Réhabilitation : Chapitre V, fin (Rouen)

[Recollectio testium Rothomagensium.]

Anno Domini MCCCCLVI, indictione IV., mensibus et diebus infra scriptis, in civitate Rothomagensi, coram dominis archiepiscopo Remensi et Guillelmo, Parisiensi episcopo, ac fratre Johanne Brehal, sacræ theologiæ professore, hæreticæ pravitatis in regno Franciæ inquisitore, pro parte honestarum personnarum Ysabellis d’Arc, domini Petri d’Arc, militis, et Joannes d’Arc, fratrum, ac venerabilis viri, magistri SimonisChapitault, in artibus magistri et injure canonico licentiati, in hujusmodi negotio promotoris : in hac parte actorum contra etadversus reverendum in Christo patrem et dominum, dominum episcopum Belvacensem et subinquisitorem hæreticæ pravitatis in diœcesi Belvacensi ac promotorem causarum criminalium curiæ Belvacensis, 129fuerunt producti, recepti, jurati et examinati testes quorum nomina et cognomina inferius sequuntur.

F. Petrus Migecii.

Et primo, frater Petrus Migecii, sacræ theologiæ professor, prior prioratus de Longavilla-Giffardi, Rothomagensis diœcesis, ordinis Cluniacensis, ætatis LXX annorum, alias die XVI. decembris, anno MCCCCLV., ut testis affuturus, examina tus, et postmodum, die XII. mensis maii inde sequentis, recollectus ; testis productus, receptus et examinatus dicta die XVI. decembris.

Et primo, super contentis in II., III. et IV. articulis articulorum de parte ipsorum actorum traditorum, interrogatus : de patre et matre Johanna : nihil sciret deponere seu attestari, nec de eadem Johanna, nisi a tempore quo fuit adducta apud villam Rothomagensem, in qua villa eamdem vidit pluries, durante processu contra eam agitato. Et sibi videtur quod catholice et prudenter de pertinentibus ad fidem, attenta ejus ætate et statu, respondebat interrogantibus eam, licet sibi videatur quod nimis persistebat in visionibus quas dicebat se habere ; et sibi videbatur multum simplex ; et quod, si ipsa esset in sua libertate, credit quod ipsa fuisset ita bona catholica sicut una alia bona catholica. Et audivit quod ipsa receperat corpus Christi ad ipsius Johannæ instan tiam. Scit etiam quod, die qua fuit tradita Justitiar sæculari, ipsa cœpit clamare et la mentari, vocando nomen Domini Jhesu ; et ita se habebat quod quam plures multum dolebant ; et ipse loquens eam non potuit videre, imo recessit, pietate motus usque adfletum, prout et plures ita fecerunt, 130et maxime dominus episcopus Morinensis, dum obiit cardinalis Morinensis.

Deinde interrogatus de contentis in V. et VI. articulis, quid ipse sciat deponere : deponit quantum ad V., quod ipse fuitpræsensin deductione processus facti contra dictam Johannam, sen in majori parte, et in consultationibus in quibus audivit quod fiebat mentio quarumdam informationum ; eas tamen non vidit nec legi audivit.

Et quantum ad VI., deponit quod, ut credit et prout percipere potuit ex enectibus inde secutis, quod Anglici eamdem Johannam capitali odio persequebantur, et eam odiebant, ac illius mortem omnibus modis sitiebant, quia fuerat in auxilio christianissimi regis Franciæ. Et, ut audivit a quodam milite anglico, Anglici eam plus timebant quam centum armatos ; et quod dicebant quod utebatur sorte, eam timentes propter victorias per eam obtentas ; processumque contra eam intentari decreverunt, et quem, [ut] æstimat, per motum et impressiones Anglicorum inceperunt judicantes, quoniam semper eam detinuerunt Anglici sub eorum custodia et detentione, nec permiserunt eam detineri in carceribus ecclesiasticis.

Et subdit ipse loquens quod, finito primo sermone facto apud Sanctum Audoenum, quum monita fuisset dicta Johanna de se revocando, et ipsa differret, fuit dictum magistro Petro Cauchon, episcopo Belvacensi, per unum ecclesiasticum anglicum, quod ipse erat fautor ipsius Johannæ. Cui dictus episcopus respondit : Vos mentimini ; ego debeo ex professione mea quærere salutem animæ et corporis ipsius Johannæ. Et ipsemet loquens fuit delatus apud dominum Cardinalem 131Angliæ, quod erat fautor ipsius Johannæ : de quo se excusavit loquens erga dominum Cardinalem, timens periculum corporis. Et credit quod nullus fuisset ausus sibi præbere consilium aut defensionem, nisi sibi fuisset concessum. Et credit aliquos de judicantibus non fuisse ex toto liberos ; alios autem credit fuisse voluntarios ; et sibi videtur quod, attento odio Anglicorum contra eam concepto, merito potest dici processus injustus, et per consequens sententia injusta ; et, ut sibi videtur, quod per hujusmodi processum tendebant ad infamiam regis Franciæ.

De contentis in VII. articulo nihil scit, nisi ut supra deposuit.

Super contentis in IX. articulo, quantum ad ipsius Johannæ ætatem, deponit quod credit ipsam fuisse XX annorum. Et erat ita simplex quod credebat quod Anglici eam deberent expedire mediante pecunia, neс credebat quod tenderent ad ejus mortem. Quantum ad carceres, dicit quod Anglici- posuerunt eam in carceribus privatis seu laicalibus, et cum catenis retinebant, nec aliquis cum ea loquebatur ; imo custodiebatur ab aliquibus Anglicis, qui nullum permittebant cum ea loqui. Non tamen scit quod fuerit in compedibus ferreis.

De contentis in X. nihil scit.

Super contentis in XI., XII., XIII. et XIV. nihil scit, nisi ut supra deposuit.

Super contentis in XV., dicit quod bene recordatur quod ipsa Johanna pluries dixit quod de dictis et factis suis se referebat domino nostro Рapæ.

Super contentis in XVII. articulo, deponit quodaudivit ab ea pluries in processu, dum ipsa interrogaretur, 132quod ipsa asseruit et obtestata fuit quod ipsa nil vellet tenere contra catholicam fidem, et quod, si in dictis et factis suis aliquid esset quod a fide deviaret, volebat a se repellere ; quodque expresse professa est pluries quod se et omnia dicta et facta sua judicio Ecclesiæ et domini nostri Papæ submittebat.

De contentis in XX. et XXI. aliis omissis, nihil scit, et se refert ad confessionem dictæ Johannæ et articulos confectos, ex quibus potest constare.

De contentis in XXII. articulo, deponit quod audivit dici quod, durante deductione processus, erant aliqui latentes retro courtinas, qui dicebantur scribere aliqua de dictis et confessionibus ipsius Johannæ ; sed quid de hoc actum est, nihil scit ; et hoc audivita magistro Guillelmo Manchon, notario in hujusmodi processu cum aliis duobus. De hoc etiam conquestus est ipse loquens judicibus, dicendo quod sibi non videbatur bonus modus. Et quidquid sit de illis notariis latentibus, credit verissime quod notarii qui signaverunt processum, fuerunt fideles, et quod fideliter redegerunt ea quæ fuerunt de processu.

Super contentis in XXIII., XXIV. et XXV., deponit quod verum est quod fuerunt latæ contra eam duæ sententiæ, prout in processu continetur, et quod fuit relicta justitiæ sæculari. Nec scit quod aliqua fuerit lata sententia per justitiam sæcularem ; sed illico lata sententia per episcopum et ipsa derelicta, fuit capta per Anglicos armatos et ducta ad supplicium cum magna furia. Quantum autem ad factum abjurationis, de qua in articulo, dicit quod facta fuit per eam, et erat in scriptis, et durabat totidem, vel circiter, sicut Pater noster.

133De contentura XXVI., scit solum quod audivit dici, quod unus homo ivit ad eam de nocte, in habitu captivi, fingendo se esse captivum de parte regis Franciæ, et persuadens eidem Johannæ quod persisteret in assertionibus suis, et quod Anglici non auderent sibi inferre aliquod malum ; et (prout audivit a Guillelmo Manchon, altero notario), quod fuit quidam magister Johannes Loyseleur qui se fingebat captivum. Nec scit aliquid de vestibus virilibus appositis, prout in articulo fit mentio ; nec videtur sibi quod propter assumptionem habitus virilis debuerit judicari hæretica ; imo sibi videtur quod qui sola illa occasione eam judicarit hæreticam, deberet puniri pœna talionis.

De contentis XXVII. nihil scit.

De contentis in XXVIII., XXIX., XXX., XXXI., XXXII. et XXXIII., ultra per eum deposita, dicit quod multi de præsentibus in processu erant bene irati, et reputabant exsecutionem multum rigorosam et male factam ; et erat vox communis quod male judicabatur.

Dicit etiam ipse testis quod alias in quodam libro antiquo, ubi recitabatur professio112 Merlini, invenit scriptum quod debebat venire quædam puella ex quodam nemore canuto, de partibus Lotharingiæ.

De omnibus autem et singulis articulis sibi lectis et expositis, ac de eorum contentis nihil aliud, nisi ut supra deposuit, sciret deponere. Nec aliud scit.

D. Guillelmus Manchon.

Dominus Guillelmus Manchon, presbyter, notarius curiæ archiepiscopalis Rothomagensis ac curatus ecclesiæ 134parochialis Sancti Nicolai Rothomagensis, ætatis LX annorum, vel circiter, ut dicit ; alias, die XVII. decembris, anni Domini MCCCCLV, per dominos Remensem archiepiscopum et Parisiensem episcopum ac fratrem Johannem Brehal, ut testis affuturus et valitudinarius, instante dictorum actorum procuratore, et iterum die mercurii, XII. mensis maii, super articulis ipsorum actorum113 productus, receptus et examinatus.

Et primo, interrogatus de contentis in II., III. et IV. articulis ipsorum articulorum : deponit quod, de notitia patris et matris ac parentum ipsius Johannæ, nullam habuit notitiam. De ipsa autem Johanna habuit notitiam quando fuit adducta ad villam Rothomagensem ; et, ut dicebatur, fuit capta in diœcesi Belvacensi ; qua occasione dominus Petrus Cauchon, tunc episcopus Belvacensis, prætendebat se esse judicem, et totis viribus procuravit ut sibi redderetur, scribendo regi Angliæ et duci Burgundiæ, a quibus finaliter eam obtinuit ; mediante tamen summa mille librarum seu scutorum et tricentum librarum annui reditus, quam114 rex Angliæ tradid.it cuidaiu homini armorum ducis Burgundiæ, qui eamdem Johannam ceperat. Et tandem fuit inceptus processus in materia fidei contra Johannam prædictam, in cujus deductione ipse loquens assumptus fuit notarius, cum quodam Guillelmo Boisguillaume ; et ob hoc habuit de eadem Johanna notitiam. Quæ, ut sibi videbatur, erat multum simplex, licet aliquando multum prudentèr responderet, et interdum satis simpliciter, prout videri potest in processu. 135Et credit quod, in tam difficili causa, non e rat ex sesufficiens ad se defendendum contra tantos doctores, nisi fuisset inspirata.

Et exhibito sibi processu per eum producto, in vim compulsoriæ, quem asseruit esse verum processum factum in deductione causæ, recognovit ipsum per eum et suos socios fuisse signatum, et, ut dicit, veritatem continere, ipsumque fecisse cum aliis duobus, quorum unus fuit datus domino Inquisitori, alius regi Angliæ et alius domino episcopo Belvacensi. Et fuerunt dicti processus facti super quadam minuta in gallico, quam etiam, ut dicebat, dominis judicibus tradidit, quæest sua propria manuscripta. Qui processus fuerunt postmodum reducti de gallico in latinum per magistrum Thomam de Courcellis et loquentem, in forma in qua nunc stant, prout melius et secundum veritatem fieri potuit, longe post mortem et exsecutionem factam de ipsa Johanna. Dicit tamen ipsum magistrum Thomam in facto processus de libello115 et aliis quasi nihil fecisse, nec de hoc se multum interposuisse.

Interrogatus ipse testis, et ostenso sibi processu facto in gallico, in quo sunt in capite quorumdam articulorum plura Nota, quid deserviunt illa Nota : respondit quod in primis interrogationibus factis Johannæ fuit factus maximus tumultus, in prima die suæ interrogationis, in cappella castri Rothomagensis, et interrumpebantur quasi singula verba ipsius Johannæ, dum loqueretur de suis apparitionibus, quia ibidem erant aliqui secretarii regis Angliæ, duo aut tres, qui registrabant prout volebant dicta et depositiones ejusdem 136Johannæ, omittentes excusationes ejusdem, et ea quæ faciebant ad sui deonerationem. Et ipse loquens tunc de hoc conquestus est, dicens quod, nisi apponeretur alius ordo, quod ipse non susciperet onus scribendi in ipsa materia ; et ob hoc in crastinum fuit mutatus locus, et converierunt in quadam aula castri exsistente prope magnam aulam ; et erant duo Anglici custodientes ostium. Et quoniam aliquando erat difficultas super responsionibus ipsius Johannæ et dictis, et quod aliqui dicebant quod ita non responderat sicut erat scriptum per loquentem, ubi ipsi videbatur difficultas, ponebat Nota in capite, ut iterum interrogaretur et cessaret difficultas. Et hoc est quod de notant illa Nota in capite posita.

Si autem ipsa Johanna catholice vixerit, nescit aliud nisi quod sæpe, durante processu, audivit eam petentem audire missam, videlicet diebus dominicis in Ramis Palmarum et Pascha, petendo ipsa die Paschæ confiteri et recipere corpus dominicum ; et tamen sibi non permittebatur confiteri, nisi cuidam magistro Nicolao Loyseleur ; et multum conquerebatur quod sibi denegabatur.

De contentis in V. et VI., deponit quod, licet contineatur in processu quod judices dicebant quod fecerant fieri informationes, et non tamen recordatur eas vidisse aut legisse, scit tamen quod, si fuissent productæ, eas inseruisset in processu. Si autem judices procedebant odio aut alias, se refert eorum conscientiæ. Scit tamen et credit firmiter quod, si fuisset de partibus Angliæ, quod eamdem non sic tractassent, nec contra eam talem processum fecissent. Fuit enim adducta ad villam Rothomagensem et non Parisius, 137quia, ut credit, rex Angliæ erat in villa Rothomagensi, et principaliores consilii ipsius ; et posita in carceribus castri Rothomagensis. Et ipse loquens, in hac materia fuit compulsus ut interesset sicut notarius, et hoc invitus fecit, quia non fuisset ausus contradicere præcepto dominorum de Consilio regis. Et prosequebantur Anglici hujusmodi processum, et expensis suis fuit deductus. Credit tamen episcopum Belvacensem non fuisse pressum ad deducendum processum contra dictam Johannam, nec etiam promotorem ; imo voluntarte hoc egerunt. De assessoribus et aliis consiliariis, credit quod non fuissent ausi contradicere venire, nec erat aliquis qui non timeret ; nam in principio processus fuit facta quædam congregatio, in qua erant dominus episcopus Belvacensis, abbas Fiscampnensis, magister Nicolaus Loyseleur, et plures alii, in quadam domo prope castrum, qui mandarunt pro loquente116 ; ac eidem loquenti dixit episcopus quod oportebat quod serviret regi, et quod intendebant facere unum pulchrum processum contra dictam Johannam, quodque advisaret unum alium notarium, qui secuin assisteret ; et tunc nominavit Boisguillaume.

Et dixit ipse loquens [quod] pluries ante inchoationem hujusmodi processus, et ipso durante sæpius requisivit [ipsa Johanna] quod duceretur ad carceres episcopales seu spirituales ; tamen eam quantum ad hoc non audiverunt, nec suæ requestæ obtemperaverunt, quia, ut dicit, credit quod Anglici sibi non tradidissent, et quod episcopus non voluisset eam poni extra castrum.

138Dicit etiam quod nulli consiliarii fuissent ausi de hoc loqui, quoniam quilibet timebat displicere eidem episcopo et Anglicis ; nam illo tempore quo fiebat processus, defunctus magister Johannes Lohier applicuit ad villam Rothomagensem. Qui mandatus per dominum Belvacensem, et requisitus dicere opinionem suam super processu ipsius Johanna :, certis responsis factis eidem episcopo, .quæ ignorat quia non erat præsens, in crastino obviavit eidem Lohier in ecclesia, et inquisivit ab [eo si vidisset processum. Qui Lohier respondit quod viderat et quod processus nullus erat, quodque non poterat sustineri, quia faciebant dictum processum in castro et loco non tuto judicibus et consiliariis ac practicis ; quia etiam processus tangebat plures qui non erant evocati, et similiter quia non habebat consilium, cum pluribus aliis rationibus. Et finaliter ipse Lohier dixit eidem loquenti quod amplius non exspectaret in hac civitate Rothomagensi, et quod recederet ; et quod, prout videbatur sibi, erant intentionis facere eam mori. Et recessit, et est certus ipse loquens quod ab illa die non fuisset ausus manere in eadem villa et in obedientia Anglicorum. Et duobus diebus vel circiter postmodum transactis, ipse dominus episcopus, interrogatus per doctores et consiliarios an locutus fuisset cum dicto Lohier, respondit quod sic, et quod dictus Lohier voluerat ponere eorum processum in interlocutoria et ipsum impugnare, et quod nihil faceret pro eo.

