Réhabilitation : Annexes

365Rédaction primitive du procès de réhabilitation

d’après le manuscrit de D’Urfé.

367Rédaction du manuscrit de D’Urfé.

[Titulatio.]

Continet istud opus processum judicialem gravi maturitate digestum, juris ordine diffinitum, mandato æquissimo sanctæ apostolicæ Sedis ac universalisEcclesiæ summi præsulis specialiter indicium, reverendissimis patribus, claris, electissimis et disertissimisjudicibus directum infrascriptis ; per cujus seriem, justitia prævalente, iniquus ille, detestabilis, falsus et calumniosus processus sententialiterdamnatus, cassatus et revocatus est, quo mediante Johanna d’Arc, dicta Puella, subdola fictaque fidei suspicione falso causata, violenta manu inique damnata, igne feroci tandem consummata, in fide solida persistens, post pias exclamationes sancti nominis Jesu, spiritum Creatori, in conspectu populi lacrimosis suspiriis condolentis, palam reddere edita est. Post latam autem hujus apostolici processus celebris diffinitivam, in archiepiscopali palatio Rothomagensi, sententiam, exsecutio publica processionibus generalibus et prædicationibus publicis solemniter et devotissime celebratis, subsecuta est ; ubi palam universæ plebi præcedentis iniqui processus abominatio revelata est.

[Præsentationes et supplicationes præviæ.]

In Christi nomine amen. Ad perpetuam infrascriptorum memoriam, universis præsentes litteras inspecturis, Johannes, miseratione divina archiepiscopus et dux Remensis, primus par Franciæ ; Guillelmus, Parisiensis, et Ricardus Constantiensis, episcopi, judices 368delegati et commissarii in hac parte a sanctissimo in Christo patre et domino nostro, domino Calixto divina providentia papa tertio, causæ et partibus infrascriptis specialiter deputati, salutem in æterno fidelium Salvatore.

Publicis legibus sancitum et catholicæ pietatis connexum divina manifestat assertio, dementi prælatorum amplexui oppressos pauperes et viduarum clamores audiri debere velocius et suis desolatis querelis charitatis et justitiæ ministerio auxilium impendi salutare. Qui clementiam non habet inquit Hieronymus nec indutus est viscera misericordiæ et lacrimarum, quamvis spiritualis sit, non adimplevit legem Christi. Rursum intonat ab omni cœtu fidelium reverenter suscepta sacra Ecclesiæ traditio, nulli fas esse vociferans, vel velle, vel posse transgredi apostolicæ Sedis præcepta aut sancti summi ejusdem præsulis dispositiones et justa mandata, quorum mysterium fidelium charitates sequi oportet.

Sane a paucis citra temporibus, afflictionibus copiose tristes, facie, gestu, verbo et mentis amaritudine immensos ab intus attestantes dolorum graves aculeos, ad nostram applicuere præsentiam honestæ personæ Ysabellis d’Arc, mater, ac Petrus et Johannes d’Arc, fratres defunctæ quondam Johannæ d’Arc, vulgariter dictæ la Pucelle, nonnullis civitatis Aurelianensis et aliis associati personis gravibus, nobis lacrimosis vocibus exponentes : a sanctissimo domino nostro summo Pontifice se apostolicum impetrasse mandatum nobis directum, quod sub bulla plumbea suis tenebat in manibus ipsa mater, una cum quadam supplicatione piissima, effectualiter exprimente 369dictam Johannam d’Arc, defunctam, per eorum dolosum, falsum et simulatum quondam processum, qui in ipso apostolico nominantur rescripto, damnatam inique, et ultimo tandem mandatam supplicio, palamque crematam igne, tanquam fide errantem et recidivam, licet et innocens ab impositis criminibus, et in fidei constantia catholicæ persistens vixisset et perseverasset usque in finem ; et quoniàm hæc in suæ famæ denigrationem, et contra justitiamet veritatem, de facto processerunt : mandabat apostolicus justitiam ministram, reparanda reparari, nullitatem detegi, ini que judicata retractari, et infamatos ad famam restitui, vocatis vocandis indilate ; instanter petentes ipsæ desolatæ personæ nos onus subire tantæ rei et apostolicum exsequi mandatum non differre.

Audita autem cum adjuration non modica et pia compassione dolentium nova hujusmodi requesta, licet ad memoriam occurreret sancti papæ Gelasii dictum sacris insertum canonibus, dicentis ad Honorium episcopum : Divinæ retributionis memor, ad pontificatem conscientiam non ambigas pertinere, egentium commodis piam sollicitudinem non negare [Dist. LXXVII, c. 4], et quanquam dominus ipse Papa modernus, super afflictis pia gestans viscera, nobis, in exemplum suæ dementiæ, benignas aures desolatorum clamoribus inclinavit, suum concedendo præfatum rescriptum ; adjecto tamen tanto moderamine rationis, ut, vocatis vocandis et præsenti processu discusso graviter, justitia et veritas obtinerent principatum : nos, tantæ arduitatis difficilem admodum materiam nobis tunc ignotam, absque longa meditatione et prævia informatione debita illico 370aggredi noluimus. In prim is enim benigna et morosa exhortatione cum desolatis supplicantibus communicantes, eisdem exposuimus difficiles progressus et prolixos dubiosque egressus tantæ rei, materiamque in fidei processu per suos adversantes juste vel injuste fuisse prætensam ; quæ favorabilis dicenda est, præcipue si præcesserit judicum indebitatorum rectum et ordinatum judicium ; et pro talium sententia jura volunt fore potius præsumendum ; eosdem supplicantes attentius advertentes ut, vel ab inceptis desisterent, aut peritorum et doctorum valida quærerent consilia, secundum quæ nobis referenda, possemus tutius ambulare ; eisdem etiam intimantes tandem nos absque legitimis informationibus aut debitis præparatoriis documentis, nullatenus fore dispositos exsecutioni sui mandati intendere aut processum aliquem inchoare.

