiscumque processus noscitur præcipue deductus, aliquid in præsens notandum est, etc., etc.

Et ita concluditur ex prædictis qualitercumque deductis, quod processus quoad materiam et formam, similiter et sententia contra hanc electam Puellam habiti, manifestam injustitiam continent ; quod, pro nostra exiguitate et sub præmissis protestationibus, susceperamus declarandum.

Mandant reverendissimus ac reverendi in Christo patres, Johannes, miseratione divina archiepiscopus et dux Remensis, Guillelmus, Parisiensis, Ricardus, Constantiensis, eadem miseratione episcopi, Johannes Brehal, sacræ theologiæ professor, alter ex inquisitoribus hæreticæ pravitatis in regno Franciæ constitutus, judices delegati et commissarii quarumdam causarum nullitatis, etc., citari, et citant peremptorie coram eis reverendum in Christo patrem et dominum, dominum episcopum Belvacensem, subinquisitorem hæreticæ pravitatis in dicta diœcesi Belvacensi, ac promotorem causarum criminalium curiæ Belvacensis, modernos, omnesque alios et singulos sua in hac parte communiter vel divisim interesse credentes, 354ad diem mercurii proxime futuram, præcise et hora septima de mane, in palatio archiepiscopali Rothomagensi, in quo pro tribunali sedere consueverunt ; ad videndum et audiendum per dictos dominos judices et commissarios in hac parte jus et sententiam diffinitivam dici, ferri et pronuntiari, in causa et causis hujusmodi coram eisdem motis et pendentibus, inter venerabiles viros Petrum d’Arc, militem, Johannem, præpositum de Vaucoulour, fratres, Ysabellem d’Arc, matrem ipsius Johannæ defunctæ, actores ; venerabilem ac circumspectum virum, magistrum Simonem Chapitault, in artibus magistrum, et in jure canonico licentiatum, promotorem in hujusmodi causa datum et deputatum, eisdem actoribus adjunctum, ex una ; ac reverendum in Christo patrem et dominum, episcopum Belvacensem, promotorem causarum criminalium curiæ Belvacensis, omnesque alios et singulos sua, communiter veldivisim, interesse credentes, reos, partibus ex altera ; cum intimatione in talibus fieri solita ; mandatum autem hujusmodi per affixionem ad valvas majoris ecclesiæ Rothomagensis, ad instar editorum publicorum, quæ olim in albo prætorio scribebantur, fideliter exsequendo. Datum Rothomagi, anno Domini MCCCCLVI, indictione V, mensis vero julii die II ; pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Calixti, divina providentia рaрæ tertii, anno II ; sub sigillis præfatorum dominorum, Remensis, Constantiensis, et Johannis Brehal, inquisitoris, quum de prassenti dominus episcopus Parisiensis suo proprio careat sigillo253.

In nomine sanctæ et individuæ Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Æternæ majestatis providentia, Salvator Christus, Domi nus, Deus et homo, beatum Petrum et apostolicos successores ad suæ militantis Ecclesiæ regimen instituit speculatores præcirpuos, qui, luce veritatis aperta, justitiæ semitas incedere docerent, universos bonos amplexantes, relevantes oppressos, et declinantes ad devia, per judicium rationis reducentes ad vias rectas. Нac autem auctoritate apostolica fungentes in hac parte, nos Johannes, Remensis, Guillelmus, Parisiensis, Ricardus, Constantiensis, Dei gratia archiepiscopus et episcopi, ac Johannes Brehal, de ordine Fratrum Prædicatorum, sacræ theologiæ professor, hæreticæ pravitatis in regno Franciæ alter Inquisitor ; judices a sanctissimo domino nostro Papa moderno speciali ter delegati ;

Viso processu coram nobis solemniter agitato, in vim suscepti per nos reverenter mandati apostolici nobis directi, pro parte honestæ viduæ Ysabellis d’Arc, olim matris, ac Petri et Johannis dictorum d’Arc, fratrum germanorum, naturalium et legitimorum bonæ memoriæ Johannæ d’Arc, vulgariter dictæ la Pucelle, defunctæ, suorumque parentum nominibus, actorum, contra et adversus subinquisitorem hæreticæ pravitatis in diœcesi Belvacensiconstitutum, contra promotorem negotiorum criminalium episcopalis curiæ Belvacensis, nec non contra reverendum in Christo patrem, dominum Guillelmum de Hellanda, episcopum Belvacensem, cæterosque universos 356et singulos sua in hac parte interesse credentes et respective, tam conjunctim quam divisim, reos ;

Visa in primis peremptoria evocatione et exsecutione ejusdem, ad ipsorum actorum simulque nostri promotoris ex officio nostro in hac causa per nos instituti, jurati et creati, instantiam, per nos decreta adversus dictos reos, visuros rescriptum ipsum exsecutioni mandari, dicturos in adversus, responsurosque et processuros prout ratio suaderet ;