Dicit etiam quod [quum] quidam magister Johannes de Fonte, qui erat missus ad faciendum certa interrogatoria eidem Johannæ, loco domini Belvacensis episcopi, 139et propter hoc in hebdomada saneta, cum duobus religiosis ordinis Fratrum Prædicatorum fratribus, videlicet Ysamberto de Petra et Martino Ladvenu, ad eamdem Johannam accessisset, ad inducendum eam ad se submittendum Ecclesiæ : hoc deducto ad notitiam domini de Warvic et domini episcopi Belvacensis, fueruntmale contenti, et metu dictus de Fonte recessit ab hac civitate nec amplius rediit, et alii duo fratres fuerunt in magno periculo.

Dicit etiam quam quidam magister Nicolaus de Houppeville fuit summatus de interessendo processui, et quia recusavit, fuit in magno periculo. Dicit etiam quod magister Johannes Magistri, subinquisitor, quantum potuit, distulit interesse hujusmodi processui, et sibi multum displicebat interesse.

Dicit etiam quod semel Johannes de Castellione, dum ficbunt interrogatoria eidem Johannæ, et ipse eidem Johannæ aliqualiter faveret, dicendo quod forte non tenebatur respondere, vel aliud de quo proprie non recordatur : hæc tamen non placuerunt domino episcopo Belvacensi et aliquibus affectatis, et de quibus verbis fuit magnus tumultus, et dixit tunc ipse episcopus eidem de Castellione quod taceret et quod permitteret loqui judices.

Dicit etiam quod bene recordatur quod alteri loquenti eidem Johannetæ, et eamdem aliqualiter dirigenti et advertenti in facto submissionis Ecclesiæ, in quadam sessione ipse episcopus dixit : Taceatis, in nomine diaboli ! Non tamen recordatur de nomine illius cui dictum fuit.

Dicit etiam quod quadam vice [quum aliquis], de cujus nomine non recordatur, aliquid diceret de ipsa 140Johanna quod non placuit domino de Stauffort, ipse dominus de Stauffort eumdem loquentem sic insecutus fuit usque ad quemdam locum immunitatis cum ense evaginato, adeo quod, nisi eidem de Stauffort fuisset dictum quod ille locus in quo erat ille homo, erat locus sacer et immunitatis, ipsum loquentem percussisset.

Dicit etiam, super hoc interrogatus, quod illi qui sibi videbantur affectati, erant Beaupère, Midi, et de Turonia.

Interrogatus quid sciat deponere de contentis in VII. et VIII. articulis : deponit quod nihil scit, nisi prout supra deposuit.

Item, interrogatus super contentis in IX. articulo : respondit quod de contentis in eodem scit quod, quadam vice episcopus Belvacensis, comes de Warvic et ipse testis loquens intraverunt carcerem in quo erat ipsa Johanna, et ibidem invenerunt eam in compedibus ferreis ; et, ut tunc audivit, dicebatur quod de nocte ligabatur quadam catena ferrea per corpus, licet eam taliter ligatam non viderit. Non tamen erat in eodem carcere aliquis lectus seu aliquod cubile ; sed erant ibidem quatuor custodes seu quinque miseri homines.

Item, interrogatus de contentis in X. articulo : respondet quod nihil scit.

De contentis in XI., XII., XIII. et XIV., deponit quod, postquam ipse loquens et Boysguillaume fuerunt assumpti in notarios ad faciendum processum dictæ Johannæ, dominus de Warvic, episcopus Belvacensis et magister Nicolaus Loyseleur dixerunt loquenti et dicto suo socio notario, quod ipsa mirabiliter loquebatur de apparitionibus suis, et quod, pro sciendo plenius ab ea veritatem, advisaverant quod ipse magister 141Nicolaus fingeret se esse de partibus Lotharingiæ, de quibus ipsa Johanna erat, et de obedientia regis Franciæ, intraret carcerem in habitu brevi117, et quod custodes recederent, et essent soli in carcere. Et erat in quadam camera contigua eidem carceri quoddam foramen specialiter factum ad hujusmodi causam, in quo ordinaverunt ipsum loquentem et suum socium adesse, ad audiendum quæ dicerentur per eamdem Johannam ; et ibidem erant ipse loquens et comes, qui non poterant videri ab eadem Johanna. Quam Johannam ipse Loyseleur tunc incepit interrogare, fingendo aliqua nova, de statu regis et suis revelationibus ; cui ipsa Johanna respondebat, credens ipsum esse de sua patria et obedientia regis. Et cum episcopus et comes eidem loquenti et suo socio dixissent quod præmissa responsa registrarent, respondit ipse loquens quod hoc facere non debebat, et quod non erat honestum per talem modum incipere processum, et quod si talia diceret in forma judicii, ipsi libenter registrarent. Et dicit quod semper de post ipsa Johanna magnam habuit confidentiam cum dicto Loyseleur, ita quod pluries eam audivit in confessione post dictas fictiones, nec communiter ducebatur ad judicium ipsa Johanna quin ipse Loyseleur per prius cum eadem fuisset locutus.

Dicit insuper quod, durante processu, fuit multis et diversis interrogationibus fatigata ; et quasi quotidie fiebant ei interrogatoria de mane, in quibus persistebant circiter per tres vel quatuor horas ; et aliquando ex dictis ipsius Johannæ eliciebant quasdam interrogationes 142difficiles et subtiles, de quibus post prandium iterum eam interrogabant perduas aut tres horas. Et multotiens fiebat translatio de uno interrogatorio ad alium, mutando propositum ; et, non obstante hujusmodi translatione, prudenter respondebat, et maximam habebat memoriam, quia sæpissime dicebat : Ego alias vobis de hoc respondi, dicendo : Ego me refero clerico, de ipso loquente intelligendo.

Super contentis in XV., XVI. et XVII. nihil scit, et de hoc se refert ad suum processum.

Super contentis in XX. et XXI. alias interrogatus, quum promotor in causa constitutus tradiderit LXX118 articulos contra eamdem Johannetam, et tamen in fine processus sunt solum articuli reducti ad XII, quis fecit alios articulos, et quare non fuerunt positi articuli promotoris in instrumento sententiæ, quum esset ejus petitio, quæ est inter illos articulos, et fuerunt positi articuli duodecim119 : deponitquod, longe antequam fierent articuli contenti in processu, ipsa pluries fuerat interrogata et plures responsiones fecerat, super quibus interrogatoriis et responsionibus fuerunt facti illi articuli, ex consilio assistentium, quos tradidit promotor, ut materiæ, quæ erant diffusæ, per ordinem caperentur ; et postmodum, super omnibus fuit interrogata, et fuit conclusum per consiliarios, et maxime per illos qui venerant de Parisius, quod ut moris erat, ex omnibus articulis et responsionibus oportebat facere quosdam parvos articulos, et recolligere 143principalia puncta, ad recolligendum materiam in brevi, ut melius et celerius fierent deliberationes. Et propter hoc fuerunt facti illi duodecim articuli ; sed ipse loquens eosdem articulos minime fecit, nec scit quis eos composuit aut extraxit.

Item, interrogatus quomodo potuit hoc fieri quod tanta multitudo articulorum et responsionum fuerit reducta in duodecim articulos, maxime in forma tam distanti a confessionibus dictæ Johannæ, quum non sit verisimile quod tanti viri tales articulos componere voluissent : dicit quod credit [quod] in processu principali in gallico facio, inseruit veritatem interrogatoriorum et articulorum traditorum per promotorem et judices, ac responsionum dictæ Johannæ ; de ipsis autem duodecim articulis se refert ad compositores, quibus non fuisset ausus contradicere, nec ipse, nec socius suus.

Interrogatus, quando illi duodecim articuli fuerunt in medium positi, si fecerit collationem ipsorum articulorum cum responsionibus ipsius Johannæ, ad videndum si essent consoni eisdem responsionibus : dicit quod non recordatur.

Et lectis et ostensis sibi articulis hujusmodi, et cognita patente differentia evidenter ; ostensa etiam eidem loquenti quadam notula manu sua scripta, ut asseruit ipse loquens ; mandatis etiam Guillelmo Colles, alias Boysguillaume, et Nicolao Taquel, notariis in hujusmodi processu, ad recognoscendum hujusmodi notulam, de data diei IV. aprilis, anni Domini MCCCCXXXI. ; in qua notula in gallico, contenta in processu, expresse habetur quod hujusmodi duodecim articuli non erant bene confecti, sed a confessionibus 144saltem in parte extranei, et ob hoc veniebant corrigendi ; et videntur ibidem additæ correctiones et aliqua sublata ; non tamen fuerunt secundum hujusmodi notulam correcti :

Ideo interrogati ipsi tres notarii quare non fuerunt correcti ; et per quos stetit ; et qualiter eos inseruerunt in processu et sententia sine correctione ; et qualiter missi fuerunt ad deliberantes, si cum correctione, aut sine correctione : responderunt ipse loquens et alii duo notarii, quod ipsa notula est scripta manu ipsius Manchon ; sed quis fecit hujusmodi articulos duodecim, nihil sciunt. Dicunt tamen quod tunc fuit dictum quod moris erat tales articulos debere fieri et elici a confessionibus accusatorum de materia hæresis, et prout consueverant facere Parisius, in materia fidei, magistri et doctores in theologia. Item, quod credunt quod de correctione hujusmodi articulorum facienda, ita fuit appunctuatum prout constat in dicta notula eis ostensa et recognita ; sed si hujusmodi correctio fuerit addita in articulis missis tam Parisius quam alibi ad opinantes, nesciunt. Tamen credunt quod non, quia constat ipsis per quamdam aliam notulam scriptam manu magistri Guillelmi de Estiveto, in hac causa promotoris, quod fuerunt transmissi in crastinum per eumdem de Estiveto sine correctione. Et de aliis se refert processui.

Item, interrogatus ipse Manchon si credat illos articulos in veritatem fuisse compositos, et numquid est magna differentia inter eosdem articulos et responsiones ipsius Johannæ : dicit quod illa quæ sunt in processu suo sunt vera. De articulis se refert conficientibus, quia eos non fecit.

145Item, interrogatus si deliberationes fuerunt factæ super toto processu, seu super illis duodecim articulis : respondit quod credit quod deliberationes non fuerunt factæ super toto processu, quum non esset adhuc in forma positus, quia fuit redactus in forma in quo est postmortem ipsius Johannæ ; sed fuerunt datæ deliberationes super hujusmodi duodecim articulis.

Interrogatus si illi duodecim articuli fuerunt lecti eidem Johannæ : respondet quod non.

Interrogatus si unquam perceperit differentiam inter illos articulos et confessiones ipsius Johannæ : dicit quod non recordatur, quia illi qui eos exhibebant, dicebant quod erat moris elicere tales articulos ; et non advertit ipse loquens ad hoc, et etiam non fuisset ausus tantos viros redarguere.

Item, ostenso sibi instrumento sententiæ120, manu sua et aliorum notariorum signato, in quo erant inserti hujusmodi articuli ; interrogatus si illud signaverit, et quare inseruit in eodem hujusmodi duodecim articulos, et non petitionem promotoris : respondet quod hujusmodi instrumentum signavit sicut et socii sui ; et de narratis in sententia, se refert ad narrationem judicum ; de articulis autem dicit quod sic placuit judicibus facere, qui hoc voluerunt.

Super contentis in XXII. articule, deponit quod in principio processus, dum ipsa Johanna interrogaretur, erant aliqui notarii absconsi in quadam fenestra, pannis intermediis, ut non viderentur ; et credit quod magister Nicolaus Loyseleur erat cum eisdem absconsus, 146qui ad spiciebat ea quit scribebant ipsi notarii ; et scribebant ipsi notarii ea quæ volebant, omissis excusationibus ipsius Johannæ. Ipse autem loquens erat in pedibus judicum cum Guillelmo Colles et clerico magistri Guillelmi Beaupère121, qui scribebant ; sed in eorum scripturis erat magna differentia, adeo quod inter eos erat magna contentio ; et ob hoc, ut supra dixit, in his in quibus videbat122, faciebat unum Nota, ut postmodum ipsa Johanna interrogaretur.

Super contentis in XXIII., XXIV., XXV. et XXVI., deponit quod, completo processu, petitæ fuerunt deliberationes, et de ipsis facta collatio ; et fuit conclusum quod prædicaretur ; et fuit posita in quadam parva porta, assistente sibi pro consilio magistro Nicolao Loyseleur, qui eidem dicebat : Johanna, credatis mihi, quia si vos velitis, eritis salvata. Accipiatis vestrum habitum, et faciatis omnia quæ vobis ordinabuntur ; alioquin estis in periculo mortis. Et si vos faciatis ea quæ vobis dico, vos eritis salvata, et habebitis multum bonum et non habebitis malum ; sed eritis tradita Ecclesiæ. Et fuit tunc ducta super scaphaldo seu ambone ; et erant compositæ duæ sententiæ, una abjurationis et alia condemnationis, quas habebat penes se episcopus. Et dum ipse episcopus sententiam Condemnationis proferret et legeret in buto condemnationis, ipse magister Nicolaus Loyseleur dicebat Johannæ quod faceret illud quod sibi dixerat, et quod acciperet habitum muliebrem. Et quia tunc fuit modicum intervallum, unus Anglicus qui ibidem 147adstabat, dixit episcopo quod ipse erat proditor : cui episcopus respondit quod mentiebatur. Et his intermediis, ipsa Johanna respondit quod erat parata obedire Ecclesiæ ; et tunc fecerunt sibi dicere hujumodi abjurationem, quæ sibi fuit lecta ; sed nescit si loquebatur post legentem, aut si postquam fuerit lecta, dixit quod ita dicebat. Sed dicit quod subridebat. Dicit etiam quod tortor cum quadriga erat in vico, exspectans quod daretur ad comburendum. Dicit etiam quod non vidit illam litteram abjurationis fieri ; sed fuit facta post conclusionem opinionum, et antequam accederent ad illum locum ; nec est memor quod unquam eidem Johannæ fuerit exposita illa schedula abjurationis, nec data intelligi, nec lecta, nisi illо instante quo fecit hujusmodi abjurationem. Et illa prima prædicatio, sententia et abjuratio fuerunt factæ die jovis post [festum] Pentecostes ; in qua sententia fuit condemnata ad carceres perpetuos.

Interrogate quid movit judices ad condemnandum eam ad carceres perpetuos, attento quod sibi promiserant quod non haberet malum : dicit quod credit hoc contigisse propter diversitatem obedientiarum ; et timebant ne evaderet. Si autem bene judicaverunt vel non, loquensse refert juri et conscientiis judicantium.

Deinde interrogatus de contentis in XXVI. et XXVII. articulis : deponit quod, durante processu, ipse loquens audivit quod ipsa Johanna conquesta fuit dicto episcopo et comiti de Warvic, dum interrogaretur quare non se induebat vestibus mulieris, et quod non erat decens mulieri habere tunicam viri, caligas ligatas multis ligis fortiter colligatis : dicendo quod non auderet exuere dictas caligas, nec eas tenere quin essent 148fortiter ligatæ, quia bene sciebant, ut dicebat123, dicti episcopus et comes quod sui custodes pluries tentaverant eam violare ; et semel, dum clamabat, ipse comes venit ad clamorem et in ailjutorium, ita quod nisi advenisset, dicti custodes eam violassent ; et ob hoc conquerebatur.

De contentis in cæteris articulis in facto consistentibus, ultra ea quæ deposuit dicit ipse loquens, quod, dominica in festoSanctæ Trinitatis sequente, quum ipse loquens et alii notarii per episcopum et comitem de Warvic essent mandati ad veniendum ad castrum Rothomagense, ex eo quod dicebatur quod ipsa Johanna erat relapsa et quod resumpserat habitum virilem : ipsi sic mandati venerunt in dicto castro, et ipsis exsistentibus in curte dicti castri, Anglici ibidem exsistentes usque ad, numerum quinquaginta, vel eocirca, cum armis, insultum fecerunt in loquentem et suos socios, eisdem dicendo quod erant proditores et quod male se habuerant in processu. Et cum maxima difficultate et timore potuerunt evadere manus eorum ; et credit quod erant irati eo quod in prima prædicatione et sententia non fuerat combusta. Et dicit ulterius quod die lunæ, ab eisdem episcopo et comite mandatas, ivit ad illud castrum in quo non fuisset ausus intrare propter timorem alias sibi et sociis suis illa tum, nisi habuisset securitatem a dicto comite de Warvic ; qui ipsum loquentem conduxit usque ad locum carceris ; et ibidem invenit judices in loco carceris, et aliquos alios sub pauco numero. Et in ipsius loquentis præsentia fuit interrogata qua de causa resumpserat hujusmodi 149habitum virilem. Quæ respondit quod hoc fecerat ad suæ pudicitiæ defensionem, quia non erat tuta in habita muliebri cum suis custodibus, qui voluerant attentare suæ pudicitiæ, et de quo pluries conquesta fuerat eisdem episcopo et comiti ; quodque ipsi judices sibi promiserant quod esset in manibus et carceribus Ecclesiæ, et quod secum haberet uriam mulierem ; dicendo ulterius quod, si placeret eisdem dominisjudicibus ponere eam in loco tuto, in quo non timeret, quod erat parata recipere habitum mulieris, prout dicebat loquens contineri in processu. De aliis autemquæ dicebantur per eam abjurata, dicebat nihil de contentis in eadem abjuratione intellexisse. Et quidquid fecerat, hoc fuerat metn ignis, videns tortorem paratum cum quadriga. Et dicit ulterius ipse loquens quod postmodum ipsi domini judices cum consiliariis super hoc deliberaverunt, in tantum quod aliam sententiam die mercurii inde sequente pronunciavit ipse episcopus, ut in processu latius continetur.