Qui supplicantes lugubri voce, constantibus tamen animis unanimiter respondeAmtetasseruerunt, medio juramento, paratas esse informationes, auctoritate reverendissimi patrisdomini cardinalis de Estoutevilla, tunc in Francia legati, ex proprio factas officio ; et multa sacræ paginæ et juris utriusque doctorum et peritorum habuisse consilia, tractatus, opera et scripta, ac processus primos sua inspectione nullos et iniquos ; aliaque documenta quæ, vel in promptu, vel locis suis tempore opportuno, nobis ministrare volebant, ea parari nobis indicere et facere exhiberi.

Ut autem dicti supplicantes ex tunc nos redderent certiores, certum codicem gravamina et oppressiones jamdudum eidem defunctæ Johannetæ illata, continentem, certaque alia quæ ad justitiæ hujusmodi petitæ præparationem, et mandati npostolici acceptationem 371nos redderent promptiores, quæ inferius inseruntur, penes nos dimiserunt ; supplicantes rursum ac humiliter requirentes ut onus hujusmodi injuncti par apostolicam Sedem negotii, suscipere dignaremuret vellemus, ejusdem summiPontificisamplexantesexemplum, qui voces eorumdem desolatorum exaudire, et eis sui concessions mandati apostolici providere curavit ; æterni etiam judicis imitatores, prophetico ore jubentis : Beatus qui intelliget super egenum et pauperem, etc. ; instar gerentes legis latoris qui, querelis olim populi ingressus ad Dominum, referebat ut secundum ejus Imperium veritate perdoctus judicaret.

Quibus nobis ministratis, ad sufficientiam per nos visis et diligenter attentis, una cum illo processu contra eamdem Johannam pridem deducto, et aliis tanquam præparatoriis nobis exhibitis, de quibus in hoc processu suis locis mentio fit specialis, quæ an im ni n nostrum pietatis et justitiæ ac obedientiæ sanctæ apostolicæ Sedis zelo merito movere debuerunt : eisdem Ysabelli, Petro et Johanni, ac aliis parentibus et amicis conquerentibus, responsum dedimus consolatorium sui doloris, tale scilicet : quod supplicationem suam in loco publico palam et solemniter facere opus erat prorfanti negotii introductione salubri ; paratique essemus, aperta suæ supplicationis materia, secundum Deum et justitiam, ea facere et adimplere quæ deliberatione prævia melius adimplere possemus ; intimantes eisdem supplicantibus quod muniti bono consilio coram nobis, Johanne, archiepiscopo, et Guillelmo, episcopo Parisiensi, nobis tamen Ricardo, episcopo Constantiensi a civitate Parisiensi licet absente, die decima septima mensis novembris, in aula domus episcopalis Parisiensis, coram nobis 372comparerent, dictasque litteras apostolicas nobis palam et publice præsentarent, et omne agendum quod justum foret, ibidem deliberaremus, et deliberata explicaremus publice et manifeste.

Tenor autem certi codicie inter ipsa judicii preparatoria per dictos supplicantes nobis tunc exhibiti et traditi sequitur in hæc verba256.

Deinde sequuntur articuli super quibus examinati fuerunt testes infrascripti per reverendissimum patrem in Christo dominum cardinalem de Estoutevilla, etc. et venerabilem virum patfem Johannem Brehal, etc., in facto Johannæ dictæ la Pucelle, de quibus supra fit mentio257.

[Præsentatio solemnis rescripti apostolici.]

Dicta autem die adveniente, quæ fuit dies XVII. mensis novembris, nobis, Johanne archiepiscopo Remensi et Guillelmo Parisiensi, absente collega nostro episcopo Constantiensi et in remotis agente, in aula majori domus episcopalis Parisiensis, constituas ; ibidem præsentibus et assistentibus venerabilibus patribus, dominis abbatibus sanctorum Dionysii in Francia258, Germani de Pratis259, Maglorii Parisiensis260 et Sancti Laudi de Sancto Laudo Constantiensis diœcesis261, Crispini Suessionensis262 et de Cormeliis263 Lexoviensis diœcesis, abbatibus ; nec non venerabilibus et scientificis viris ac religiosis, magistris Johanne 373Henrici, archidiacono de Oga, in ecclesia Ebroicensi, et Johanne Lebeauvoisien, domini nostri regis in sua parlamenti venerabili curia consiliariis ; fratribus Johanne Soret, ministro generali ordinis Carmelitarum, Johanne de Vernone, Thoma Verel, Petro de l’Aleu, Dovoto de Puteo, Gerardo Gehe, Guillelmo Bouillé, sacræ theologiæ professoribus ; Martino de Fraxinis, Hectore de Coquerel, decretorum doctoribus ; Guillelmo Sohier, Petro Gay, Johanne Lestournel, Johanne Lerebours ; virorumque notabilium multitudine copiosa ; coramquibus ipsorum quondam Johannæ la Pucelle parentum querimoniam audire parati [eramus], nostræ prudentiæ inniti nolentes ; sed de proborum et in tam arduo negotio expertorum [consilio], quantum possibile esset, procedere et causam agitare cupientes ; eisdem parentibus in dictorum prælaiorum et expertorum virorum notariorumque infrascriptorum præsentia (quos notarios quoad hoc commisimus juramentaque fieri fecimus in talibus assueta), audientiam concessimus ; eisdem tamen perprius exponendo quain sit talis negotii per eos aggrediendi ardua difficilisque deductio, quamque sit ambiguus judiciorum eventus, sæpeque contingere visum sit ut credentes incepta faciliter exitus habere felices, ad finem votivum minime perducti, tandem viderent sic incepta in ipsorum et aliorum detrimentum.