Visa petitione ipsorum actorum, factisque, rationibus, conclusionibus eorum in scriptis redactis per formam articulorum concludentium, tendentium ad nullitatis, iniquitatis et doli declarationem cujusdam prætensi processus in fidei materia, olim contra dictam defunctam in hac civitate per defunctos dominum Petrum Cauchon, tunc Belvacensem episcopum, Johannem Magistri, subinquisitorem prætensum in eadem diœcesi Belvacensi, et Johannem de Estiveto, promotorem, aut pro promotore ibidem se gerentem, facti et exsecutioni demandati ; saltem ad ejusdem cassationem, et adnullationem adjurationum sententiarumque ac omnium inde secutorum, et ad ejusdem defunctæ expurgationem, et fines alios ibidem expressos ;

Visisque, sæpius perlectis et examinatis libris originalibus, instrumentis, munimentis, et actis, notulis et protocollis processus antedicti, nobis in vim nostrarum compulsoriarum litterarum a notariis et aliis traditis et ostensis ; signisque et scripturis eorum in præsentia nostra recognitis ; longaque super eis cum dictis notariis et officiariis in dicto processu constitutis, et consiliariis ad dictum processum evocatis, quorum 357præsentiam habere potuimus, communicatione, ipsorumque librorum et notarum abbreviatarum collatione et comparatione præhabitis ;

Visis etiam informationibus præparatoriis, tam per reverendissimum in Christo patrem, dominum Guillelmum, tituli sancti Martini-in-Montibus presbyterum cardinalem, sanctæ Sedis apostolicæ in regno Franciæ tunc legatum, vocato secum, Inquisitore, post visitationem eorumdem librorum et instrumentorum eidem præsentatorum ; quam etiam per nos et commissarios nostros in hujusmodi processus exor dio confectis ;

Inspectis etiam et consideratis variis tractatibus prælatorum, doctorum et practicorum solemnium et probatissimorum, qui, libris et instrumentis antedicti processus ad longum visita Lis, dubia elucidanda duxerunt ; et exejusdem reverendissimi patris ordinatione et nostra editis et compositis ;

Visisque articulis et interrogatoriis præfatis, pro parte actorum etpromotorisnobispræsentatis, et, post plures evocationes, ad probandumadmissis ; attentisque testium depositionibus et attestationibus, tam super conversatione et egressu ejusdem defunctæ a loco originis, quam super examinatione ipsius in præsentia plurimorum prælatorum, doctorum et peritorum, et præsertim reverendissimi patris Reginaldi, olim archiepiscopi Remensis, dicti tunc episcopi Belvacensis metropolitani, Pictavis et alibi facta, diebus iteratis ; quam super admiranda liberatione civitatis Aurelianensis, progressuque ad civitatem Remensem et coronationem regiam ; quam circa circumstantias ipsius processus, qualitates, judicium et procedendi modum ;

358Visisque etiam aliis litteris, instrumentis et munimentis, ultra dictas litteras, depositiones etattestiones, in termino ad producendum traditis et productis, præclusioneque dicendi contra hujusmodi producta ; nostroque deinde promotore audito, qui, visis eisdem productis dictisque, actoribus plenarie se adjunxit, ac pro et nomine officii nostri præfata omnia jam producta pro sua parte reproduxit, ad fines in scripturis dictorum actorum jam expressos, sub certis protestationibus ; aliisque requestis et reservationibus, pro parte sua et dictorum actorum factis, et per nos admissis, una cum quibusdam motivis juris, sub brevibus scripturis, valentibus animum nostrum advertere, per nos receptis ;

Post quæ, in Christi nomine in causa concluso, et die hodierna ad audiendum nostram sententiam assignata ; visis matureque revolutis et attentis omnibus et singulis superius expressis, una cum certis articulis, incipientibus Quædam fœmina, quos post dictum primum processum judicantes prætenderunt extractos fore ex confessionibus dictæ defunctæ, et ad quam plurimas solemnes personas, ad opinandum, transmiserunt ; et quos antedicti promotor et actores impugnarunt, tanquam iniquos, falsos et a dictis confessionibus alienos, ac mendose confictos ;

Ut de Dei vultu nostrum præsens prodeat judicium, qui spirituum ponderator est, et solus revelationum suarum perfectus est cognitor et judicator verissimus ; qui ubi vult spirat, et quandoque infirma eligit, ut fortia quæque confundat, non deserens sperantes in se, sed adjutor eorum in opportunitatibus et tribulatione ; habita matura deliberatione, tam circa præparatoria 359quam circa decisionem causæ, cum peritis pariter et probatis ac timoratis viris ; visisque solemnibus eorum determinationibus, tam in tractatibus, magna cum revolutione librorum editis, et compositionibus multorum ; visisque opinionibus, verbo pariter atque scripto, tam super forma quam super materia præfarti processus, traditis atque datis, quibus facta dictæ defunctæ magis admiratione quam condemnatione digna existimant ; reprobatorium et determinatum254 contra eam datum judici um, et formæ et materiæ ratione, plurimum admirantes ; et difficillimum dicentes de talibus determinatum præbere judicium, beato Paulo de suis propriis revelationibus dicente, an eas in corpore vel in spiritu habuerit, se nescire, et Deo super hoc se referre :