Interrogatus si eidem Johannæ administratum fuerit sacramentum Eucharistiæ : respondit quod sic, dicta die mercurii, de mane, antequam ferretur hujusmodi sententia contra eam.

Interrogatus insuper qualiter sibi tradiderunt Eucharistiæ sacramentum, attento quod eam declaraverant excommunicatam et hæreticam, et si eam absolverint in forma Ecclesiæ : dicit quod super hoc fuit deliberatum per judices et consiliarios, an sibi petenti deberet dari Eucharistiæ sacramentum, et quod absoheretur in foro pœnitentiali ; non tamen vidit aliam absolutionem sibi exhiberi.

Dicit insuper quod, post sententiam latam per episcopum, 150per quam tradita et relicta fuit justi tiæ sæculari, baillivus dixitsolum, sine alio processu aut sententia : Ducite, ducite. Quo audito, ipsa Johanna fecit tam pias lamentationes quod quasi omnes movebantur ad fletum, et etiam judices.

Et dicit loquens quod, ita fuit commotus quod per mensem remansit territus. Et scit ipse loquens quod exitus et finis ejus fuit, ut apparebat omnibus, multum catholicus, nec unquam voluit revocare suas revelationes, sed in eisdem stetit usque ad finem.

Dicit etiam quod ex pecuniis quas habuit pro pœnis et laboribus suis vacando in dicto processu, emit unum missale, ut haberet memoriam de ea et oraret Deum pro ea.

Nec aliud scit, et ulterius se refert ad contenta in processu, et ad ea quæ alias deposuit coram magistro Philippo de Rosa, thesaurario Rothomagensi, commisso et deputato a domino cardinali de Estoutevilla124, legato in Francia ; et quæ depositio eidem fuit lecta, in qua persistit plenarie.

D. Johannes Massieu.

Dominus Johannes Massieu, presbyter, curatus ecclesiæ parochialis Sancti Candidi Senioris125 Rothomagensis, ætatis L annorum, vel circiter, alias ut præcedens testis, die XVII. mensis decembris, ut testis affuturus, citatus, juratus et examinatus, ac postmodum die XII. mensis maii, super articulis ipsorum actorum iterum jura tus et examinatus.

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere 151seu attestari super contentis in articulis infra scriptis, aliis propter eorum prolixitatem, et aliis de consensu producentium omissis ; videlicet super contentis in II., III. et IV. articulis ipsorum actorum et conquerentium : dicit et deponit, ejus medio juramento, se scire solum ea quæ sequuntur. Videlicet quod, de patre et matre, parentibus, vita ac conversatione ipsius Johannæ, ante tempus incepti processus contra eamdem Johannam, nihil sciret deponere, nisi ex auditu ipsius Johannæ, quæ super bis interrogata [fuit] durante dicto processu contra eam agitato ; nec de ea aliquam habuit notitiam nisi a tempore quo fuit adducta ad villam Rothomagensem, in qua fuit detenta in carceribus castri Rothomagensis, ut contra eam fieret certus processus post modum factus, et in quo processu ipse loquens, qui tunc erat decanus christianitatis Rothomagensis, fuit exsecutor mandatorum contra eamdem Johannam. Habebat etiam onus convocandi consiliarios, et ducendi et reducendi dictam Johannam coram judicibus ; quam pluries duxit et reduxit de carcere ad judicium, pluraque mandata contra eamdem exsecutus fuit, eam ad judicium evocando ; et habebat hac de causa magnam familiaritatem cum ea. Et, videre suo, erat bona, simplex et devota filia ; nam contigit quadam vice, dum eam duceret coram judicibus, quod ipsa requisivit loquentcm si eratne in itinere suo aliqua cappella, aut aliqua ecclesia, in qua esset corpus Christi ; et cui ipse loquens dixit quod sic, ostendendo sibi quamdam cappellam exsistentem infra castrum, in qua erat corpus Christi. Tunc ipsa eumdem instantissime requisivit ut eam duceret per ante cappellam, ut posset ibidem salutare Deum et orare ; quod liben ter fecit ipse loquens, 152dimisitque eamdem Johannam ante illam cappellam genibus flexis orare ; quæ ibidem flexis genibus multum devote fecit orationem suam. De quo tamen dominus episcopus Belvacensis fuit male contentus, et eidem loquenti inhibuit ne de cætero eamdem permitteret sic orare. De sua conversatione alias nesciret deponere.

Item interrogatus super contentis in V. et VI. articulis, deponit quod nescit si aliquum informationem contra eamdem fecerint, quia nullam unquam vidit. Scit tamen quodquam plures habebant magnum odium contra eamdem, et maxime Anglici, qui eam multum timebant, quia ante ejus captionem non fuissent ausi comparere in loco in quo credidissent eam fore. Et audivit tunc dici quod omnia quæ episcopus Belvacensis, faciebat ad instigationem regis Angliæ et sui consilii, tunc exsistentis Rothomagi ; et credit quod ipse episcopus non faciebat zelo justitiæ motus, sed ad ipsorum Anglicorum voluntatem, qui erant tunc in magno numero in villa Rothomagensi, in qua erat tunc rex Angliæ. Et inter consiliarios tunc fuit murmur de eo quod ipsa Johanna erat inter maims Anglicorum. Dicebant enim aliqui consiliari i quod ipsa Johanna debebat esse in manibus Ecclesiæ ; ipse tamen episcopus non curabat, sed eam in manibus Anglicorum dimisit. Erat enim ipse episcopus multum affecta tus parti Anglicorum ; uam et multi de consiliariis multum timebant, nec erant in suo libero arbitrio, quia magister Nicolaus de Houppeville, qui, viso hujusmodi modo, noluit interesse in consiliis, fuit bonnitus cum pluribus aliis, de quorum nominibus non recordatur.

Dicit etiam quod magister Johannes Fabri, de ordine Fatrum Heremitarum Sancti Augustini, nunc episcopus 153Dimitriensis, videns eamdem Johannam quam plurimum fatigari super eo quod inquirebatur ab ea an esset in statu gratiæ, et licet responsiones fecisset suo videre competentes, tamen super hoc eam multum infestabant interrogantes : dixit quod nimis erat vexata. Tunc interrogantes sibi dixerunt quod taceret ; nescit tamen nec recordatur qui fuerunt illi. Scit tamen quod abbas Fiscampnensis, videre [suo], potius procedebat in illa materia ex odio ipsius Johannæ et favore Anglicorum, quam zelo justitiæ. Dicit insuper quod, quum magister Johannes de Castellione, tunc archidiaconus Ebroicensis, eisdem episcopo et assistentibus diceret quod processus, eo modo quo fiebat, sibi videbatur esse nullus ; sed qua de causa non recordatur : fuit inhibitum eidem loquenti, qui, ut præmittitur, assistentes et consiliarios convocabat, ne ipsum de Castellione amplius in hujusmodi processu convocaret ; nec ab illa hora ipse de Castellione interfuit.

Dicit etiam similiter quod magister Johannes de Fonte fuit commissus per aliquos dies ad eam interrogandum ; et qui eidem processui interfuit, se absentavit, quia aliqua dixerat quæ in dicto processu non sibi videbantur facienda. Scit etiam quod magister Johannes Magistri, inquisitor in processu insertus, pluries recusavit interesse hujusmodi processui, et fecit suum posse ne adesset processui ; sed per aliquos sibi notos fuit ei dictum quod nisi interesset, ipse esset in periculo mortis ; et hoc fecit compulsus per Anglicos, ut pluries audivit a dicto Magistri, qui sibi dicebat : Video quod, nisi procedatur in hujusmodi materia ad voluntatem Anglicorum, quod imminet mors. Et ipsemet loquens fuit 154in magno periculo, ex eo quod, conducendo et reducendo eamdem Johannam, ipse loquens obviasset cuidam Anglico, cantori cappellæ regis Angliæ, vocato Anquetil, qui quidem Anglicus interrogavit loquentem quid sibi videbatur de eadem Johanna. Et quum ipse loquens respondisset quod in ea nesciebat nisi bonum, et quod sibi videbatur bona mulier : ipse cantor hoc retulit comiti de Warvic, qui de loquente male fuit contentus, et habuit ob hoc multa agere ; sed tamen se excusando evasit.

Deinde interrogatus quid scipt attestan seu deponere de contentis in VII. articulo : dicit et deponit, ultra ea quæ deposuit, quod ipse est memor quod, quadam die, durante processu et circa ipsius initium, ipsa Johanna dixit episcopo Belvacensi quod ipse erat suus adversarius ; et tunc dictus episcopus respondit : Rex ordinavit quod ego faciam processum vestrum, et ego faciam.

Item, interrogatus quid ipse sciat attestari seu deponere super contentis in VIII. et IX. articulis : deponit quod, de carcere, scit veraciter quod ipsa Johanna erat in castro Rothomagensi, in quadam camera media, in qua ascendebatur per octo gradus ; et erat ibidem lectus in qua cubabat ; et erat ibidem quoddam grossum lignum in quo erat quædam catena ferrea, cum qua ipsa Johanna exsistens in compedibus ferreis ligabatur, et claudebatur cura serra apposita eidem ligno. Et habebat quinque Anglicos miserrimi status, gallice houcepailliers, qui eam custodiebant, etmultum desiderabant ipsius Johannæ mortem, et de eadem sæpissime deridebant ; et ipsa eosdem de talibus reprehendebat.

155Dicit etiam quod audivit a Stephano Castille, fabro, quod ipse construxerat pro eadem quamdam gabiam ferri, in qua detinebatur correcta, et ligata collo, manibus et pedibus ; et quod fuerat in eodem statu a tempore quo adducta fuerat ad villam Rothomagensem, usque ad initium processus contra eam agitati. Eam tamen non vidit in eodem statu, quia, dum eam ducebat et reducebat, erat semper extra compedes. Item, interrogatus quid ipse sciat deponere sen attestari de contentis in X. articulo : dicit et deponit quod bene scit quod fuit visitata an esset virgo vel non per matronas seu obstetrices, et hoc ex ordinatione ducissæ Bedfordiæ, et signanter per Annam Bavon et aliam matronam de cujus nomine non recordatur. Et post visitationem, retulerunt quod erat virgo et integra, et ea audivit referri per eamdem Annam ; et propter hoc, ipsa ducissa Bedfordiæ fecit inhiberi custodibus et aliis ne aliquam violentiam sibi afferrent.

Deinde interrogatus de contentis in XI., XII., XIII. et XIV. articulis : dicit et deponit quod, dum ipsa Johanna interrogaretur, erant sex assistentes cum judicibus, qui interrogabant eam, et aliquando, quando unus interrogabat et ipsa respondebat ad quæsitum, alius interrumpebat responsionem suam, ita quod ipsa pluries eisdem interrogantibus dix it his verbis : Beaux seigneurs, faictes l’un après l’autre.

De contentis in XV. et XVI. articulis nihil scit, nisi ut supra deposuit.

De contentis in XVII., deponit quod audivit ab eadem Johanna peti an se vellet submittere Ecclesiæ triumphant aut militanti : quæ respondit quod volebat se submittere ordinationi Papæ. Et dicit quod 156vulgariter dicebatur quod quidam magister Nicolaus Aucupis finxit se esse prisionarium, et intravit carcerem cum ea, et quod eam hoc medio induxit ad dicendum et faciendum aliqua contraria ipsi Johannæ, tangentia dictam submissionem.

Item, interrogatus super contentis in XX. et XXI. articulis : dicit quod de illis articulis nihil scit, nec quis eos exposuit.

Deinde interrogatus quid sciat deponere seu attestari de contentis in XXII., XXIII., XXIV. et XXV. articulis : deponit quod de contentis in eisdem, quantum ad abjurationem de qua in articulis fit mentio, quod quando fuit facta prædicatio per magistrum Nicolaum Erardi in Sancto Audoeno, quod ipse Erardi tenebat quamdam schedulam abjurationis, et dixit Johannæ : Tu adjurabis et signabis istam schedulam. Et tunc illa schedula fuit loquenti tradita ad legendum, et eam legit loquens coram eadem Johanna. Et est bene memor quod in eadem schedula cavebatur quod de cætero non portaret arma, habitum virilem, capillos rasos, et multa alia de quibus non recordatur. Et bene scit quod illa schedula continebat circiter octo lineas, et non amplius ; et scit firmiter quod non erat illa de qua in processu fit mentio, quia aliam ab illa quæ est inserta in processu legit ipse loquens, et signavit ipsa Johanna.

Ulterius dicit quod, dum ipsa Johanna requireretur de signando dictam schedulam, ortum fuit magnum murmur inter præsentes, adeo quod audivit quod episcopus dixit cuidam : Vos emendabitis mihi, asserens sibi fuisse illatam injuriam, et quod non procederet ultra quousque sibi fuisset facta 157emenda. Et interim ipse loquens advertebat eamdem Johannam de periculo sibi imminente, super signatura dictæ schedulse ; et bene videbat loquens quod ipsa Johanna non intelligebat dictam schedulam, nec periculum quod sibi imminebat. Et tunc ipsa Johanna, oppressa ut signaret dictam schedulam, respondit : Videatur ipsa schedula per clericos et Ecclesiam, in quorum manibus debeo poni ; et si mihi consilium dederint quod habeam eam signare, et agere quæ mihi dicuntur, ego libenter faciam. Tunc ipse magister Guillelmus Erardi dixit : Facias nunc, alioquin tu per ignem finies dies tuos hodie. Et tunc ipsa Johanna respondit quod malebat signare quam cremari ; et illa hora fuit magnus tumultus populorum adstantium, et fuerunt projecti multi lapides ; sed a quibus nescit. Et illa schedula signata, ipsa Johanna inquisivit a promotore nonne poneretur in manibus Ecclesiæ, et in quo loco debebat redire. Tunc promotor sibi respondit quod in castro Rothomagensi, in quo fuit ducta, induta ves tibus mulieris.

Interrogatus ulterius de contends in XXVI. articulo, deponit quod die Sanctæ Trinitatis, dum ipsa Johanna accusaretur de relapsu, respondit quod, ipsa jacente in lecto, custodes sui removerunt vestes mulieris a lecto in quo jacebat, et apposuerunt vestem suam virilem ; et, licet eosdem custodes requisivisset ut sibi habitum muliebrem restituerent, ut surgeret a lecto, intendens ventrem purgare, denegaverunt sibi tradere, dicendo sibi quod aliud a dicto habitu virili non haberet. Et quum ultra dixisset quod bene sciebant custodes quod judices sibi prohibuerant ne illa veste indueretur, nihilominus habitum muliebrem 158quem abstulerant, eidem tradere denegaverunt ; et tandem, necessitate naturali compulsa, ipsum habitum virilem assumpserat, nec alium habitum ab ipsis custodibus tota illa die habere potuerat, ita quod a pluribus visa est in illo habitu virili, et propter hoc judicata relapsa ; nam illa die Sanctæ Trinitatis fuerunt plures mandati ut eam in illo statu viderent, quibus ipsa dicebat hujusmodi excusationes ; et inter quos vidit magistrum Andream Marguerie, qui fuit in magno periculo quia, quum diceret : Bonum est inquirere ab ea qua de causa resumpsit habitum virilem, tunc unus Anglicus levavit quamdam hastam quam tenebat, et voluit eumdem magistrum Andream percutere. Et tunc ipse magister Andreas et quam plures perterriti recesserunt.

Deinde interrogatus de contentis in cæteris articulis, deponit quod de abjuratione nescit alrad nisi ea quæ supra deposuit. De sententia et morte ipsius Johannæ scit ea quæ sequuntur : videlicet quod, die mercurii de mane, qua die obiit ipsa Johanna, frater Martinus Ladvenu audivit eamdem Johannam in confessione, et, audita confessione ipsius Johannæ, ipse frater Martinus Ladvenu misit ipsum loquentem ad dominum Belvacensem, ad sibi notificandum qualiter fuerat audita in confessione, et quod petebat sibi tradi sacramentum Eucharistiæ. Qui episcopus aliquos super hoc congregavit ; ex quorum deliberatione ipse episcopus eidem loquenti dixit quod diceret fratri Martino quod sibi traderet Eucharistiæ sacramentum, et omnia quæcumque peteret. Et tunc ipse loquens rediit ad castrum et hoc retulit dicto fratri Martino. Qui quidem frater Martinus sibi tradidit in præsentia loquentis 159sacramentum Eucharistiæ. Et hoc facto, fuit adducta in habitu mulieris, et fuit ducta per dictum loquentem et fratrem Martinum usque ad locum ubi ipsa Johanna fuit cremata. In quo itinere ipsa Johanna tam pias lamentationes faciebat, ut126 ipse loquens et frater Martinus a lacrimis continere non poterant. Recommendabat enim an imam suam tam devote Deo et Sanctis quod anuientes ad lacrimas provocabat. Ipsa autem in Veteri Foro adducta [fuit], ubi erat magister Nicolaus Midi, qui prædicationem facere debebat. Qua prædicatione facta, ipse Midi eidem Johannæ dixit : Johanna vade in pace, Ecclesia non potest plus te defendere, et te dimittit in manu sæculari. Quibus auditis ipsa Johanna, genibus tlexis, fecit suas orationes ad Deum multum devotissimas, et rogavit eumdem loquentem quatenus haberet crucem ; et tunc quidam Anglicus ibidem exsistens fecit quamdam parvam crucem ex quodam baculo, quam deosculata est, et eam posuit in sinu suo cum maxima devotione.