Qua tamen audientia sic eis concessa, coram nobis comparentes præfati Ysabellis d’Arc, mater, Petrus et Johannes d’Arc, fratres ipsius quondam Johannæ d’Arc, etaliorum dictæ defunctæ parentum nominibus, et pro ipsis ; assistentibussibi pluribusnotabilibusburgensibus etcivibus Parisiensibus probisque mulieribus 374villæ Aurelianensis ; per organum venerabilis et scientifici viri magistri Petri Maugier, pro advocato et consiliario sibi per nos distributi, nobis exponi fecerunt quod, quum jam pridem ad nostram et cujuslibet nostrum præsentiam pluries accessissent certamque supplicationem, suorum doloris et quærimoniæ causas continentem, nobis porrexissent ; et quam, licet cum benigna mansuetudine susceptam, ad contentorum tamen in ipsa exauditionem et plenum responsum ejusdem procedere distuleramus ; formidantes supplicantes præfati, attenta materiæ gravitate, quod ad effectum contentorum in eadem pervenire non possent ; quoniam ipsos etiam repetitis vicibus exhortati eramus ut sano freti consilio in tanto negotii deductione mature et consulte incederent nec a via veritatis et justitiæ declinantes, pro Ubito vojuntatis opus tam grande inchoarent, sed mas perprius haberent, saltem summarie, de suæ supplicationis contentis, sicut melius possent, informare ; quod jam, tam per certas intbrmationesrjampridem factas et superius insertas, quam ex tenore processuum et actis adversariorum opinionibusque doctorum super ipsis habitorum, fecerant, ut dicebant ; unde et nos ex præmissis moti, ut asserebant, diem præsentem eisdem assignaveramus ad comparendum coram nobis, et obtuleramus eisdem condolentibus facere, sicut melius videretur peragendum, justitiæ complementum : idcirco, ut ad hujusmodi cœpti negotii [complementum] procedere cum vigili diligentia curaremus, quasdam litteras apostolicas, sanctissimi in Christo patris et domini Calixti, divina providentiaPapæ tertii, etc., etc., nobis præsentaverunt, supplicando ut ad ipsarum et contentorum in eisdem 375exsecutionem justo justitiæ libramine procederemus.

Nos igitur præmissis nttentis, apostolicæ auctoritati parere et obsequi desiderantes ; supplicantiumque et maxime prætendentium contra justitiam et in fama propria oppressionem et læsionem, compatientes afflictionibus ; et eisdem in veritate et justitia volentes subvenire ; de et super contentis in eisdem litteris apostolicis et aliis nobis janapridem expositis summarie informati, hujusmodi litteras apostolicas cum ea qua decuit reverentia, matura deliberatione præhabita, recepimus. Quas per venerabilem virum magistrum Johannem de Cruisy, notarium publicum, in subscriptorum notariorum præsentia perlegi fecimus, hujus modi sub tenore.

Sequuntur secundum ordinem rerum actarum vel productionum factarum in causa :

Tenor litterarum apostolicarum. — Oratio magistri Petri Maugier de præsentatione prædicta. — Adjunctio domini Inquisitoris. — Actorum interrogatio prævia. — Ordinatio super evocatione et citatione partium. — Tenor procurationum Ysabellis, Petri et Johannis d’Arc.

Die XII. dec. Continuatio assignationis post defectum citatorum ad civitatem Rothomagensem.

Die XV. dec. Productiones faciœ pro fundatione judicii. — M. Petri Maugier propositio in latinum translata. — Institutio notariorum et officiariorum causas. — Evocatio eitatorum et petitio contumaciæ contra ipsos non comparentes. — Assignatio facta deficientibus ad dicendum contra DD. Delegatos sou mandatum eisdem directum. — Requisitio promotoris super informationibus factis Rothomagi anno MCCCCLII, et earumdem informationum productio et recognitio. — Productio interrogatoriorum primi processus. — Tenor litterarum citationis in diœcesi Rothomagensi publicatarum et datarum Parisius die XVII. mensis novembris. — Tenor relationis Johannis de Frocourt exsecutoris.

Quædam acta pendente assignatione prædicta. — Tenor citationis testium in diœcesi Rothomagensi, datæ die XVII. decembris.

Die XVIII. dec. Præsentatio petitionis scripta : M.- Guillelmi Prévosteau. — Tenor ejusdem petitionis.

376Die XIX. dec. Productio et receptio testium. — Tenor relationis D. Richard de Sainte-Marglise, exsecutoris citationum in diœcesi Rothomagensi.

Die XX. dec. Comparitio procuratoris ex parte hæredum defuncti P. Cauchon. — Tenor schedule præsentatæ in nomine M. Jacobi de Rivello264. — Tenor commissionis virtute cujus inquestæ fuerunt factæ in loco originis dictæ Johannæ. — Articuli seu interrogatoria pro informationibus faciendia in patria originis defunctæ Johannetæ vulgariter la Pucelle appellate. — Attestationes et dicta testium. — Tenor relationis MM. Reginaldi de Chichery et Walterini Thierrici, commissariurum pro suprascripta inquesta facienda. — Inquesta facia Aurelianis. — Depositiones testium tam Parisius quam in villa Rothomagensi examinatorum.

Die I. junii. M CCCC LVI. Susceptio causæ per DD. Johannem Fabri et Hectorem de Coquerel, judices subdelegatos. — Tenor commissionis dictorum subdelegatorum.