In primis dicimus atque, justitia exigente, decernimus articulos ipsos incipientes Quædam fœmina in processu prætenso et instrumento prætensarum sententiarum contra dictam defunctam latarum descriptos, fore, fuisse et esse corrupte, dolose, calumniose, fraudulenter et malitiose ex ipsis prætensis processu et confessione dictæ defunctæ extractos ; tacita veritate et expressa falsitate in pluribus punctis substantialibus, et ex quibus deliberantium etjudicantium animus poterat in aliam delibera tionem pertrahi ; plurimasque circumstantias aggravantes, in processu et confessione præfatis non contentas, indebite adjicientes, et nonnullas circumstantias relevantes et justi ficantes in pluribus subticendo, formamque verborum, quæsubstantiam immutat, alterando. Quapropter ipsos 360articulos, tanquam falsos, calumniose, dolose extractos, et a confessione eadem difformes, cassamus, irritamus etadnullamus ; ipsosque, quos a dicto processu extrahi fecimus, hic judicialiter decernimus lacerandos.

Insuper, aliis ejusdem processus partibus diligenter inspectis, et præsertim duabus prætensis in eodem processu contentis sententiis, quas lapsus et relapsus judicantes appellant ; pensata etiam diutius qualitate judicantium prædictorum, et eorum sub quibus et in quorum custodia dicta Johanna detinebatur ;

Visisque recusationibus, submissionibus, appel lationibus ac requisitione multiplici, per quam dicta Johanna ad sanctam Sedem apostolicam etsanctissimum dominum nostrum summum Pontificem se omniaque dicta pariteret facta ipsius, ac processum, transmitti sæpius et instantissime requisivit, se et prædicta omnia eidem submittendo ;

Attentisque, circa dicti processus materiam, quadam abjuratione prætensa, falsa, subdola, ac per vim et metum, præsentiam tortoris et comminatam ignis cremationem, extorta, et per dictam defunctam minime prævisa et intellecta ; nec non præfatis tractatibus et opinionibus prælatorum ac solemnium doctorum, in jure divino pariter et humano peritorum, crimina dictæ Johannæ imposita in præfatis prætensis senten tiis expressa, ex serie processus non dependere aut colligi posse dicentium, et multa elegantissime de nullitate et injustitia in hoc et in aliis determinantium ;

Cæterisque omnibus et singulis diligenter attentis quæ in hac parte attendenda et videnda erant ; pro tribunali sedentes, solum Deum præ oculis habentes, 361per hanc nostram diffinitivam sententiam, quam pro tribunali sedentes ferimus in his scriptis,

Dicimus, proiuml iamus, decernimus et declaramus dictos processus et sententias dolum, calumniam, iniquitatem, repugnantiam, jurisque et facti errorem continentes manifestum, cum abjuratione præfata, exsecutionibus et omnibus hide secutis, fuisse, fore et esse nul los et u ul las, invalidos et invalidas, irritas et inanes.

Et nihilominus, quantum opus est, ratione jubente, ipsos et ipsas cassamus, irritamus et adnullamus, ac viribus omnino vacuamus ; dictamque Johannam, ac ipsos actores et parentes ejusdem, nullam notam infamiæ seu maculam, occasione præmissorum, contraxisse seu incurrisse, immunemque a præmissis et expurgatam fore et esse, declarantes, et, in quantum opus est, penitus expurgantes ;

Ordinantes nostræ hujusmodi sententiæ exsecutionem seu solemnem intimationem in hac civitate protinus fieri, in locis duobus : altero videlicet in promptu, in platea Sancti Audoeni, generali processione præcedente, et in sermone generali ; et in alio, die crastina, in Veteri Foro, in loco scilicet in quo dicta Johanna crudeli et horrenda crematione suffocata est, cum solemni ibidem prædicatione et affixione crucis honestæ ad memoriam perpetuam, ac ejusdem et aliorum defunctorum exorandas salutes ; ulteriorem dictæ nostræ sententiæ exsecutionem, intimationem, et, pro futura memoria, notabilem significationem in civitatibus et hujus regni locis insignibus, prout viderimus expedire, et si quæ alia supersint peragenda, nostræ dispositioni et ex causa reservantes.

362Lata, lecta et promulgata fuit hæc præsens seni ont ia per dominos Judices, præsentibus reverendo in Christo patre, domino episcopo Dimitriensi ; Hectore de Coquerel, Nicolao du Boys, Alano Olivier, Johanne du Bec, Johanne de Gouys, Guillelmo Roussel, Laurentio Surreau ; canonicis ; Martino Ladvenu, Johanne Roussel, Thoma de Fanoullières. De quibus omnibus magister Simon Chapitault, promotor, Johannes d’Arc, et Prevosteau, pro aliis, petierunt instrumentum, etc.

Acta fuerunt hæc in palatio archiepiscopali, anno Domini MCCCCLVI, die VII. mensis julii.