Adhuc tamen habere voluit crucem ecclesiæ, et eam habuit, et eam amplexando et lacrimando deosculabatur, se etiam recommendando Deo, beato Michæli, beatse Catharinæ, et omnibus sanctis ; et in fine, amplexata est eamdem crucem, salutando adstan tes. Et descendit de ambone, sibi comitante dicto fratre Martino usque ad locum supplicii, ubi vitam finivit multum devote.

Audivit etiam tunc dici a Johanne Fleury, clerico baillivi et graphario, quod tortor retulerat quod, corpore igne cremato et in pulvere redacto, 160remansit cor illæsum et sanguine plenum. Et sibi fuit dictum quod pulveres et quidquid ex ea remaneret, congregaret et in Sequanam projiceret ; quod et fecit. Nec aliud scit.

D. Guillelmus Colles.

Dominus Guillelmus Colles, alias Boysguillaume, presbyter, notarius publicus, ætatis LXVI127 annorum, vel eo circa, alias citatus, juratus et examinatus die XVIII. mensis decembris, et deinde super articulis in hujusmodi processu examinatus et recollectus, die XII. mensis maii.

Et primo, interrogatus super contentis in I., II., III. et IV. articulis : deponit quod nullam notitiam habuit de dicta Johanna, nisi quando adducta fuit ad dictam villam Rothomagensem, pro processu contra eam fiendo, in quo processu ipse loquensfuit alter notarius.

Et sibi ostenso hujusmodi processu, recognovit signum suum in fine dicti processus exsistens, et quod ille est verus processus contra eamdem Johannam factus ; et fuerunt facti, ut dicit, quinque similes processus quorum illi exhibitus, est unus. Erant etiam, ut dicit, in hujusmodi processu connotara dominas Guiltelmus Manchon et dominas Petrus Tasquel, qui fideliter redegerunt interrogationes et responsiones prout in eodem processu habetur ; nam de mane registrabant interrogationes et responsiones, et post prandium faciebant ad invicem collationem, nec aliquid fecissent ipsi notarii pro quocumque, quia nullum quoad hoc timebant. Et bene recordatur quod ipsa Johanna multum prudenter respondebat, quia 161aliquando dicebat, diim interrogaretur de uno super quo alias fuerat interrogata, quia alias responderat et quod non responderet ; et tunc faciebat legere suas responsiones per notarios.

Item, interrogatus quid ipse sciat deponere super contends in V., VI. et VII. articulis : deponit quod bene scit quod dominus episcopus Belvacensis incepit processum contra eam ex eo quod dicebat eam fuisse captam infra metas diœcesis Belvacensis ; sed si odio aut alias, se refert suæ conscientiæ. Scit tamen quod omnia fiebant expensis regis Angliæ et ad prosecutionem Anglicorum ; et bene scit quod ipse episcopus, et alii qui de hujusmodi processu se interponebant, litteras garantizationis a rege Angliæ obtinuerunt128, quia eas vidit.

Et quum sibi ostensæ essent quædam litteræ garantizationis, asseruit eas esse quas alias viderat, quia bene cognoscebat signum magistri Laurentii Calot in eisdem appositum.

De informationibus autem de quibus in articulis, nihil scit, quia eas non vidit, neç credit quod unquam aliquæ fuerunt factæ.

Item, interrogatus de contentis in VIII. et IX., dicit quod ipsa Johanna erat in forti carcere et in compedibus ferreis ; habebat tamen, ut dicit, lectum. Habebat etiam custodes Anglicos, de quibus conquerebatur multotiens, dicens quod eam mu It um opprimebant et male tractabant.

Dicit etiam quod magister Nicolaus Loyseleur, fingens se sutorem et captivum de parte regis Franciæ, 162et de partibus Lotharingiæ, aliquando intrabat carcerem ipsius Johannæ, eidem dicens quod non crederet illis gentibus Ecclesiæ, quia, si tu credas eis, tu eris destructa. Et credit quod episcopus Belvacensis bene illa sciebat, quia alias ipse Loyseleur talia non fuisset ausus facere ; de quo multi assistentes in eodem processu murmurabant contra eumdem Loyseleur. Et dicit quod dictus Loyseleur tandem subito obiit in Basilea ; et audivit illo tunc dici quod, dum ipse Loyseleur vidit eamdem Johannam condemnatam ad mortem, fuit compunctus corde, et ascendit quadrigam volens eidem Johannæ clamare veniam ; et ex hoc fuerunt indignati multi Anglici exsistentes ibidem, ita quod, nisi fuisset comes de Warvic, ipse Loyseleur fuisset interfectus, ipseque comes eidem Loyseleur injunxit ut recederet a civitate Rothomagensi quam citius posset, si vellet salvare vitam suam.

Ulterius dicit quod magister Guillelmus de Estiveto simili ter intravit carcerem, fingendo se esse prisionarium, sicut et fecerat ipse Loyseleur ; et dicit quod ipse de Estiveto erat promotor, et in hac materia erat multum affectatus propter Anglicos, quibus multum complacere volebat. Erat etiam malus homo, quærens semper, durante hujusmodi processu, calumniare notarios et illos quos videbat pro justitia procedere ; et eidem Johannæ plures injurias inferebat, eam vocando, paillardam, ordure. Et credit, quod Deus in fine dierum eum punierit, quia miserabiliter finivit dies suos ; nam fuit inventus mortuus in [quodam] columbario, exsistente extra portam Rothomagensem.

De contentis in X. articulo, deponit quod audivit dici a pluribus de quibus non recordatur, quod ipsa 163Johanna fuerat visitata per matronas, et quod inventa fuerat virgo ; et quod dictam visitationem fecerat fieri domina ducissa Bedfordiæ, et quod dux Bedfordiæ erat in quodam loco secreto, ubi videbat eamdem Johannam visitari.

Item, interrogatus de contentis in XI., XII., XIII. et XIV. articulis : dicitet deponit quod, durante processu, ipsa Johanna sæpissime conquesta est quod sibi fiebant subtiles quæstiones et impertinentes. Et bene recordatur quod quadam vice fuit interrogata an esset in gratia. Respondit quod magnum erat in talibus respondere ; et in fine respondit : Si ego sim, Deus me teneat ; si ego non sim, Deus me velit ponere, quia ego prædiligerem mori quam non esse in amore Dei. De quo responso interrogantes fuerunt multum stupefacti, et illa hora dimiserunt, nec amplius interrogaverunt pro illa vice.

Dicit etiam, super hoc interrogatus, de contentis in dictis articulis, quod nescit quod aliquibus particulariter in odium dicti processus aut alias fuerit facta aliqua coactio, aut aliqui essent compulsi ad interessendum hujusmodi processui, nisi solum quod magister Nicolaus de Houppeville noluit interesse hujusmodi processui ; sed recessit a villa Rothomagensi, et hoc, ut credit, ne compelleretur interesse.

Interrogatus de contentis in XV. et XVI. articulis, dicit quod de contentis in eisdem se refert processui ; alias nescit.

Item interrogatus de contentis in XX. et XXL, aliis omissis quia super ipsis nihil scit : deponit quod scit bene quod in processu sunt duodecim articuli ; sed quis eos confecit, vel si sint alieni a confessionibus dictæ 164Johannæ, se refert processui. Scit tamen quod ipse nec alii notarii eos fecerunt.

De contentis in XXII., XXIII., XXIV. et XXV., deponit quod de schedula abjurationis quæ fuit facta in prima sententia, scit quod fuit lecta in publico ; sed per quem non recordatur. Et credit quod ipsa Johanna nullo modo intelligebat, nec sibi fuit exposita, quia magno tempore recusavit illam schedulam abjurationis signare ; et tandem compulsa, præ timore signavit, et fecit quamdam crucem. Et si post hujusmodi abjurationem accepit habitum mulieris, vel non, non recordatur, se referens super hoc processui, et ei quod in eo continetur.

Item, interrogatus super omnibus aliis articulis in summa sibi expositis, deponit quod, quantum ad receptionem habitus, die dominica sequente post primam sententiam, ipse loquens fuit mandatus ad castrum Rothomagense, et ibidem ivit cum aliis notariis ut eamdem Johannam videret in habitu virili ; quibus ad castrum applicatis, intraverunt carcerem, et viderunt eam indutam vestibus viri. Et fuit interrogata quare resumpserat hujusmodi habitum : quæ aliquas excusationes dixit, quæ continentur in processu. Aliud nescit, et credit potius quod ad hoc faciendum fuerit inducta, quia aliqui de his qui interfuerant in processu, faciebant magnum applausum et gaudium ex eo quod resumpserat hujusmodi habitum ; licet plures notabiles viri dolerent, inter quos vidit magistrum Petrum Morice multum dolentem, et plures alios.

Deponit etiam quod die mercurii sequente, ipsa Johanna fuit ducta in Veteri Foro Rothomagensi ; et fuit ibidem facta prædicatio per magistrum Nicolaum 165Midi, et sententia relapsus pronuntiata per dominum episcopum Belvacensem ; post cujus sententiæ prolationem, fuit illico capta per seculares, et ducta, absque alia sententia sive processu, tortori ad comburendum. Quæ, dum sic ducebatur, faciebat quam plures pias lamentationes, invocando noinen Jhesus, et quasi omnes adstantes a fletu se continere non poterant ; et scit veraciter quod judicantes et hi qui interfuerant, magnam notam a popularibus incurrerunt ; nam, postquam ipsa Johanna fuit igne cremata, populares ostendebant illos qui interfuerant et abhorrebant. Et audivit manuteneri quod omnes qui de morte ejus fuerunt culpabiles, morte turpissima obierunt : puta ipse magister Nicolaus Midi lepra post paucos dies percussus est, et episcopus mortuus est subito, faciendo fieri barbam suam.

Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis.

F. Martinus Ladvenu.

Frater Martinus Ladvenu, presbyter, religiosus ordinis Fratrum Prædicatorum conventus Rothomagensis, ætatis LVI annorum, vel eocirca, citatus, jura tus et examinatus alias, die XIX. mensis decembris, et iterum die XIII. maii, super articulis in processu contentis examinatus, et interrogatus quid ipse sciat deponere seu attestari de contentis in eisdem, odio, amore, favore postpositis.

Et primo, super contentis in I., II., III. et IV. articulis dictorum articulorum : deponit quod de notitia patris et mains aut amicorum et consanguineorum dictæ Johannæ, nihil sciret attestari seu deponere ; sed eamdem Johannam vidit in villa Rothomagensi, 166dum ibidem adducta fuit et reddita domino episcopo Belvacensi. Et erat multum simplex, quasi ætatis XX annorum, vel circiter, et vix sciebat Pater noster, licet aliquando, dum interrogaretur, prudenter responderet.

Deinde interrogatus quid ipse sciat deponere seu attestari de contentis in V. et VI. articulis : dicit et deponit quod bene scit quod dicta Johanna fuit adducta ad civitatem Rothomagensem et in carceribus castri detrusa ; et fuit factus et detrusus processus in materia fidei contra eam, ad procurationem et expensis Anglicorum. Tamen, ut dici audivit, dicit quod episcopus, et alii qui de hujusmodi processu se intromittebant, voluerunt habere litteram garantizationis a rege Angliæ, et eam habuerunt ; quam recognovit in manibus dominorum judicum. Et ostensa est hujusmodi littera, signata signo manuali magistri Laurentii Calot, quod signum, ut dicit bene cognovit.

Dicit ulterius quod, ut sibi videbatur, aliquis de assistentibus in hujusmodi processu, assistebant propter timorem Anglicorum, et alii, quia eisdem Anglicis favere volebant ; nam scit ipse loquens quod magister Nicolaus de Houppeville fuit ductus ad carceres regios, quia hujusmodi processui interesse recusaverat. Scit etiam quod ipsa Johanna in hujusmodi processu nullum habuit doctorem nec consiliarium, nisi circa finem processus, et quod nullus fuisset ausus eidem Johannæ consulere aut eam dirigere quoquomodo, propter metum Anglicorum ; nam semel, du rante processu, fuerunt aliqui ex ordinatione judicum missi ad dirigendum eamdem Johannam ; sed per Anglicos fuerunt repulsi, et eisdem illatæ minæ. Scit 167etiam quod frater Johannes Magistri, subinquisitor, qui interfuit hujusmodi processui, et cum quo sæpissime ipse loquens ibat, coactus intererat hujusmodi processui ; nam, ut dicit, quidam frater Ysambertus de Petra, qui erat socius dicti inquisitoris, cum semel vellet eam aliqualiter dirigere, sibi fuit dictum quod taceret et quod de cætero a talibus abstineret, alias submergeretur in Sequana.

Super VII., VIII. et X. nihil scit.

Super IX. solum scit quod ipsa Johanna erat in carceribus laicalibus, in compedibus et cum catenis ligata, quodque nullus ei loqui poterat, nisi ex permissione Anglicorum qui eam custodiebant die et nocte.

Deinde interrogatus de contends in XI., XII., XIII. et XIV. articulis : deponit quod multotiens fiebant eidem Johannæ difficiles interrogationes, quæ non competebant tali simplici mulieri ; et eam multum vexabant interrogatores, quia non cessabant aliquando eam interrogare per tres horas de mane, et totidem post prandium ; sed qua intentione hoc faciebant interrogantes, nihil scit.

Super contends in XV. nihil scit.

De conten tis in XVI. et XVII., deponit quod audivit pluries eamdem Johannam interrogari an se vellet submittere judicio Ecclesiæ, et ipsa inquirente quid esset Ecclesia, quum sibi responderetur quod erant Papa et prælati Ecclesiam repræsentantes, respondit quod ipsa se submittebat judicio summi Pontificis, rogando quod ad eum duceretur. Et audivit alias abore dictæ Johannæ, extra tamen judicium, quod ipsa nihil vellet tenere contra catholicam fidem ; et si quid 168in dictis vel factis suis esset quod a fide deviaret, ipsa volebat a se repellere, et clericorum judicio stare.

De contentis in XVIII., XIX., XX., XXI. et XXII, nihil scit, nisi ut supra deposuit.

Super contentis in XXIII., XXIV. et XXV., deponit quod fuit præsens in prima sententia, et in sermone facto in sancto Audoeno per magistrum Guillelmum Erard. Et credit firmiter quod omnia quæ fuerunt facta, fuerunt facta in odium christianissimi regis Franciæ, et ad eum diffamandum ; nam in eodem sermone ipse magister Guillelmus Erard, exclamando in quodam passu sui sermonis, dixit in effectu talia verba : O domus Franciæ ! semper caruisti monstris usque nunc ; sed modo adhærendo isti mulieri sortilegæ, hæreticæ, superstitiosæ, infamata es. Ad quæ ipsa Johanna respondit : Ne parle point de mon roy, il est bon chrestien.

Super contends in XXVI. et XXVII., deponit quod ipse audivit ab eadem Johanna quod quidam magnus dominus Anglicus ad earn in carceribus introeerat, et eam tentavit vi opprimere. Et dicebat eidem loquenti quod erat causa quare habituai virilem resumpserat post primam sententiam.

Super aliis articulis in summa interrogatus, quantum in facto consist unt : deponit quod, die obitus ipsius Johannæ, de mane, ipse testis loquens, de licentia et ordinatione judicum, et ante sententiam latam, audivit eamdem Johannam in confessione et ministravit sibi corpus Christi ; quod devotissime et cum maximis lacrimis, tantum quod narrare nesciret, humiliter suscepit. Et ab illa hora eam non reliquit usque ad evasionem spiritus ; et quasi omnes adstantes pro pietate 169flebant, et maxime episcopus Morinensis. Et non dubilat quin ipsa catholice obierit ; vellet enim, ut elicit, quod anima sua esset ubi credit animam ipsius Johannæ esse.

Et dicit quod post sententiam latam, ipsa descendit de ambone in quo prædicata fuit, et fuit ducta per tortorem, absque alia sententia judicis laici, in loco in quo ligna erant parata ad eam comburendum ; quæ ligna erant in ambone ; et per inferius ipse tortor posuit ignem. Et dum ipsa Johanna percepit ignem, ipsa dixit loquenti quod descenderet, et quod levaret crucem Domini alte, ut eam videre posset : quod et fecit.

Dicit etiam quod, dum ipse esset juxta eam ad introducendum eam de sua salute, episcopus Belvacensis et quidam canonici ecclesiæ Rothomagensis accesserunt ad eam videndum ; et, dum ipsa Johanna percepit eumdem episcopum, eidem dixit quod ipse erat causa suæ mortis, et quod sibi promiserat quod eam poneret in manibus Ecclesiæ, et ipse eam dimiserat in manibus suorum inimicorum capitalium.