Die II. junii. Assignatio ad producendum, præclusa reis via dicendi contra testes. — Tenor citationis datæ Rothomagi die X. maii.

Die IV. junii. Continuatio assignationis datæ ad producendum.

Die V. junii. Productiones factæ per actorum procuratores, videlicet :

1. Tenor citationis datx Rothomagi, die X. mensis maii.
2. Tenor litterarum garantizationis datarum ab Henrico, rege Angliæ, die XII. junii anno M CCCC XXXI.
3. Opus magistri Johannis de Jarsonno super facto Puellæ et credulitate ei præstanda.
4. Minuta seu notula notariorum processus agitati contra eamdem Johannam la Pucelle, tradita seu traditæ in vim compulsoriæ per magistrum Guillelmum Manchon, alterum notarium, et pro majori parte ejus manu scripta, in qua minuta inter alia inseritur quoddam foliolum faciens mentionem de correctione certorum articulorum de quo in acto præcedenti fit mentio265.
5. 377Copia totius processus contra Johannam, agitati.
6. Tenor sententiæ seu sententiarum contra eamdem Johannam latæ seu latarum266, qui tenor talis est :

Sequitur consequenter depositio nobilis viri domini Johannis d’Aulon, militis, auctoritate nostra ad nostram informationem et veritatis inquisitionem examinati ; per nos, archiepiscopum Remensem, recepta die XV. mensis junii, anno Domini MCCCCLVI ; quam inter acta hujusmodi causæ inseri voluimus et ordinavimus.

······················································

Die IX jun. Continuatio diei ad crastinam, per DD. subdelegatos factæ.

Die X jun. Declaratio contumacia ; in citatos non comparentes, reservata DD. judicibus processus deductione ulteriori. — Tenor citationis datæ per DD. subdelegatos269.

······················································

Opinio reverendi in Christo patris, domini Eliæ, episcopi Petragoricensis270.

Opinio et consiliuni Thomæ, Lexoviensis episcopi.

Opinio reverendi in Christo patris, domini Martini Berruier, episcopi Conomannensis271.

······················································

Fin du procès de réhabilitation.

389Opinions et mémoires extrajudiciaires

publiés du vivant de Jeanne d’Arc.

391Résumé des conclusions données par les docteurs réunis à Poitiers

Mars-Avril 1429.

C’est l’oppinion des docteurs que le roy a demandé touchant le fait de la Pucelle envoyée de par Dieu.

Le roy, attendue [la] nécessite de luy et de son royaulme, et considéré les continues prières de son povre peuple envers Dieu et tous autres amans paix et justice, ne doit point deboutter ne dejetter la Pucelle, qui se dit estre envoyée de par Dieu pour luy donner secours, non obstant que ces promesses soyent seules272 euvres humaines ; ne aussy ne doit croire en lui tantost et légièrement. Mais en suivant la Saincte Escripture, la doit esprovier par deux manières : c’est assavoir par prudence humaine, en enquérant de sa vie, de ses meurs et de son entencion, comme dist saint Poul l’Apostre, Probate spiritus, si ex Deo sunt ; et par dévote oroison, requerir signe d’aucune euvre ou sperance divine, par quoy en puisse juger que elle est venue de la volenté de Dieu. Aussy commanda Dieu à Achaaz, qu’il demandast signe, quant Dieu luy fa isoit promesse de victoire, en luy disant : Pete signum a Domino ; et semblablement fist Gédéon, qui demanda signe, et plusieurs autres, etc.

Le roy, depuis la venue deladitte Pucelle, a observées et tenues euvres et les deux meurs273 dessusdiltes : c’est assavoir probacion 392par prudence humaine et par oroison, en demandant signe de Dieu. Quant à la première, qui est par prudence humaine, il a fait esprouver laditte Pucelle de sa vie, de sa naissance, de ses meurs, de son entencion, et l’a fait garder avec luy, bien par l’espace de six sepmaines, [pour] à toutes gens la desmontrer, soyent clers, gens d’église, gens de. dévocion, gens d’armes, femmes, veufves et autres. Et pupliquement et secrettement elle a conversé avec toutes gens ; mais en elle on ne trouve point de mal, fors que bien, humilité, virginité, dévocion, honnestelé, simplesse ; et de sa naissance et de sa vie, plusieurs choses merveilleuses sont dittes comme vrayes.

Quant à la seconde manière de probacion, le roy luy demanda signe, auquel elle respont que devant la ville d’Orléans elle le monatrera, et non par ne en autre lieu : car ainsi luy est ordonné de par Dieu.

Le roy, attendu la probacion faicte de ladicte Pucelle, en tant que luy est possible, et nul mal ne treuve en elle, et considérée sa responce, qui est de démonstrer signe divin devant Orléans ; veue sa constance et sa persévérance en son propos, et ses requestes instantes d’aler à Orléans, pour y monstrer le signe de divin secours, ne la doit point empescher d’aler à Orléans avec ses gens d’armes, mais la doit faire conduire honnestement, en sperant en Dieu. Car la doubter ou delaissier sans apparance de mal, seroit repugner au Saint Esperit, et se rendre indigne de l’aide de Dieu, comme dist Gamaliel en ung conseil des Juifs au regart des Apostres.

393Traité de Jacques Gelu, archevêque d’Embrun

Mai 1429.

Epistola præliminaria ad regem Carolum VII.

Christianissimo principi domino Karolo septimo, Francorum regi serenissimo, ac dalphino Viennensi inclitissimo, magnalia et misericordias Domini jugiter in considera tionem agere.