Dicit etiam, super hoc interrogatus, quod contra eamdem Johannam male processerunt, quia nulla fuit lata sententia per laicos, sed solum per episcopum ; et propter hoc quum, duobus annis transactis, quidam vocatus Georget Folenfant fuisset per justitiam ecclesiasticam redditus justitiæ sæculari, antequam ipse Georgius redderetur, ipse loquens ex parte archiepiscopi et inquisitoris fuit missus ad baillivum, et eidem notificavit quod ipse Georgius debebat dimitti in manibus justitiæ sæcularis, et quod non ita faceret sicut fecerat de Puella, sed eum duceret in foro suo, et faceret quod justitia suaderet, nec ita celeriter sicut contra 170eamdem Johannam fecerat, procederet, sed mature.

Dicit etiam et deponit, super hoc interrogatus, quod semper usque ad finem vitæ suæ manu tenuit et asseruit quod voces quas habuerat erant a Deo, et quod quidquid fecerat, ex præcepto Dei fecerat, nec credebat per easdem voces fuisse deceptam ; et quod revelationes quas habuerat, ex Deo erant. Nec aliud scit.

M. Nicolaus de Houppeville.

Magister Nicolaus de Houppeville, in artibus magister et baccalarius in theologia, ætatis LXV annorum, vel eocirca, alias ut testis affuturus, examinatus, et iterum, die XIII. maii super articulis examinatus.

Et primo, super contentis in I., II., III. et IV. articulis : deponit quod de eadem Johanna, patre, matre et parentibus ejus nullam habuit notitiam, nisi solum dum ipsa Johanna fuit adducta ad villam Rothomagensem, in qua villa fuit deductus processus contra eam. Et sibi videtur quod erat ætatis quasi XX annorum, et erat simplex et juris ignara, nec erat ex se sufficiens ad se defendendum in ipso processu, licet magnam constantiam habuerit, ex qua multi arguebant quod habebat spirituale juvamen.

Item, interrogatus quid ipse sciat attestari de contentis in V. et VI. articulis : deponit quod ipse nunquam habuit æstimationem quod ipse episcopus contra eamdem Johannam inceperit processum in materia fidei pro bono fidei aut zelo justitiæ, ad eamdem Johannam reducendum ; sed ex odio quod contra eam conceperant, quia favebat partem regis Franciæ. Nec 171credit quod ipse episcopus per metum aut impressionem hoc fecerit, sed voluntarius fecit, licet al iqui ibidem interessent, alii propter favorem Anglicorum, alii propter metum ; nam ipse audivit a magistro Petro Minier quod ipse dederat opinionem suam in scriptis, quæ non fuerat grata episcopo Belvacensi.

Dicit etiam quod minæ fuerunt illatæ per comitem de Warvic fratri Ysamberto de Petra, ordinis Fratrum Prædicatorum, qui interfuit in processu ; cui fuit dictum quod submergeretur in Sequana, nisi taceret, ex eo quod eamdem Johannam dirigebat, et verba sua referebat notariis. Et hoc audivit dici a fratre Johanne Magistri, subinquisitore.

Dicit etiam ipse testis loquens quod ipse, circa principium processus hujusmodi, fuit in aliquibus deliberati[onibu]s, in quibus ipse testis fuit opinionis quod, nec episcopus, nec illi qui volebant onus judicii suscipere, poterant esse judices ; nec sibi videbatur bonus modus procedendi, quod ipsi qui erant de parte contraria essent judices, attento quod jam fuerat examinata per clerum Pictavensem et per archiepiscopum Remensem, ipsius episcopi Belvacensis metropolitanum. Ex qua deliberatione ipse loquens incurrit magnam indignationem ab ipso episcopo, ita quod eumdem loquentem fecit citari coram eo. Coram quo comparuit, se asserens eidem non esse subjectum, et quod non erat suus judex, sed officialis Rothomagensis ; et sic recessit. Finaliter tamen, quum hac de causa comparere vellet coram officiali Rothomagensi, fuit captus et ductus ad castrum, et dehinc ad carceres regis ; et quum inquireret qua de causa caperetur, dictum fuit sibi quod erat ad requestam episcopi Belvacensis. Et credit ipse loquens 172quod erat occasione verborum prolatorum in sua deliberatione, quia, ut dicit, magister Johannes de Fonte, amicus ipsius loquentis, eidem misit schedulam qua cavebatur quod ipse erat detentus occasione hujusmodi verborum, et quod ipse episcopus multum erat indigna tus de eo. Et tandem, ad preces domini abbatis Fiscampnensis, ipse loquens fuit ab eisdem carceribus expeditus ; et audivit tunc dici quod, per consilium aliquorum quos ipse episcopus congregaverat, ipse loquens debebat mitti in exsilium in Angliam, vel alibi, extra civitatem Rothomagensem ; quod tamen impediverunt ipsi dominus abbas Fiscampnensis et aliqui amici ipsius loquentis.

Dicit etiam quod frater Johannes Magistri, subinquisitor, coactus de hujusmodi processu se interponebat, et multum timebat ; viditque eum plurimum perplexum, hujusmodi processu durante.

Super VIL, VIII. et IX. articulis, scit sol um quod ipsa Johanna erat in carcere, in castro Rothomagensi, et ibi custodiebatur per Anglicos.

Super X., XI., XII., XIII. et XIV., deponit quod non fuit in processu ; sed audivit dici a dicto magistro Johanne Magistri, subinquiaftore, quod ipsa Johanna semel conquesta est de interrogatoriis difficilibus quæ eidem fiebant, et quod nimis vexabatur super hujus modi interrogatoriis et maxime de aliquibus non tangentibus processum, utdicebat ipsa Johanna. Et tunc erat rumor quod notarii prohibebantur aliqua scribere ex dictis ipsius Johannæ.

Super contentis in XV., XVI. et XVII. se refert processui. Et similiter de contentis in XVIII., XIX., XX. et XXI.

173De contentis in XXII., dicit et deponit quod tunc fuerunt rumores in villa Rothomagensi quod aliqui, fingentes se armatos de parte regis Franciæ, fuerunt introducti cum ea occulte, suadentes sibi quod se non submitteret Ecclesiæ, alioquin assumerent judicium super eam ; erantque rumores quod propter illam persuasionem ipsa postmodum variavit in facto submissionis. Et audivit tunc dici quod magister Nicolaus Loyseleur erat de illis seductoribus, qui fingebant se esse de partibus regis Franciæ.

De contentis in cæteris articulis, dicit et credit ipsam Johannam fuisse bonam catholicam, et scit quod recepit die obitus corpus Christi, et vidit eamdem Johannam exeuntem de castro ad locum supplicii, plurimum lacrimantem ; et eam ducebant plus quam sex viginti homines armorum, quorum aliqui portabant lanceas et alii gladios. Unde ipse loquens, motus compassione, non valuit ire usque ad locum supplicii. Et credit quod quidquid fuit actum contra eamdem Johannam, fuit in odium regis Franciæ, et ad ipsius diffamationem. Et erat communis opinio, quod omina per eosdem in hujusmodi processu acta, erant nulla, et quod eidem Johanna fiebat maxima injustitia.

Dicit etiam quod audivit a magistro Petro Minerii129 quod sua opinio et opiniones magistrorum Ricardi de Groucheto et Petri Pigache non fuerant receptæ130, quia non placebant et quia erant allegationes Decreti. Nec aliud scit.

174D. Johannes Fabri.

Reverendas in Christo pater et dominas, dominus Johannes Fabri, sacræ theologiæ professor, ordinis Fratrum Heremitarum Sancti Augustini, episcopus Dimitriensis, ætatis LXX annorum, vel circiter, alias examinatus et juratus, ac iterum XII. die maii examinatus super contentis in articulis in hujusmodi processu datis.

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere de contentis in I., II., III. et IV. articulis : deponit quod de eadem Johanna, patre et matre aut parentibus nullam habuerat notitiam, nisi a tempore quo ipsa Johanna fuit adducta in villa Rothomagensi ; et quo tempore fuit inchoatus processus contra eam in materia fidei, per episcopum Belvacensem et subinquisitorem ; et in quo processu ipse loqueos interfuit usque ad primum sermonem factum in Sancto Audoeno, et a post non fuit. Et, ut sibi videtur, ipsa Johanna erat quasi XX annorum, multum simplex, et prudenter respondens, i ta quod per tres septimanas credebat eam inspiratam, licet multum et nimis, videre loquentis, persisteret in suis revelationibus.

Deinde, interrogatus de contentis in V. et VI. articulis : dicit et deponit quod, secundum suam imaginationem, Anglici procedebant contra eam ex odio quod habebant contra eam, quia multum timebant eam ; sed si judices ex odio vel favore procedebant, nihil scit ; licet tamen sciat quod processus deducebatur expensis Anglicorum. Et bene scit quod omnes qui intererant hujusmodi processui non erant in plena libertate, quia nullus audebat aliquid dicere, ne esset 175notatus ; quia, quum semel dicta Johanna ab aliquo interrogaretur si erat in gratia, et ipse loquens dixisset quod erat maxima quæstio, et quod ipsa Johanna non debebat respondere dictæ quæstioni : ipse episcopus Belvacensis eidem loquenti dixit : Melius vobis fuisset, si tacuissetis.

Deinde, interrogatus quid ipse sciat deponere de contentis in VII., VIII. et IX.articulis : dicit et deponit quod ipsa Johanna erat in carcere, in castro Rothomagensi ; sedqualiter, nescit. Dicit tamen quod multum displicebat aliquibus assistentibus quod ipsa Johanna non ponebatur in carceribus Ecclesiæ ; et ipsemet loquens murmuravit, quia non videbatur sibi bene processum eam dimittendo in manibus laicorum, et maxime Anglicorum, attento quod restituta erat in manibus Ecclesiæ. Cujus opinionis plures erant ; sed nul lus audebat de hoc loqui.

Super X. nescit si fuerit visitata, vel non, sed bene scit quod, quadam vice, quum interrogaretur cur se vocabat Puellam, et si talis esset, respondit : Ego possum bene dicere quia talis sum, et, si non credatis, faciatis me visitari per mulieres ; offerebatque se promptam ad visitationem recipiendum, dum tamen fieret per mulieres honestas, ut consuetum est.

Super contentis in XI., XII., XIII. et XIV., deponit quod fiebant eidem Johannæ multæ profundæ quæstiones, de quibus tamen satis se expediebat. Et aliquando interrogantes interrumpebant interrogatoria sua, transeundo de uno ad aliud, ad experiendum an ipsa Johanna mutaret propositum. Multum etiam eam fatigabant longis interrogationibus, quoniam erant ibidem perduas vel 1res horas, in tantumquod doctores 176assistentes exinde erant multum fatigati ; et aliquando interrogantes ita truncabantsua interrogatoria quod vix poterat respondere ; imo sapientior homo mundi cum difficultate respondisset.

Et deponit quod est memor quod semel, durante processu, dum ipsa Johanna examinaretur super suis apparitionibus, et legeretur sibi aliquis articulus suarum responsionum, visum fuit loquenti quod male registratum erat, et quod ita non responderat ; et tunc dixit eidem Johannetæ quod adverteret. Quæ dixit notario scribenti et131 quod legeret iterum ; et audita lectura, dixit notario quod contrarium dixerat, et quod non bene scripserat ; et fuit correcta illa responsio. Et tunc magister Guillelmus Manchon eidem Johannæ dixit quod de cætero attenderet.

Super contentis in XV., XVI. etXVII., deponit quod non recordatur quod ipsa recusavit se submittere Ecclesiæ ; sed eidem pluries audivit dici quod nollet aliquid dicere aut facere quod esset contra Deum, pro posse.

Item, interrogatus de contentis in XIX., XX. et XXI., dicit quod de contentis in eisdem nihil scit. Scit solum quod fuerunt facti certi articuli ad mittendum opinantibus ; sed si fuerunt bene et fideliter facti, et quis eos fecit, nihil scit.

Item interrogatus de contentis in cæteris articulis sibi in summa lectis et expositis : dicit etdeponit quod, primo sermone facto in Sancto Audoeno, ut jam dixit, non fuit in hujusmodi processu usque ad diem ultimæ sententiæ. Et fuit in sermone facto in Veteri Foro per 177magistrum Nicolaum Midi, et, ut sibi videtur, catholice fini vit dies suos, clamando Jhesus ! Jhesus ! Et tantum lacrimabatur, faciendo pias lamentationes, quod non credit quod sit homo Habens cor ita durum quin, si fuisset præsens, commotus fuisset ad lacrimas ; nam dominus Morinensis et omnes domini assistentes flebant præ nimia pietate. Et bene recordatur ipse loquens quod in dicto ultimo sermone facto in Veteri Foro, ipsa Johanna rogavit omnes sacerdotes ibidem præsentes ut unusquisque illorum sibi daret unam missam. Nec ibidem stetit usque ad linem, quia recessit, et etiam quia videre non potuisset.

Nec aliud de contentis in eisdem articulis sciret deponere, ut dicebat, super hoc interrogatus.

D. Johannes Lemaire.

Dominus Johannes Lemaire, presbyter, curatus ecclesiæ parochialis Sancti Vincentii Rothomagensis, ætatis XLV annorum, alias, die XIX. decembris, tanquam testis affuturus, examinatus, et postmodum, die XII. maii, recollectus.

Interrogatus quid ipse sciat deponere seu attestari de contentis in I., II., III. et IV. articulis : deponit quod ipsius Johannæ modicam habuit notitiam ; nam tempore quo adducta fuit ad villain Rothomagensem, ipse loquens erat in universitate Parisiensi studens. Et applicuit illo tunc villam Rothomagensem, in tantum quod, die qua fuit factus sermo in Sancto Audoeno per magistrum Guillelmum Evrard, ubi eamdem Johannam vidit132.

178Super contentis in V. et VI. articulis : deponit quod fama erat in Rothomago, illo tempore, quod Anglici per odium et timorem quos habebant de eadem Johanna, faciebant fieri processum contra eamdem. Et dicit quod non dubitat quin in forma et modo processus et sententiarum inde secutarum, justitia fuerit multum offensa. Et illo tunc audivit dici quod plures de dominis assistentibus in processu, multum fuerunt attædiati de hujusmodi processu, et male contenti de modo procedendi ; et quod aliqui fuerunt in magno periculo vitæ suæ, et maxime, ut dicit, defuncti magister Petrus Morice, Abbas Fiscampnensis, magister Nicolaus Loyseleur, et plures alii.

Nec aliud scit de contentis in cæteris articulis.

M. Nicolaus Caval.

Magister Nicolaus Caval, in legibus licentiatus, canonicus Rothomagensis, ætatis LXX annorum vel circiter, alias, die XIX. decembris, examinatus, et postmodum, die XII. maii, recollectus, juratus et examinatus super contentis in articulis in præsenti processu datis.

Et primo, super contentis in I., II., III. et IV. articulis : deponit quod de eadem Johanna solum habuit, notitiam a tempore quo fuit adducta in villa Rothomagensi ; et eam v idit durante processu, in quo ipse intermit per aliquos dies ; non tamen mandatus, ut dicebat. Et eam vidit quadam vice in aula, audivitque eam satis prudenter respondentem ; et habebat multum bonam memoriam, quia dumeidem aliquid petebatur, ipsa dicebat : Ego alias respondi, et in tali forma ; 179et faciebat quærere a notario diem in qua responderat, et ita inveniebatur sicut dicebat, nil addito vel remoto : de quo mirabatur, attenta ejus juventute.

De contentis in V. et VI. credit quod Anglici non habebant magnam dilectionem erga eam ; sed de judicibus nihil sciret deponere. De notariis, credit quod fideliter scripserunt, cessante quocumque metu.

De contentis in cæteris articulis, deponit solum quod audivit quod catholice obiit, et quod in fine dierum suorum invocabat nomen Jhesus, quia, ut dicit, non fuit præsens in condemnatione. Nec aliud scit.

Petrus Cusquel.

Petrus Cusquel, laicus, burgensis Rothomagensis, ætatis LIII annorum, vel eocirca, alias receptus, juratus et examinatus, et iterum, die XII. maii, recollectus super articulis in præsenti processu productis.

Et primo, examinatus super contentis in I., II., III. et IV. articulis : deponit quod, de notitia patris, matris et parentum ipsius Johannæ, millam habuit notitiam. De eadem tamen Johanna habuit aliquam notitiam ab eodem tempore quo adducta fuit in villa Rothomagensi ; et eam vidit in carceribus ; nam ad instantiam et favorem magistri Johannis Son, magistri operum castri Rothomagensis, bina vice intravit carcerem ipsius Johannæ, et cum ea locutus fuit, advertitque eam quod prudenter loqueretur et quod agebatur de morte sua. Et, ut percepit ipse loquens, erat ipsa Johanna quasi viginti annorum, bene simplex, et, ut credit, juris ignara, licet prudenter responderet.

Item, interrogatus super contentis in V., VI., VII. 180et VIII. articulis : deponit quod processus fuit factus contra eam in materia fidei, non, ut credit, in favorem fidei, aut zelo justitiæ ; sed ex odio et timore quos habebant Anglici de eadem Johanna. Et credit quod judices et assistentes procedebant contra eam favore et ad instantiam Anglicorum, et quod non fuissent ausi eis contradicere ; nam, ut tunc audivit dici, quum esset murmur de resumptione habitus, magister Andreas Marguerie, utsibi videtur, dicitquod bene inquireretur veritas de modo mutationis habitus dictæ Johannæ, antequam ulterius procederetur ; et sibi fuit dictum per quemdam quodtaceret in nomine diaboli. Et credit quod nullus fuisset ausus eidem Johannæ consilium dare, aut eam defendere seu dirigere.

Item, interrogatusdecontentis in IX. articulo : dicit et deponit quod ipsa Johanna fuit adducta ad villam Rothomagensem ; fuit posita in castro Rothomagensi, in carceribus castri, in quadam camera sita subtus quemdam gradum versus campos, ubi vidit eam et cum ea locutus fuit bina vice, ut jamdixit. Dicit quod fuit facta una gabea ferri ad detinendum eam directam, quaiu ipse loquens vidit ponderan in domo sua ; non tamen vidit eam inclusam in ea.

Super contentis in X. articulo, deponit quod audivit dici quod domina ducissa Bedfordiæ eamdem Johannam fecerat visitare an esset virgo, vel non ; et quod talis fuerat inventa. Et hoc, ut dicit, audivit a pluribus de quibus non recolit.

Item, interrogatus super contentis in XI., XII., XIII. et XIV. : dicit et deponit quod nunquam fuit in processu ; sed fama erat quod eam multum fatigabant per diversa interrogatoria, et quod interrogantes totis 181viribus laborabant ad capiendum eam in verbis, eo quod secuta fuerat guerram contra Anglicos.

Item, interrogatus super contentis in XV., XVI. et XVII. : deponit quod audivit dici quod ipsa Johanna se submiserat Ecclesiæ et domino nostro Papæ ; et audivit ab ore ipsius Johannæ, in pleno sermone facto apud Sanctum Audoenum per magistrum Guillelmum Erard, quod ipsa Johanna nihil vellet tenere contra fidem catholicam, et, si quid in dictis aut factis suis esset quod a fide deviaret, ipsa volebat a se repellere et clericorum judicio stare.

Item, interrogatus de contentis in XVIII., XIX., XX. et XXI., nihil scit.

Item, de contentis in XXII., deponit quod audivit dici ab aliquibus de quibus non recolit, quod magister Nicolaus Loyseleur fingebat se esse sanctam Katharinam, et eamdem Johannam inducebat ad dicendum quod volebat.

Item, super contentis in XXIII., XXIV., XXV., XXVI., XXVII. et XXVIII. interrogatus et examinatus : scit solum quod fuit facta certa prædicatio in Sancto Audoenoper magistrum Guillelmum Erard, in quo interfuit ipse loquens ; sed de actis et factis ibidem nihil scit, nisi ut supra deposuit.

Item, interrogatus de contentis in cæteris articulis, et maxime XXIX., XXX., XXXI., XXXII. et XXXIII. : dicit et deponit quod bene scit quod fuit facta una prædicatio in Veteri Foro, et quod ipsa Johanna fuit ibidem combusta ; sed ipse noluit interesse, quia cor suum non potuisset pati aut tolerare, præ pietate dictæ Johannæ ; quia communis fama erat et quasi totus populus murmurabat quia eidem Johannæ 182fiebat magna injuria et injustitia ; nam, ut dicit, audivit a magistro Johanne Tressart, secretario regis Angliæ, redeunte de loco supplicii dictæ Johannæ, qui mœstus et dolens referebat et lamentabiliter plangebat ea quæ fuerant facta de dicta Johanna et quæ viderat in dicto loco, dicens in effectu : Nos sumus omnes perditi, quia una saneta persona fuit combusta, et quod credebat animam ejus esse in manu Dei ; quia, ut dicebat, quum esset in medio flammæ, semper acclamabat nomen Jhesus.

Dicit ulterius quod post mortem ipsius Johannæ, Anglici fecerunt recolligi cineres et projicere in Sequanam, quia timebant ne evaderet et quod aliqui crederent eam evasisse. Nec aliud scit.

M. Andreas Marguerie.

Venerabilis et circumspectus vir, magister Andreas Marguerie, archidiaconus Parvi Caleti in ecclesia Rothomagensi, licentiatus in utroque jure, ætatis LXXVI annorum, vel eocirca, alias, ut testis affuturus, die XIX. mensis decembris, interrogatus, et postmodum super articulis in hujusmodi processu datis, die XII. maii, examinatus.

Et primo interrogatus quid ipse sciat deponere de contentis in I., II., III. et IV. articulis dictorum articulorum : deponit quod de eadem Johanna solum habuit notitiam in principio processus deducti contra eam ; et erat, ut dicit, juvenis, licet multum cauta in suis responsionibus. Et non fuit multotiens in hujus modi processu.

Item, de contentis in V. et VI., deponit, quod ut audivit, ipsa Johanna fuit capta infra metas episcopatus 183Belvacensis, juxta Compendium, et fuit adducia ad civitatem Rothomagensem, et detrusa in castro Rothomagensi, in quo fuit deductus hujusmodi processus in materia fidei per episcopum Belvacensem et subinquisitorem, ad procurationem Anglicorum. Et dicit quod plures de assistentibus in processu fuerunt redarguti, quia non ita plene loquebantur ad intentionem Anglicorum sicut volebant ; sed nescit quod aliquis propter hoc in periculo mortis fuerit, licet audiverit dici quod magister Nicolaus de Houppeville noluit dare suam opinionem. Et dicit quod aliqui Anglici procedebant contra eam ex odio ; sed notabiles viri procedebant bono animo.

Super VII. et VIII. nihil scit.

Super IX., deponit quod erat in carcere castri Rothomagensis, et eam ibidem vidit ; et credit quod custodiebatur per Anglicos, quia Anglici habebant custodiam castri in quo erat incarcerata ; et in hoc semper visum fuit loquenti male processum, eam tenendo in manibus laicalibus durante processu in materia fidei, et maxime post primam sententiam, quando fuit condemnata ad carceres perpetuos.

Item, interrogatus de contentis in X. articulo : deponit quod credit quod fuerit visitata an esset virgo vel non ; sed in veritate non auderet affirmare ; scit tamen quod, durante processu, reputabatur virgo.

Super contentis XI., XII., XIII., XIV. et XV., nihil scit, quia non multum fuit in processu.

Super contentis in XVI. et XVII., deponit quod audivit ab eadem Johanna, [quæ] quum interrogaretur an vellet se submittere Ecclesiæ, respondit quod de quibusdam non crederet nec prælato suo, nec Papæ, 184nec cuicumque, quia hoc habebat a Deo. Et fuit una de causis quare processum est contra eam ad revocationem.

Super contentis in XVIII., XIX., XX., XXI. et XXII., nihil scit.

Item, interrogatus de contentis in XXIII., XXIV. et XXV. articulis : deponit quod ipse fuit præsens in prima prædicatione. Et bene recordatur quod, durante abjuratione, qua fiebat abjuratio, quidam cappellanus Cardinalis Angliæ præsens in prima prædicatione dixit episcopo Belvacensi quod nimis fa vebat eidem Johannæ. Et tunc ipse dominus Belvacensis respondit quod mentiebatur, quia, ut dicebat, non vellet in tali causa alicui favere ; et tunc fuit cappellanus hujusmodi a Cardinali Anglico reprehensus, eidem dicendo quod taceret.

Item, de contentis in XXVI., deponit quod, die quadam, postquam fuerunt nova quod ipsa Johanna habitum virilem resumpserat, ipse loquens ivit ad castrum ; et inquirendo qualiter et quomodo resumpsisset habitum virilem, Anglici ex hoc indignati fecerunt magnum tumultum, adeo et in tantum quod ipse loquens, et multi alii qui de hujusmodi causa ad castrum accesserant, fuerunt compulsi festinanter redire, propter periculum corporis.

De contentis in XXVII. et XXVIII., nihil scit.

De contentis in XXIX., XXX., XXXI., XXXII. et XXXIII., dicit et deponit quod ipse fuit in ultima prædicatione ; non tamen fuit in exsecutione sententiæ, quia præ pietate recessit. Scit tamen quod plures flebant, et maxime dominus episcopus Morinensis, tunc cancellarius.

185De ejusdem Johannæ devotione in morte, nihil scit, quia non fuit præsens ; sed satis apparebat turbata, quia dicebat : Rouen, Rouen, mourray-je cy? Dicit etiam, prout sibi videtur, quod, ex ordinatione Cardioalis Angliæ post mortem ipsius Johannæ, fuerunt cineres congregati et projecti in Sequanam. Nec aliud scit.

Maugerius Leparmentier.

Honestus vir Maugerius Leparmentier, clericus non conjugatus, apparitor curiæ archiepiscopalis Rothomagensis, ætatis LVI annorum vel circiter, alias examiuatus et, die XII. maii, super articulis recollectus et interrogatus.

Et primo super I., II., III. et IV. articulis, deponit quod eamdem Johannam novit a tempore quo fuit adducta ad villam Rothomagensem, et eam vidit in castro Rothomagensi, in quo loco fuerunt mandati ipse loquens et suus socius ad ponendum eamdem Johannam in torturis. Et fuit tunc aliqualiter interrogata. Quæ multum prudenter in suis responsionibus se habebat, ita quod assistentes mirabantur. Tandem ipse loquens et suus socius recesserunt, nec ad ejus personam attentaverunt.

De contentis in V. et VI., deponit quod processus contra eamdem Johannam fuit deductus ad instantiam Anglicorum, et per episcopum Belvacensem ; et, ut dicebatur, quod fuerat capta in territorio Belvacensi. Dicit tamen quod ipse episcopus erat multum affectatus ad partem Anglicorum. Dicit insuper quod quidam fratres ordinis Prædicatorum habuerunt multa agere eo quod eidem Johanna ; consulebant quod se submitteret 186Ecclesiæ, prout hoc a pluribus audivit ; et erat vox communis quod omnia quæ fiebant contra eamdem Johannam, fuerunt sibi illata in odium regis Franciæ et partis tjuam tenebat, et quod eidem Johannetæ fiebat magna injuria.

De contentis in VII., VIII. et IX., scit sol um quod erat in castro, in grossa turri, et ibi eam vidit quando fuit mandatus, ut prædixit, ad ponendum eam in torturis, licet non fuerit posita.

Interrogatus insuper de contentis in XXIII. usque ad XXXIII., aliis omissis, de quibus nihil scit deponere : super hoc interrogatus, deponit quod ipse fuit præsens in prima prædicatione facta in Sancto Audoeno et simuiter in ultima prædicatione facta in Veteri Foro, die qua ipsa Johanna combusta est ; et erant ibi parata ligna ad eam comburendum, antequam prædicatio finiretur et antequam sententia prolerretur. Et illico sententia lata per episcopum, sine quocumque intervallo, fuit ducta ad ignem nec percepit quod aliqua sententia per judicem laicum fuerit lata ; imo fuit illico ducta ad ignem ; applicata in quo igue clamavit plus quam sex vicibus Jhesus ! et maxime in ultimo flatu clamavit magna voce Jhesus ! adeo quod ab omnibus adstantibus potuit audiri. Et dicit quod quasi omnes flebant præ pietate. Dicit etiam quod audivit dici quod cineres, post ejus combustionem, fuerunt recollecti et projecti in Sequanam.

Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis.

Laurentius Guesdon.

Honestus vir Laurentius Guesdon, burgensis Rothomagensis, 187et advocatus in curia laicali, clericus conjugatus, die XII. maii examinatus.

Super contentis in I., II., III. et IV. articulis, deponit quod eamdem Johannam solum novit a tempore quo adducta fuit in villa Rothomagensi ; et quia multi affectabant eam videre, ipse ivit ad castrum Rothomagense, et eamdem prima vice ibidem vidit. Nec eam post vidit, quousque fuit prædicata in Sancto Audoeno.

De contentis in V. et VI. articulis : nescit quo zelo judicantes in processu processerunt ; sed credit quod, si ipsa Johanna luissetde parte Anglicorum, quod taliter non fuisset processum contra eam.

De aliis articulis usque ad XXIII. articulum, solum scit quod erat in carceribus castri Rothomagensis, non in carceribus communibus ; sed qualiter aut quomodo nescit.

Deinde, interrogatus quid sciat ipse deponere de contentis in XXIII., XXIV., XXV., XXVI., XXVII. et XXVIII. : dicit et deponit, ut jam dixit, quod ipse fuit in prima prædicatione facta in Sancto Audoeno ; post quam prædicationem bene scit loquens quod aliqua eidem Johannæ præcipiebantur quæ recusabat facere ; sed quid erat, nescit.

Item, interrogatus super contentis in XXIX., XXX., XXXI., XXXII. et XXXIII. deponit quod ipse fuit in ultima prædicatione facta in Veteri Foro Rothomagensi, et ibi erat cum baillivo, quia tunc ipse loquens erat locum tenens baillivi ; et fuit lata quædam sententia per quam ipsa Johanna relinquebatur justitiæ sæculari. Post cujus sententiæ prolationem, illico et sine intervallo, ipsa posita in manibus baillivi, tortor, 188sine plure, et absque eo quod per baillivum aut loquentem, ad quos spectabat ferre sententiam, aliqua ferretur sententia, accepit eamdem Johannam, et eam duxit ad locum ubi erant jam ligna parata ; et combusta fuit. Et sibi videbatur non bene processum, quia paulo post quidam malefactor, vocatus Georgius Folenfant, fuit pari modo redditus per justitiam ecclesiasticam justitiæ sæculari per sententiam ; post quam sententiam fuit ipse Georgius ductus à la cohue133, et ibidem per justitiam sæcularem condemnatus, nec ita repente fuit ductus ad supplicium.

Et credit ipse loquens quod ipsa Johanna catholice obierit, quando obüt exclamando nomen Domini Jhesus ; et erat maxima pietas ; et quasi omnes præsentes movebantur ad lacrimas. Deponit etiam quod, post ipsius Johannæ obitum, cineres qui remanserunt, fuerunt per tortorem recollecti et in Sequanam projecti. Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis, super eisdem debite intertogatus.

D. Johannes Riquier.

Venerabilis vir, dominiis Johannes Riquier, presbyter, cappellanus in ecclesia Rothomagensi, et curatus ecclesiæ parochialis de Heudicuria134, diœcesis Rothomagensis, ætatis XLVII135 annorum, vel eocirca, testis citatus, productus, juratus et examinatus.

Super contentis in I., II., III. et IV. articulis, dicit et deponit, ejus medio juramento, se scire ea quæ 189sequuntur : videlicet quod eamdem Johannam primo vidit in prædicatione facta in Sancto Audoeno, et alia vice in prædicatione facta in Veteri Foro ; et erat juvenis quasi XX annorum, vel eocirca. Et, ut credit, erat catholica et fidelis, quia in fine dierum petiit habere sacramentum Eucharistiæ, quod habuit. Nec aliam notitiam de ea habuit ipse loquens.

De contentis in V., VI., VII. et VIII. articulis, dicit quod verum est quod ipsa Johanna fuit adducta ad hanc civitatem Rothomagensem, et contra eam processus agitatus in materia fidei. Et erat tunc ipse loquens chorarius ecclesiæ Rothomagensis, et aliquando a dominis ecclesiæ audiebat loqui de hujusmodi processu ; et inter cætera audivit dici a magistro Petro Morice et Nicolao Loyseleur, et aliis de quibus non recordatur, quod ipsi Anglici tantum timebant eam quod non audebant, ipsa vivente, ponere obsidionem ante villam de Locoveris, quousque esset mortua, et quod necessarium erat eis complacere ; quod fieret celeriter processus contra eam, et quod adinveniretur occasio mortis suæ. Et credit quod quidquid factum fuit, id actum exstitit ad intercessionem et expensas Anglicorum. Et fama tunc erat quod multi qui assistebant hujusmodi processui, libenter abstinuissent, et quod plus timore quam alias hujus modi processui aderant.

Super contentis in IX. articulo, deponit quod eam non vidit in carcere, quia dicebatur quod nullus audebat ei loqui. Scit tamen quod erat in castro, et, ut audivit, erat ferrata et eam custodiebant Anglici.

De contentis in X. nihil scit.

De contentis in XL, XII., XIII. et XIV. articulis, 190dicit et deponit quod non fuit in deductione processus ; sed fama erat quod ipsa Johanna interrogabatur multum difficilibus quæstionibus, et quod, quando timebat respondere, petebat dilationem. Dicit ulterius quod processus secundum voluntatem Anglicorum fuit, et multum prolixus ; et audivit ab aliquibus quod Anglici erant male contenti quod erat ita prolixus, et increpabant aliquos quare citius non perficiebant. Dicit etiam quod tunc audivit dici quod ipsa Johanna ita prudenter respondebat quod, si unus de doctoribus qui eam interrogabant respondisset, non melius respondisset.

De contentis in XV. et XVI. articulis, dicit quod audivit dici ab aliquibus quod ipsa Johanna dixit quod nihil vellet dicere autaffirmare quod esset contra fidem catholicam.

Super contentis in XVII., XVIII., XIX., XX., XXI. et XXII., nihil sciret deponere.

De contentis vero in XXIII., XXIV. et XXV. deponit quod fuit præsens in prima prædicatione facta in Sancto Audoeno, in qua inter cætera audivit quod quum magister Guillelmus Erart, prædicator, diceret aliqua sinistra de rege Franciæ de quibus proprie non recordatur, ipsa Johanna dixit excusando regem Franciæ : Nolite loqui de rege, quia est bonus catholicus ; sed loquamini de me.