Quia circa nuperrime, in celsitudinis vestræ favorem ac gloriosæ domus Franciæ laudem et perpetuam famam, peracta ministerio Puellæ adolescentulæ, cujus miranda omnium aures pulsare non cessant, doctos viros varia sentire intellexi ; quibusdam asserentibus peculiarem Altissimi, ad conservationem dominiorum propriorum in persona et progenie vestris, provisionem exsistere in ævum feliciter duraturam ; aliis opinantibus Puellam præfatam, nequissimi hostis fallacia delusam, ipsius et satellitimi suorum medio operari in confusionem et vituperiumjustitiæ, virtutum præclarissimæ, quam se colere adstruunt : idcirco considerans quod in agro dominico, prout quisque valet, serere illius frumentum, alter pretiosum aliquid, et alius quæ habet, quanquam non multum præstantia, tenetur, nec aliorum opes alterius paupertate fœdari ; quatenus materia prædicta elucescat, ipsam juxta modulum talenti crediti tractatulo præsenti, annuente scientiarum datore Deo, comprehendam. Quem majest au vestræ destinare proposui pro speculo terso et admodum pol i to, in quo fragilitatem imbecillitatemque 394potentiæ humame et terrenæ, ac principum, populo quanquam gravi præsidentium, excellentiam, etiam omnipotentiæ Dei benedicti gratias uberes multiplicesque vobis impensas, absque tamen obligationis alicujus vinculo, sed mera liberalitate sua, insuper, quam nulla solvere valetis facultate ipsi domino largitori Deo, beneficentiam speculari, meditari, videre ac recоgnoscere, quamvis insufficienter, valeatis. Sed nunc in ænigmate et per hoc in amorem, timorem, landem et gloriam benefactoris Dei, parentis liberi, tota mente, tota virtute et anima tota assurgatis, tandemque de virtute in virtutem proficiscentes, ipsi facie ad faciem gratias peragatis in patria, visione beatifica dotatus. Quod, ut fiat, ex intimis pium, misericordem et omnium bonorum largitorem Deum suppliciter exoro.

Vester, olim Turonensis nunc Ebredunensis metropolis, Jacobus, minister indignus274.

395Incipit tractatus de Puella.

Doctorum fidelium scriptis facto singulari Puellæ, ad serenissimum regem Francorum dominum Karolum septimum venientis, primaria apprehensione concepto, non abs re mirari cospimus dubiæ rei eventum, et ejusdem causam finalem efficientem et materialem inquirere, de voluntateque, pietate, misericordia et justitia Dei perscrutari. Unde plura in sacræ fidei catholicæ confirmationem et æstimationis aliquorum confusionem, nulli curam universi attribuentium, cedentia, reperimus ; quos sæpenumero detestati smmis, ac refellimus et damnamus per præsentem Iraclatulum, in Dei gloriam, fidei approbationem, catholicorum lætitiam ingentem, præcelsæ domus Franciæ excellentiam, domini regis prædicti laudem regni et fidelium incolarum ejus christianissimorum perpetiiam famam, editum per me, Jacobum, olim Turonensem archiepiscopum, nunc sanctæ metropolis Ebredunensis ecclesiæ antistitem indignum ; anno domini millesimo quadringentesimo vicesimo nono ; præsidente Romanas ecclesiæ domino papa Martino quinto, et romano imperio domino Sigismundo, feliciter. In quo quidem tractatu nihil temere asserere volumus, sed mel ius scientium judicia sequi, annuente salvatore nostro domino Jesu Christo, cui soli debetur honor et gloria.

396Nulla gens usquam est adeo aut fuit extra leges moresque projecta, quæ non aliquos deos crediderit. De Deo enim omnibus insita est opinio : hinc omnis mortalium cura, quam multiplicium studiorum labor exercet, etsi diverso calle procedat, ad unum tamen nititur beatitudinis finem pervenire. Quo magis est admiranda quorumdam pravitas qui, etsi humanæ speciei exsistant anima rationali informati, quia membra magni corporis sumus omnes naturaque nos cognatos ediderit, quum ex iisdem in eadem gigneret : de Deo tamen male et impie suspicantur ; fato aut casui, non omni potentice creatoris attribuentes quæ providentia divina contingant ; falso existimantes non majorem Deo esse curam de hominibusquam de vilissimis specierum singularum individuis : quo fit ut volitis suis indifferen ter libere se uti posse credant, tandemque peccatorum suorum mole pressi, justitiam, omnium virtutum præclarissimam ; crudelitatibus etiam immersi, quæ ad omnia valet pietatem ; et in proximorum injurias acti, quæ propria est creatoris, in Deo misericordiam, abnegent, nec peccare se existiment, si quam avidissime suis fruantur voluptatibus, qu?e non sunt hominis præstantia dignæ. Sed et miserrimi sunt qui eo perveneruntut talia supervacua sibi faciant necessaria ; tunc enim consummata est infelicitas ubi turpia non solum delectant, sed et placent, desinitque remedio esse locus quando, quæ vitia sunt, mores fiunt. Ex libidine orta, sine termino sunt ; et in immensum exit cupiditas, quæ naturalem moilian transilit. Quare qui se prædictis immergunt, eisdem carere non possunt quasi in consuetudmem adductis ; et quia peccatum mox suo pondere ad aliud trahit et vitia nos in desperationem perducunt, in nefanda 397incidunt, ut, nec infernum quo malefactorum suorum poenas luaut, ponant (qui tamen descriptus est perpetua nocte oppressa regio in qua milla est redemptio) paradisum etiam ubi, quæ nec oculus vidit, nec auris audi vit, et nisi cor hominis non ascendit, præparat Deus diligentibus se, abnegantes : etiam animam humanara de potentia materiæ eductam, scilicet ut bruti et ad corruptionem individui corrumpi impie existiment ; quum tamen speciei humanæ a brutali per hoc secernatur divinitas, tandem dicat insipiens in corde suo : Non est Deus. Qui talia agunt, digni sunt morte ; et nedum qui agunt, sed et qui agentibus consentiunt.

Assertiones prædictæ hominem occupare possunt feliciter vitiis enutritum et damnatis versantem moribus ; sed virtus quæ beatos nos efficit, quum sua vi nos trahatetsua potestate alliciat, non contingit, nisi animo bene instituto et assidua exercitatione in bonis ad summum perducto. Non dat natura virtutem ; ars est enim bonum fieri, et animus malis artibus imbutus haud facile libidinibus caruit. Hinc quæ salutaria sunt, agitari sæpe et versari debent, ut nec tan turn nota sint sed parata. Dogmata supra posita, nedum opinari esse falsa, sed scire fide oculata et ratione intellectiva compellitur intellectus, si singulare illud et mirandum facinus consideretur quod nunc ostendit Dominus nobis per Puellam, in adjutorium domini regis divinitus pro recuperatione dominiorum suorum transmissam ; quod perstringere cessit animo, ne posteræ circa prædicta hæsitent ætates.

Ut autem nihil antiquitatis ignoretur et exordium rei omnibus clareat, negotium texendum censuimus ut 398bonæ memoriæ regem Johannem pro stipite eligamus. Quatuor enim iilios habuit : Karolum quintum, dalphinum primum Viennensem ; Ludovicum, ducem Andegaviæ, regem Siciliæ ; Johannem, ducem Bituriæ, et Philippum, ducem Burgundiæ, qui habuit Johannem, etiam ducem Burgundiæ (de quo infra dicetur) patrem ducis Burgundiæ moderni. Karolus quintus habuit Karolum sextum, mansuetum et pium, sed infirmitate præpeditum, propter quam ad regni gubernacula minus aptus erat ; et Ludovicum, ducem Aurelianensem, elevati sensus virum. Karolus sextus genuit Karolum dalphinum, in ætate tenera mortuum, cui successit Ludovicus dux Aquitaniæ, dalphinus perspicacis ingenü, circa adolescentiam defunctus. Huic Johannes comes Pontivi. dictus de Hannonia, qui filiam comitis Hannoniæ habuit uxorem, successor exstitit ; sed mo dico tempore vixit dalphinus. Postremo dominus rex modernus Karolus septimus ad dalphinntum, postea ad regnum venit.

Verum pro declaratione dicendorum, sciendum quod viventibus Ludovico Aurelianensi et Philippo Burgundiæ ducibus, magnæ inter eosdem, occasione regiminis regni, insurrexerunt dissentiones, quæ per Johannem prædictum, patre suo defuncto, continuaiæ exstiterunt, adeoque ut ipse clam ducem Ludovicum Aurelianensem interfici fecit. Quapropter infinita mala evenerunt, quia domini domus Franciæ præcelsæ se diviserunt, aliispartem Aurelianensem foventibus, et quibusdam partem Burgundiæ. Populus etiam divisus exstitit. Hinc strages cruentæ et seditiones ortæ sunt, medio qua rum multi notabiles Parisius et alibi, per homines viles et abjecti status partem Burgundiæ tenentes, 399morti addicti sunt. Anglici vero divisionem regni considerantes, ipsum invaserunt et lapsu temporis plures patrias, civitates et castra sua vi et indus tria, partim et juvamine partis Burgundiæ ac non obedientium domino regi subjectorum, obtinuerunt, bellisque campestribus partem Aurelianensem quam dominus rexfoverat ut suam, plurimum attenuaverunt. Damna multa domino regi pars Burgundiæ procuravit, quia regi Angliæ se confœderavit ; cujus juvamine Anglici Franciam, Briam, Campaniam, Picardiam, Normanniam et usque Ligerim regnum obtinuerunt, ac Karolum sextum reginamque ejus uxorem ceperunt ; quibus in eorum potestatem adductis, fecerunt per eos dominum regem contra jus et fas omne exhæredari ac regem Angliæ hæredem institui, postque magnam regni partem Anglici cum adjutorio partis Burgundiæ sibi appropriaverunt ac aliquos partem regis tenentes, principes, nobiles et alios, sic territaverunt quod multum exstitit debilitata pars regia. Nam aliqui principum partis regiæ, homagium Anglicis fecerunt ; alii domanium regis exquisitis coloribus ab ipso extorquebant ; alii facultatibus et financiis ipsum spolia bant ; quibusdam falsa in populo, quatenus regem exosum haberet, per totum regnum seminantibus ; in tantumque hæ pestes invaluerunt quod, vix reperiebatur qui domino regi obediret. Item nobiles et principum aliqui a spe ceciderant, et dominum regem relinquentes, ad propria se reducebant, rumorque invalescebat quod cuilibet licitum erat de regno sibi appropriare quæ occupare poterat. Unde depauperabatur rex patientissimus, adeo quod vix tenuem nedum pro domo sua, sed pro persona, victum habebat, et 400regina ; resque sic ducta est quod nulla erat apparentia per auxilium humanum dominum regem sua dominia recuperare posse, crescente continue inimicorum et sibi non obedientiumpotestate, acremissionejuvaminis illorum qui partem suamfoverant. Non financias reperire de suo poterat rex, et a sibi subditis donata sine mensura dissipabantur. Absque apparatu regio relinquebatur rex, et unde sibi succurrere posset, non habebat. Omnia tamen patienter sustinebat, auxilio destitutus humano et avaritia suorum depauperatus ; sed spem firmam in Deo eum reposuisse audivimus ac ad Deum singulariter recurrisse, orationibus et eleemosynis, venditione jocalium etiam aliquorum quæ habebat. Quorum, ut creditur, mediis, placatus misericors Deus et tactus ardore caritatis, intrinsecus cogitavit super eum et regnum cogitationes pacis, reparationis et restaurationis ; inclinando per pietatem majestatem suam, ut misericordiamet justitiam eisdem faceret.