Item, interrogatos de contentis in cæteris articulis, deponit, ejus medio juramento, quod ipse fuit præsens in prædicatione facta in Veteri Foro, die obitus ipsius Johannæ, quam credit tunc catholice decessisse, ut jam dixit. Et scit quod fuit derelicta a viris ecclesiasticis, et statim vidit quod clientes et Anglici armati eam ceperunt et directe ad locum supplicii eam duxerunt ; 191nec vidit quod aliqua sehtentia fuerit lata a judice sæculari.

Dicit etiam et deponit quod magister Petrus Mauricii eam visitavit de mane, antequam ad prædicationem factam in Veteri Foro duceretur ; cui ipsa Johanna dixit : Magister Petre, ubi ego ero hodie de sero ? Et ipse magister Petrus respondit : Nonne habetis vos bonam spem in Domino ? Quæ dixit quod sic, et quod, Deo favente, esset in Paradiso ; et quæ audivit a magistro Petro prædicto. Dicit etiam quoddum ipsa Johanna vidit apponere ignem in lignis, ipsa incepit clamare voce magna Jhesus ! et semper, quousque fuit in exitu, clamavit Jhesus ! Et dum fuerit mortua, quia Anglici dubitabant ne diceretur quod evasisset, dixerunt tortori quod modicum retrocederet ignem, ut adstantes possent eam videre mortuam, ne diceretur quod evasisset136.

Dicit etiam quod magister Johannes Ad-Ensem, qui erat tunc temporis canonicus Rothomagensis, erat juxta loquentem ; cui audivit dici talia verba, mirabiliter lacrimando : Utinam anima mea esset in loco in quo credo animam istius mulieris !

Nec aliud scit de contends in eisdem articulis.

Johannes Moreau.

Honestus vir Johannes Moreau, commorans in villa Rothomagensi, ætatis LII annorum, testis citatus, productus, juratus et examinatus die X. mensis maii super contentis in articulis in hac causa traditis.

Et primo, super contentis in I., II., III. et IV. articulis, dicit et deponit quod ipse loquens est oriundus 192de Vivilla prope Motam en Bassigny, quæ non multum distata loco de Dompremy ; de quo oriunda fuit ipsa Johanna. Non tamen de ipsa Johanna aut ejus parentibus habuit notitiam ; sed veritas est quod, tempore quo ipsa Johanna erat versus regem Franciæ, applicuerunt ad villam Rothomagensem Nicolaus Saussart et Johannes Chando, mercatores chauderonniers, quibus audivit dici et referri modum recessus ipsius Johannæ a partibus Lotharingiæ. Et dicebant quod ipsa Johanna ivit apud Valliscolorem ad Johannem de Baudricourt, eidem intimando quod oportebat quod eam duceret versus regem aut faceret eam duci ; in tantum quod ipse fuit contentus eam facere duci apud regem, qui tunc erat à Chinon. Et quum ibidem accessisset, sibi fuit dictum, quum regem nunquam cognovisset, de alio quod erat rex ; quæ dixit quod non erat. Et tandem examinata per clericos et doctores, locuta fuit regi. Nec aliam habuit notitiam de eadem Johanna quousque eam vidit in duabus prædicationibus contra eam factis, una videlicet in Sancto Audoeno, et alia in Veteri Foro Rothomagensi.

Super contentas in V. et VI., solum scit quod, tempore quo ipsa Johanna erat in villa Rothomagensi, et quod tiebat processus contra eam, quidam notabilis homo de partibus Lotharingiæ venit ad villam Rothomagensem ; cum quo ipse loquens habuit notitiam, eo quod erat de partibus ; et eidem dixit quod veniebat de partibus Lotharingiæ, et quod accesserat ad hanc civitatem Rothomagensem, quia fuerat commissus specialiter ad faciendum informationes in loco originis ipsius Johannæ, et quid dicebat fama de ea : quas fecerat, et eas attulerat domino episcopo Belvacensi, 193credens habere satisfactionem de labore et expensis ; et ipse episcopus eidem dixerat quod.erat proditor et malus homo, et quod non fecerat debitum in eo quod sibi fuerat injunctum. Et de hoc conquerebatur loquenti ipse homo, qui, ut dicebat, non poterat persolvi de suo salario, quia istæ informationes non videbantur dicto episcopo utiles ; eidem loquenti dicendo quod per dictas informationes nihil invenerat in eadem Johanna quin vellet invenire in sorore propria, licet fecisset ipsas informationes in quinque vel sex parochias propinquas dictæ villæ de Dompremy, et etiam in eadem villa. Dicebat etiam ipse homo quod invenerat quod ipsa Johanna erat multum devota, et quod sæpe frequentabat unam parvam cappellam in qua consueverat portare serta imagini beatæ Mariæ ibidem exsistenti ; quodque aliquando custodiebat animalia patris sui.

Super contentis in VII., VIII. et IX. nihil scit.

Item, de contentis in X. articulo, audivit dici, tempore quo fiebat processus, quod fuerat visitata an esset virgo, vel non, et quod fuerat inventa incorrupta.

Item, interrogatus et examinatus quid ipse sciat deponere seuattestari de contentis in XI., XII., XIII. et XIV. : deponit quod sol um audivit dici quod sæpe deprecabatur interrogantes eam quod solum haberet respondere uni vel duobus tantum, et quod eam multum turbabant de tantis interrogationibus sic insimul factis.

De contentis in XXIII., XXIV. et XXV., aliis omissis, quia de eisdem nihil scit : deponit, medio juramento, quod ipse fuit præsens in Sancto Audoeno, 194in prædicatione de eadem Johanna facta ; in qua prædicatione, ipse qui prædicabat dicebat eidem Johannæ multa opprobria, eidem dicendo quod fecerat contra regiam majestatem, quod contra Deum et fidem catholicam fecerat ; plura quoque erraverat in fide, et quod, nisiamodoa talibus præcaveret, esset combusta. Et inter alia audivit quod ipsa Johanna respondit prædicatori quod acceperat habitum virilem eo quod habebat interesse cum hominibus armatis, cum quibus erat sibi tutius et convenientius conversari in habitu virili quam muliebri, et quod ea quæ faciebat et fecerat, bene fecerat. Vidit etiam ipse loquens, et dicit, quod eidem Johannæ legebatur quædam schedule ; sed quid in eadem continebatur nescit ; recordatur tamen quod dicebatur quod commiserat crimen læsæ majestatis, et quod seduxerat populum. Et scit quod post prædicationem, fuit reducta ad castrum ; sed quid postmodum actum est, nescit, usque ad diem quo fuit combusta.

De contentis autem in cæteris articulis, deponit quod ipse fuit in ultima prædicatione, et in die qua obiit ipsa Johanna. Et fuit facta prædicatio per quemdam de cujus nomine non recordatur ; et ipse prædicator dicebat quod ipsa Johanna male fecerat, et quod sibi fuerat semel indultum suum peccatum, et quod Ecclesia de cætero non poterat sibi prodesse. Et vidit quod post prædicationem, fuit tradita cuidam clienti, et ibidem cliens tradidit eam tortori, absque et cessante eo quod aliqua fuerit sententia prolata per baillivum ; et fuit ducta ad ignem, in quo igne audivit quod petivit aquam benedictam. Et clamabat Jhesus alta voce. Petiit etiam crucem. Audivit etiam dici quod eadem 195die seu in hesterna die, receperat corpus Christi. Nec aliud scit.

D. Nicolaus Taquel.

Venerabilis vir, dominus Petrus137 Tasquel, presbyter, curatus ecclesiæ parochialis de Bacqueville-le-Martel, notarius imperialis ac curiæ Rothomagensis, juratus, ætatis LVIII annorum vel eocirca ; testis in hac causa productus, receptus, juratus et examinatus die XI. mensis maii, anni prædicti Domini MCCCCLVI.

Et primo, interrogatus super contentis in I., II., III. et IV. articulis : deponit quod ipse habuit notitiam de eadem Johanna durante processa contra eam in materia fidei agitato, quia fuit in eodem processu alter notarius, licet non fuerit in principio, ut constat per ejus subscriptionem ; nec fuit durante tempore quo procedebatur in magna aula ; sed tempore solum quo processum fuit in carceribus ; et, ut sibi videtur, incepit interesse eidem processni die XIV. mensis martii anno Domini MCCCCXXX, prout constat per commissionem suam, ad quam se refert. Et ab illo tempore usque in finem processus, fuit præsens ut notarius in interrogationibus et responsionibus ipsius Johannæ, licet non scriberet ; sed audiebat, et aliis duobus notariis, videlicet Bosguillaume et Manchon, referebat, qui scribebant, et maxime Manchon.

Et ostenso sibi processu suo signo manuali signato, signum suum agnovit ; et fatetur librum ipsum signasse, et certificationem dedisse de his in quibus interfuerat. Confitetur etiam et recognoscit alia signa de Manchon et Bosguillaume. Et dicit quod hujusmodi processus 196fuit redactus informa in qua est, per magnum temporis spatium post mortem ipsius Johannæ ; sed quo tempore nescit. Et habuit ipse loquens pro pœnis et laboribus suis decem francos, licet sibi dictum fuerit quod haberet viginti ; et fueruntsibi traditi illidecem franci per manus cujusdam Benedicite138 ; sed mide venerunt pecuniæ nescit.

Item, interrogatus de contentis in cæteris articulis usque ad XX. articulum : deponit quod de illis, in quantum tangit processum, et de tempore quo fuit uotarius, se refert processui. De aliis nihil scit.

Item, interrogatus de contentis in XX. et XXI. quantum tangit articulos de quibus in eisdem fit mentio : dicit et deponit, ejus medio juramento, quod tunc audivit loqui inter notarios quod debebant fieri certi articuli ; sed quis eos fecit nihil scit. Et scit quod fuerunt missi Parisius ; sed si fuerint signati vel non, non recordatur ; et credit quod eos non signavit ; nec habet memoriam quod unquam aliquid signaverit nisi processum et sententiam.

Insuper interrogatus numquid, hujusmodi articulis extractis et per judices visis, fuit appunctuatum quod corrigerentur : dicit et deponit quod non recordatur.

Et ostensa sibi quadam notula de die IV. mensis aprilis, anni Domini MCCCCXXXI, qua cavetur quod articuli in forma in qua fuerunt missi debebant corrigi, et in dorso appositæ correctiones : fatetur eamdem notam scriptam esse manu magistri Guillelmi Manchon, et credit quod fuit præsens. Credit tamen quod nulla facta fuit correctio, licet ita fuerit appunctuatum, 197ut sibi constat ; quia ulterius quomodo hoc contingit aut per quem stetit, attenta longitate temporis, non habet memoriam.

De contentis in omnibus sequentibus articulis in summa sibi lectis, dicit et deponit quod ipse fuit præsens in Sancto Audoeno quando facta fuit prima prædicatio ; sed non fuit cum aliis notariis in ambone. Erat tamen satis prope, et in loco ubi poterat audire quæ fiebant et dicebantur ; et bene recordatur quod vidit eamdem Johannam, quando schedula abjurationis fuit sibi lecta ; et sibi legit eam dominus Johannes Massieu ; et erat quasi sex linearum grossæ litteræ. Et dicebat ipsa Johanna post dictum Massieu. Et erat illa littera abjurationis in gallico, incipiens : Je Jehanne, etc. Et post hujusmodi abjurationem, fuit condemnata ad carceres perpetuos, et dueta in castrum. Et dicit quod postmodum mandatus fuit ad interrogandum eam, ut dicebatur ; sed supervenit aliquis tumult us, nec scit ipse loquens quid inde actum fuerit. Scit tamen quod postmodum fuit facta alia139 prædicatio, et die obitus ipsius Johannæ ; et de mane illius diei, ipsa Johanna recepit corpus Christi. Et in illa prædicatione ipse loquens fuit præsens usque in finem prædicationis ; qua preedicatione peracta, ipsa Johanna fuit relicta justitiæ sæculari. Quo facto, recessit loquens, nec ulterius interfuit.

Nec aliud scit, super hoc debite interrogatus.

Husson Lemaistre.

Honestus vir Hussonis Lemaistre, laicus, operis chauderonnier, commorans in villa Rothomagensi, ætatis L annorum, vel eocirca, oriundus de Viville subtus Motam de Bassigny, distante a villa de Dompremy tribus leucis ; productus, receptus, juratus et examinatus per præfatos dominos judices et commis sarios, die XI. mensis maii.

Et primo interrogatus super contentis in I., II., III. et IV. articulis articulorum in hac causa productorum, cæteris omnibus omissis, quia de ipsis nihil scit : dicit et deponit, ejus medio juramento, quod bene habuit notitiam de patre et matre ipsius Johannæ, qui erant bonæ et simplices personæ, catholice viventes ; quia, ut jam dixit, est oriundus de Vivilla, distante tribus leucis a villa de Dompremy, unde ipsa Johanna erat oriunda, et in qua pater et mater ipsius morabantur. Non tamen vidit eamdem Johannam, nec de eadem habuit notitiam nisi dum venit Remis, in coronatione regis ; in qua villa ipse loquens tunc morabatur ; et ibidem erant pater ipsius Johannæ, et dominus Petrus, ejus frater, qui habebant magna m. familiaritatem cum loquente et uxore sua, quia erant compatriotæ, et vocabant uxorem suam vicinam.

Dicit etiam quod erat in partibus unde est oriundus loquens, tempore illo quo ipsa Johanna ivit ad Valliscolorem versus dominum Robertum de Baudricourt, ut eam conduceret aut conduci faceret erga regem Franciæ ; et dicebatur illo tunc quod erat gratia Dei, et quod ipsa Johanna ducebatur spiritu Dei.

Dicit etiam quod ipsa Johanna requisivit eidem domino Roberto ut sibi traderet gentes ad conducendum eam erga dominum Dalphinum, prout tunc audivit referri ; eratque ipsa Johanna in partibus reputata 199bona et honesta juvenis, et quod alias moram traxerat cum quadam proba muliere, vocata la Rousse, commorante apud Novum Castrum, et quod libenter et sæpissime confitebatur et recipiebat corpus Christi. Et audivit dici quod, tern pore quo ipsa Johanna ducebatur de Valliscolore apud regem, quidam de armatis qui eam conducebant, fingebant se esse de parte adversa ; et quum illi qui erant cum ea fingerent velle fugere, eisdem dicebat : Nolite fugere, en nom Dé ; non facient nobis malum. Et, ut dicebatur, quum applicuit versus regem, cognovit eum, licet eum perantea non vidisset. Et tandem adduxit regem Remis sine impedimento, ubi ipse loquens eamdem Johannam vidit ; et de villa Remensi rex venit apud Corbigniacum140, et postmodum apud Castrum-Theodorici, quod fuit redditum regi, et ibi dem venit fama quod Anglici veniebant ad pugnandum contra regem ; ipsa tamen Johanna dixit gentibus regis quod non timerent, et quod Anglici non venirent. Nec aliud scit super his debite interrogatus.

Petrus Daron.

Honorabilis vir Petrus Daron, locum tenens baillivi Rothomagensis, testis productus, receptus, juratus et examinatus per dominum inquisitorem in præsentia notariorum hujusmodi causæ, et de mandato aliorum judicum, die XIII. mensis maii ; ætatis, ut dicebat, LX annorum, vel eocirca.

Et primo, interrogatus quid ipse sciat deponere seu attestari de contentis in I., II., III. et IV. articulis : 200dicit et deponit, ejus medio juramento, quod solum de eadem Johanna habuit notiam a tempore quo adducta fuit in villa Rothomagensi ; et ipse loquens erat tunc procurator villæ Rothomagensis ; qui, quadam curiositate multum affectabat eamdem Johannam videre, quærens media propitia ad eam videndum. Et invenit Petrum Manuel, advocatum regis Angliæ, qui similiter multum affectabat eam videre, et iverunt insimul eam visum ; quam invenerunt in castro, in quadam turri, ferratam in compedibus, cum quodam grosso ligno per pedes, et habebat plures custodes Anglicos. Et eidem Johannæ locutus est ipse Manuel in ipsius loquentis præsentia, dicendo eidem Johannæ jocose quod ibidem non venisset, nisi fuisset adducta ; et eam interrogavit si bene sciebat ante ejus captionem quod deberet capi. Quæ respondit quod bene dubitabat. Et quum ulterius sibi diceretur quare, quum dubitaret de sua captione, cur non custodiebat se illa die qua fuit capta : respondit quod non sciebat diem neque horam quibus debebat capi, nec quando illud contingeret. Nec aliud cum eadem locuti fuerunt.

Dicit etiam quod alia vice eam vidit, durante processu qui fiebat contra eam, quando ducebatur de carcere ad magnam aulam castri.

De contentis in V., VI., VII. et VIII. nihil scit, nisi solum quod aliqui fuerunt notati per Anglicos, quia interesse noluerunt hujusmodi processui, et maxime magister Nicolaus de Houppeville.

De contentis in IX. nihil scit, nisi, ut supra deposuit, quod vidit eam in carcere, in quadam turri, alligatam cum quadam grossa pecia ligni per pedes.

De contentis in X., XI., XII., XIII. et XIV. deponit 201quod bene recordatur quod plures clerici fuerunt congregati pro processu ; et erant notarii, hujusmodi processus magister Guillelmus Manchon et dominus Guillelmus Colles, alias Boysguillaume ; sed quo animo procedebant nihil scit. Dicit tamen quod audivit dici ab aliquibus, durante illo processu, quod ipsa Johanna in suis responsionibus faciebat mirabilia, et quod habebat mirabilem memoriam, quia, dum quadam vice interrogaretur de aliquo de quo fuerat perantea, etiam octo diebus elapsis, interrogata, respondebat : Ego fui tali die interrogata, vel sunt octo dies quod ego fui de illo interrogata, et sic respondi. Licet Boysguillaume, alter notarius, diceret quod non respondisset, aliqui de assistentibus dicentes quod verum dicebat ipsa Johanna, fuit lecta responsio illius diei, et fuit inventum quod ipsa Johanna bene dicebat : de quo gavisæst ipsa Johanna, dicendo eidem Boysguillaume quod, si alias deficeret, ipsa traheret aurem.

De XV., usque ad XXIII. articulum, nihil scit.

De contentis in XXIII., XXIV. et XXV. articulis, deponit quod ipse fuit præsens in sermone facto apud Sanctum Audoenum, de quo nihil sciret deponere, quia multum erat distans, taliter quod nihil poterat audire.

De contentis in XXVI., deponit quod fama erat quod ipsa fuit inducta post primam sententiam ad capiendum vestes viriles.

De contends in XXVII. et XXVIII. nihil scit.

De contentis in cæteris articulis, dicit et deponit quod fuit præsens in sermone facto in Veteri Foro, die qua ipsa Johanna fuit vita functa, et vidit eam tradi 202et dimitti justitia : sæculari, et postquam fuit justitiæ sæculari relicta, sine aliquo intervallo et absque alia sententia judicis laici, ipsa Johanna fuit tradita tortori et ducta in quodam ambone, ubi erant parata ligna ad eam comburendum. Et credit eam catholice finivisse dies suos, quia faciebat plures pias exclamationes et lamentationes, invocando nomen Domini Jhesus ; et, inter alia verba, audivit ipsam Johannam dicentem : Ha ! Rouen, Rouen, seras-tu ma maison? Et erat maxima pietas de ea ; et movebantur plures ad lacrimas ; erantque multi male contend quod ipsius Johamiæ exsecutio fiebat in villa Rothomagensi. Et scit quod ipsa Johanna usque ad ultimum vitæ exitum semper clamabat Jhesus ! Et dicit quod postmodum cineres et reliquiæ ipsius fuerunt congregati et projecti in Sequanam. Nec aliud scit.

F. Seguinus Seguini.

Frater Seguinus Seguini, sacræ theologiæ professor, ordinis Fratrum Prædicatorum, decanus Facultatis theologiæ in Universitate Pictavensi, ætatis LXX annorum, vel circiter ; die XIV. mensis maii, ex officio dominorum judicum, et pro eorumdem dominorum informatione pleniori, juratus, interrogatus et examinatus.

Et primo, super contentis in I., II., III. et IV. articulis articulorum in hac causa productorum, maxime super notitia quam ipse testis habuit de dicta Johanna, dicit et deponit, ejus medio juramento, se scire ea quæ sequuntur : videlicet quod, antequam de eadem Johanna habuisset notitiam, jam audiverat dici a magistro Petro de Versailles, sacræ theologiæ professore, 203tempore sui obitus episcopo Meldensi, quod ipse, loquendo de ipsa Johanna, audiverat dici quibusdam armatis qui obviaveranteidem Johannæ quando veniebat erga regem, et qui seposuerant in insidiis ad capiendum eamdem Johannam, et eam cum societate deprædandum141, ut, quum crederent hoc facere, non potuerant se movere a loco in quo erant, et sic recesserat ipsa Johanna cum sua societate, sine impedimento.

Dicit quod primo eam vidit in villa Pictavensi ; et erat tunc Consilium regis congregatum in domo cujusdam cognominatæ La Macée, in dicta villa Pictavensi, et inter illos de Consilio erat dqminus archiepiscopus Remensis, tunc cancellariusFranciæ. Et mandaverunt loquentem, magistros Johannem Lombart sacræ theologiæ professorem in universitate Parisiensi, Guillelmum Le Maire142 canonicum Pictavensem, baccalarium in theologia, Guillelmum Aymerici, sacræ theologiæ professorem, ordinis Fratrum Prædicatorum, fratrem Petrum Turrelure143, magistrum Jacobum Maledon, et plures alios de quibus non recordatur ; eisdemque dixerunt quod erant mandati ex parte regis ad interrogandum eamdem Johannam, et ad referendum Consilio regis quid sibi de ea videretur ; et miserunt eos ad domum magistri Johannis Rabateau, in villa Pictavensi, in qua ipsa Johanna erat hospitata, ut eam examinarent. Et, quum ibidem applicuerunt, 204eidem Johannæ fecerunt plures quæstiones, et inter alias quæstiones, magister Johannes Lombart interrogavit eam quare venerat, et quod rex bene volebat scire quid moverat eam ad veniendum versus regem ; et ipsa respondit magno modo quod, ipsa custodiente animalia, quædam vox sibi apparuit, quæ sibi dixit quod Deus habebat magnam pietatem de populo Franciæ, et quod oportebat quod ipsa Johanna veniret ad Franciam. Quæ, hoc audito, inceperat lacrimari ; et tunc vox sibi dixit quod iret apud Valliscolorem, et quod ibidem inveniret quemdam capitaneum, qui eam secure duceret ad Franciam et apud regem, et quod non dubitaret ; et quod ita fecerat, quodque venerat apud regem, sine quocumque impedimento. Et magister Guillelmus Aymerici eam interrogavit : Tu dixisti quod vox dixit tibi quod Deus vult liberare populum Franciæ a calamitate in qua est. Si vult eum deliberare, non est necessarium habere armatos. Et tunc ipsa Johanna respondit : En nom Dieu, les gens d’armes batailleront et Dieu donnera victoire. De qua responsione ipse magister Guillelmus fuit contentus.

Ipse autem loquens interrogavit eam quod idioma loquebatur vox eidem loquens : quæ respondit quod melius idioma quam loquens, qui loquebatur idioma Lemovicum. Et iterum eam interrogavit si crederetin Deum : quæ respondit quod sic, melius quam loquens. Et tunc loquens dixit eidem Johannæ quod Deus nolebat quod crederetur sibi, nisi aliud appareret, propter quod videretur eidem esse credendum, et quod non consulerent regi quod ad suam simplicem assertionem traderentur sibi gentes armorum, et ponerentur in 205periculo, nisi aliud diceret. Quæ respondit : En nom Dieu, je ne suis pas venue à Poictiers pour faire signes ; sed ducatis me Aurelianis ; ego ostendam vobis signa ad quæ ego sum missa ; et quod traderentur sibi gentes, cum tanta quantitate quanta videbatur eisdem ; et quod iret Aurelianis. Et tunc dixit loquenti et aliis adstantibus quatuor quæ adhuc erant ventura, et quæ postmodum evenerunt. Primo, dixit quod Anglici essent destructi, et quod obsidio ante villam Aurelianensem exsistens levaretur, et villa Aurelianensis ab ipsis Anglicis liberata evaderet ; ipsa tamen perprius eos summaret. Dixit secundo quod rex consecraretur Remis. Tertio quod villa Parisiensis redderetur in obedientia regis ; et quod dux Aurelianensis rediret ab Anglia. Quæ omnia ipse loquens vidit compleri. Et ista omnia retulerunt Consilio regis, et fuerunt opinionis quod, attenta necessitate eminenti et periculo in quo erat villa Aurelianensis, rex poterat de ea se juvare, et eam mittere Aurelianis.

Inquisiverunt etiam loquens et alii commissi de vita et moribus ipsius Johannæ, et invenerunt quod ipsa erat bona christiana, et quod vivebat catholice, et quod nunquam inveniebatur otiosa. Et ad sciendum melius de ejus conversatione, fuerunt sibi traditæ mulieres, quæ Consilio referebant gestus suos et modos. Et credit ipse loquens quod ipsa Johanna fuerit a Deo missa, attento quod rex et incolæ suæ obedientiæ nullam habebant spem ; imo omnes credebant recedere. Et bene recordatur quod ipsa Johanna fuit interrogata quare ferebat vexillum : quæ respondit quod nolebat uti ense suo, nec volebat quemquam interficere.

Dicit etiam ipse loquens quod ipsa Johanna erat 206multum irata quando audiebat jurare nomen Domini in vanum, et abhorrebat taliter jurantes ; nam ipsa Johanna dicebat à La Hire, qui consueverat et erat assuetus facere multa juramenta et negare Deum, quod amplius non juraret ; sed dum vellet negare Deum, negaret suum baculum144. Et postmodum ipse La Hire, in præsentia ipsius Johannæ, consuevit negare suum baculum.

Nec aliud scit ipse loquens.

V.

Depositio D. Johannis d’Aulon Lugduni Recepta.

Sequitur consequenter depositio nobilis viri, domini Johannis d’Aulon145, militis, auctoritate reverendissimi in Christo patris domini archiepiscopi Remensis per religiosum virum fratrem Johannem de Pratis, in sacra pagina magistrum, ordinis Fratrum Prædicatorum Lugdunensium ac vice-inquisitorem generalem hæreticæ pravitatis in regno Franciæ, examinati.

Reverendissimis in Christo patribus et dominis, dominis archiepiscopo Remensi ac episcopo Parisiensi, 207commissariis in hac parte, auctoritate apostolica deputatis, vester humilis frater Johannes de Pratis, in sacra theologia magister, ordinisPrædicatorum Lugdunensium, ac vice-inquisitor generalis hæreticæ pravitatis in regno Franciæ, reverentiam debitam cum honore. Noveritis, dominimei reverendissimi, et noverint universi quod, anno Domini MCCCCLVI., indictione IV. cum eodem anno sumpta, die XXVIII. mensis maii, in præsentia mei necnon duorum notariorum publicorum subscriptorum et signatorum : nobilis et potens vir, dominus Johannes d’Aulon, miles, consiliarius et magister Hospitii domini nostri Francorum regis, ejusque senescallus Bellicadri, ad meam accedens præsentiam, in domo conventus nostri Lugdunensis146, mihi ore tenus exposuit quod vos, reverendissime pater in Christo, domine archiepiscope Remensis, sibi per vestras litteras missorias mandaveratis quod, quia, prout sciveratis, ipse dominus senescallus al iquo tempore cum Johanna, quondam vulgari denominatione in hoc regno Franciæ la Pucelle nominata, conversatus [erat], quatenusde ea quæ de ejusdem Johannæ vita, moribus, conversatione et gestis sciverat et viderat, coram me et in præsentia duorum publicorum notariorum diceret, deponeret 208et testificaretur, ad informandum vestras paternitates reverendissimas de eisdem, prout in eisdem vestri, reverendissimi domini mei Remensis archiepiscopi, litteris missoriis prædictis, mihi per dominum senescallum exhibit is, plenius continetur ; quarum tenor tails est :

Et illico dominus senescallas, præstito prius per eum juramento in meis manibus de veritate super infrascriptis dicenda et attestanda, eodem suo medio juramento, dixit, deposuit et testifica tus fuit in præsentia mei, vice-inquisitoris ac dictorum dominorum notariorum, ea quæ inferius in, vulgari idiomate describuntur, et ut sequitur :

Et præmissa sic deposita et testificata fuisse per supradictum dominum Senescallum, coram me, vice-inquisitore præfato, ac in præsentia duorum notariorum subscriptorum, ego, idem vice-inquisitor, vobis, dominis meis reverendissimis, attestor et certifico per hujusmodi instrumentum, de præmissis sumptum manibus propriis dictorum duorum notariorum subscriptorum, ac eorum signis manualibus signafum, cum appensione sigilli mei proprii quo utor in meo vice-inquisitoris officio, in testimonium eorumdem ; die, anno, indictione et pontificatu supradictis.

Sicut supra continetur deposuit et attestatus fuit prænominatus dominus Johannes d’Aulon, coram præfato domino vice-inquisitore, in præsentia mei, Hugonis Belièvre, clerici, civis Lugdunensis, publici auctoritate apostolica notara, et curiæ officialatus Lugdunensis jurati, teste signo meo manuali hic apposito, quod est tale.

Sic signatum, H. Belièvre.

Etiam, prout supra describitur, deposuit et attestatus 221fuit supra nominatus dominas Johannes d’Aulon, coram prænominato domino vice-inquisitore, in præsentia mei, Bartholomæi Bellièvre, civis Lugdunensis, publici apostolica auctoritate notarii, et curiæ officialatus Lugdunensis jurati, nec non prænominati Hugonis Belièvre eadem auctoritate notarii et jurati. Teste meo manuali signo, quo utor in talibus præcedentibus.

Sic signatum, H. Bellièvre.

Collatio facta. Comitis. Ferrebouc.

Notes

1. [112]

   Ou prophetia ?

2. [113]

   Articulorum dans les manuscrits.

3. [114]

   Les manuscrits Qui.

4. [115]

   Il y a dans les manuscrits li^lo.

5. [116]

   Sic, peut-être ipsum loquentem.

6. [117]

   En habit court, c’est-à-dire de laïque.

7. [118]

   Les manuscrits portent LXXVII ; mais il n’y en a que 70. Voy. t. I, p. 322.

8. [119]

   Il y a une transposition dans les textes : Quum esset ejus petitio et fuerunt positi articuli XII, quæ est inter illos articulas.

9. [120]

   On trouvera cette pièce rapportée ci-après.

10. [121]

    Jean Monnet qui a déposé ci-dessus, p. 62.

11. [122]

    Sic ; lisez plutôt dubitabat.

12. [123]

    Les manuscrits donnent dicebant.

13. [124]

    Voyez cette déposition au chap. v du Procès, t. II, p. 339.

14. [125]

    Saint-Cande-le-Vieux, église de Rouen aujourd’hui détruite.

15. [126]

    Les manuscrits et.

16. [127]

    Septuaginta sex dans le manuscrit de N.-D.

17. [128]

    Ces lettres sont produites ci-après par le procureur de la famille d’Arc.

18. [129]

    Les manuscrits Musnerii.

19. [130]

    Elles furent blâmées, mais reçues, puisqu’elles sont insérées au procès, t. I, p. 369.

20. [131]

    Ou il manque un membre de phrase ou cet et est de trop.

21. [132]

    Pour compléter cette phrase, suppléez un verbe comme advenit après les mots in tantum quod.

22. [133]

    C’est-à-dire à l’auditoire du bailliage.

23. [134]

    Heudicourt, aujourd’hui département de l’Eure, près des Andelys.

24. [135]

    Manuscrits N.-D. quadraginta sex.

25. [136]

    Ces trois dernières lignes sont omises dans le manuscrit 5970.

26. [137]

    Appelé constamment Nicolaus dans les actes des deux volumes précédents.

27. [138]

    C’est-à-dire de Jean d’Estivet.

28. [139]

    Manuscrit 5970 aliqua.

29. [140]

    Prieuré dépendant de Saint-Rémi de Reims ou les rois allaient après leur sacre pour guérir les écrouelles.

30. [141]

    Manuscrit 5970, deprecando.

31. [142]

    Manuscrit 5970, Lemarie.

32. [143]

    Dominicain, mort évêque de Digne, en 1466 (Quétif et Échard, Script. erd. præd. T. I, p. XXIII).

33. [144]

    Sur les miniatures du XVe siècle, les chefs de compagnie sont ordinairement représentés un bâton à la main.

34. [145]

    C’était un gentilhomme du Languedoc, écuyer dans la maison du Roi, qui, à cause de sa grande réputation de sagesse, avait été choisi par Charles VII pour veiller sur la Pucelle et lui servir d’intendant. Il ne la quitta pas d’un instant tant qu’elle fut sous les armes, et la conduite qu’il tint auprès d’elle lui attira force louanges et faveurs. En 1433 on le trouve employé à diverses missions auprès des États de Languedoc. Le 11 septembre de la même année il fut investi de la capitainerie du château de Cabaret, par le comte de Foix, alors lieutenant général en Languedoc et en Guyenne. En 1437, lors de l’entrée de Charles VII à Paris, il figurait dans le cortège, menant le cheval du roy tout à pied. Peu après il devint sénéchal de Beaucaire, conseiller et maître d’hôtel du roi, homme d’armes de la grande ordonnance sous la conduite de Jean de Beuil. Il fut fait chevalier le 23 juillet 1449, pendant la conquête de la Normandie, au moment où les Français réunis près du château d’Harcourt, se rangeaient en bataille pour combattre Talbot. Enfin, dans un acte de 1454 il figure comme capitaine du château de Pierre-Scise, à Lyon. Un Philippe d’Aulon, que Louis XI pensionnait à titre d’homme d’armes et de maître de son hôtel, était sans doute fils de Jean d’Aulon (Manuscrits de la Bibl. du roi, Cabinet des titres ; Monstrelet, l. II, ch. 219 ; chron. de Berry, éd. Godefroi, p. 435 ; Hist. gén. de la mais. de Fr., t. VIII, p. 140 ; Manuscrit Gaignières, n° 772-2, f° 452).

35. [146]

    Tout ce qui est contenu depuis cet endroit jusqu’à la déposition du témoin, est omis dans le manuscrit 5970. Nous suppléons d’après les manuscrits N.-D. et de d’Urfé.

36. [147]

    Cette leçon est fournie par le manuscrit de Durfé. Le manuscrit N.-D. porte maistre.

37. [148]

    Manuscrit de N.-D., des dictet.

38. [149]

    Manuscrit de N.-D., prendre ladicte.

39. [150]

    C’est à-dire sans béquilles.