Placuit itaque Altissimo in cujus femore scriptum est Rex regum et Dominus dominantium, regi succurrere per adolescentulam puellam, depost fœtantes nutritam et ereptam ; non stola magistrali, non conversatione prudentium, non instructione doctorum, informatain ; habitum virilem gestantem ; se a Deo missam asserentem, quatinus princeps esset exercitus regii ad domandum rebelles et expellendum ipsius inimicos a regno, ac eum in dominiis suis restituendum. Quæ res, etsi in se considerata mirabilis exsistat, quum nec mulieri, præsertim pueПaэ etjuveni, propter sexusfragilitatem et verecundiam congruat ut sit dux exercitus seu armis se immisceat, ac viros bellicosos viribus corporalibiis 401potentes, exercitatos, qui omni[bus] terrori erant, vincat ; attamen in Dei potentiam relata millam admirationem inducere debent, quia in paucis veluti in multis, victoriam etiam sexus muliebris interventu æqualiter præstare potest, ut in Debbora factum exstitit. Non est qui ejus resistere possit voluntati quum omnia in sua ditione sint posita. Per hoc docemur humanitus nihil posse, nisi Domino faciente, quia omnis potestas a domino Deo est. Humana enim præsumptio damnatur adversus justitiam Dei se extollere ; confunduntur cervices superborum et supercilia grandia in se confidentium ; infima Deus elegit ut fortia confundat. Sed etsi in specula rem præsentem feramus, multa se oflerent propter quæ merito suspicari et credere possemus clementiam divinam ad prædicta sic peragenda inclinatam.

Primo occurrit domini regis justitia. Ipse enim fuit filins, nunc unicus, bonæ memoriæ Karoli sexti, constante matrimonio genitus, naturalis et legitimus, qui nihil ingratitudinis adversus parentes egit ; et tamen decepti, inducti ac territi ipsum de facto exhæredarunt, inimicum ejuscapitalem, regem Angliæ, hæredem instituendo contra jus naturale, divinum ethumanum.

Secundo prædecessorum suorum se ofïerunt merita gloriosa. Nam post fidei catholicæ susceptionem, nullo unquam errore in fide notati sunt, ut de Francia dicatur quod sola monstro caruit. Deum honoraverunt, fidem et Ecclesiam auxerunt et in reverentia semper habuerunt.

Tertio, orationes personarum devotarum et ejulatus oppressorum, insuper altera ex parte infidelitas snbditorum et inhumani tas eorum. Nam per eos captis fidelibus 402regiis, pro cibis et alimentis fenum interdum porrigebant ut brutis ; alimenta eisdem contra jus naturæ omnimode denegantes et, post eorum interfectionem, sepulturam. Secundo eorum sævitia in omnes indifferens, absque status mit sexus delectu ; nam prælatos et viros ecclesiasticos, nobiles, consiliarios et virgines, senes cum junioribus et mulieres prægnantes, occiderunt.

Quarto, inimicorum injustitia titulum validum nullum haben tium, [qui], quasi fidem non professi fuerint catholicam, quæ alienum non tantum usurpare, sed rem proximi concupiscere prohibet, sibi regni diadema et sceptrum non veriti sunt velle appropriare ; quum tamen omne quod ex fide non est, sit peccatum.

Quinto, insatiabilis crudelitas gentis illius quæ in actibussuis nullam admittit pietatem. Quos euim bellis subdiderunt, neci tradere non sunt veriti, similibus nequaquam indulgentes, sed contra jus naturæ eosdem necantes. Per ipsos tota christianitas turbata exstitit ; quinimoorbis uni versus ; inimici etiam crucis Christi nimium gloriati sunt, talia exitia inter christianos audientes, quum nulla possi tusse nostrum propior quam per tales divisiones destructio. Sed nunquam rem eo duci vidimus, quanquam propter mala gentis nostræ multura turba tam, quin in pietate, misericordia et justitia Domini speraremus ; domino regi asserentes et persuadentes quod magis erat possibile in homine vivente animara rationalem non esse, quam in Deo pietatem, misericordiam et justitiamdeficere ; peccatis autem regis nostri et populi seu omnium simul, pestem prædictam contingere non ad excidium domus regiæ, sed ad correctionem nostram. Restabat autem 403quod a peccatis correcti, ad Dominum confugeremus, quia agens agit in patiente prædisposito. Hine domino regi persuadebamus ad pietatis divinos bonitatem confugere et se illi tota mentis devotione committere, ac in eo firmiter sperare ; res enim desperatas suæ virtutis magnitudine consummare potest.

Sed rem nostram paulisper ex causa laxemus.

Assertum est nobis viros multum Iitteratos constanter dicere Puellam prædictam, non a Deo missam, sed magis arte diabolica deceptam et illusam, non in Dei potestate quæ facit, sed dæmonum ministerio peragere. In argumentum capiunt quia uno impetu aut momento, ut sic loquamur, Deus peragit, quum tempore aliquo non indigeat ad consummationem sive perfectionem operum suorum. Ipse dixit et facta simt ; mandavit et creata sunt. Ista autem Puella jam diu incepit ; nondum complevit ; ergo, etc.

Item si divina essent prædicta, Deus angelum destinasset, non juvenculam simplicem cum ovibus nutritam, omni illusioni subjectam et defacili deceptibilem propter sexus naturam et vitæ in otio peractæ solitudinem. Talibus enim dæmon cautus plerumque illudit. Hoc maxime in his, quibus degimus, regionibus, in dies experimur. Ejus enim multæ et variæ sunt artes illudendi et homines decipiendi, quibus a natura, post sui casum, invidet et inimicatur. Ergo, etc.

Ex themate prædicto aliquas elicere quæstiunculas satis utile judicamus, quo materia præsens elucescat ; quia veritas agitata magis splendescit in lucem. Quæro ergo primo utrum divinam majestatem deceat de unius hominis actibus aut regni singulariter se intromittere.

404Secundo, utrum Deus sua magis per angelos quam per homines habeat expedire.

Tertio, utrum deceat divinam sapientiam, quæ viris competunt, sexui muliebri committere.

Quarto, si et per quæ valemus cognoscere opera esse a Deo an arte diabolica facta.

Quinto si ordinatione, voluntate aut dispositione divina aliqua sint facienda, utrum sine prudentia humana sint peragenda.

Excerpta e discussione quæ circa unamquamque quæstiuncularum prædictarum affirmativi, habetur.

1° E quæstione tertia.

Dicimus quod Deus potuit ordinare quod Puella armatis viris præesset et etiam eos regeret, et quod fortissimos et exercitatissimos debellaret et vinceret, ac in habitii virili talia peragendo incederet. Nec in hoc fallit aut fallitur sapientia divina. Optima enim ratione omnia prædicta ultra voluntatem Dei, quæ est summa ratio et quæ sufficit pro omni causa sive ratione, sunt facta, si bene consideretur casus qui se offert. Inimici domini regis (qui sunt christiani et per consequens obligantur secundum regulas, præcepta et mandata Dei in Deca logo contentas, vivere), confidentes in virtutesua etpotentia, regem hæreditate paterna sine causa justa spoliare volebant, contra præcepta legis, sive contempto mandato divino, ac si Deus nihil in hac re ordinasset, in contemptum Dei et injuriam plurimam proximi. Quum tamen domino Deo soli servire et eidem obedire debuissent, et proximos suos sicut se ipsos diligere, regnum occupare et sibi appropriare conabantur, in 405legem Dei et naturæ committentes, ad convincendum tantam superbiam et inobedientiam et ad ostendendum quod Deus est ad quem confugere possunt læsi et obtinere remedium ; et quod, sine ejus beneplacito, præsumptio humana nihil attentare debet.

Contemnendo talem superbiam se sic elevantem, numquid Deus juste potuit mulierem, nedum sagacem, parvulam Puellam simplicem, status inferioris, indoctam, inexercitatam, in habitu virili destinare ut tantam superbiam omnino confutaret ; generi humano, per hoc doctrinam dans quod in Deo est pietas qua movetur ad succurrendum tesis, in Deo est miseri cordia qua subvenit aftlictis (et sic afflictis, quod non erat humanitus proeorum restauratione sive, in statum pristinum repositione, apparentia ; sed omnes sensus humani et prudentia deficiebant : tunc enim convenit misericordiam divinam se de rebus humanis interponere, quia desperata, suæ virtutis magnitudine, consummare et complere potest) ; ad docendum etiam quod in Deo est justitia, quod unicuique quod suum est, tribuat et conservet, etc., etc.

Quod autem juste in habitu virili prædicta peragendo incedat, per modum sequelx hoc actus habet. Decentius enim est ut ista in habitu virili committantur, propter conversationem cum viris, quam alias ; quia qui similem cum aliis gerit vitam, necesse est ut similem sentiat in legibus disciplinam. Unde ergo dicimus quod, etsi non appareret in casu nostro aliqua ratio sic faciendi, præterquam sola voluntas Dei (quæ sufficeret pro ratione, quum non debeamus velle cognoscere rationem factorum per sapientiam divinam quæ est infinita et cujus non sumus capaces) : attamen, etsi 406Deus esset princeps etiain mortalis, tot et tanta in materia nostra concurrunt, ut dictum est supra, quod a lege communi (quæ est quod actus viriles debent viris committi) recedere posset, et hunc actum virilem nedum mulieri, sed Puellæ indoctæ, committere ; ne unquam potestas humana quantacumque contra majestatem divinam audeat sive præsumat se elevare, sed actus suos subjiciat divinæ potentiæ, et sciat humanitus non esse potestatem validam nisi quantum a Domino concessum fuerit positive, aut saltem permissum.

2° E quæstione quarta.

Si dicatur : Aliqui fingunt se esse bonos, sicut hypocritæ, quum tamen mali sint ; quare decipi possumus de talium operationibus judicantes ; sub specie agni gerunt lupum : benedictus Dominus horum judicium nobis docuit dicens : A fructibus eorum cognoscetis eos. Cæterum ficta, diu latere non possunt. Æquiparantur ficta morbo gravi et incluso, qui aut vincatur a natura satis cito, aut ipsam vincat necesse est ; nam extreme lædentia non diu stare possunt. Quum autem ad sanitatem tales morbi venitmt, cum impetu exeunt ac violenter erumpunt, et, quales erant inclusi, patenter manifestant. Sic in hypocrisi accidit.

Ad casum nostrum applicando, de Puella nostra et ejus operibus quod a Deosint, quantum humana fragilitas noscere sinit, possumus affirmative respondere, quia videlicet a Deo sint. Ipsa enim sicut bona et fidelis christiana Deum colit, ipsum adorat, sollicite sacramenta ecclesiastica veneratur et frequentat confitendo sæpe et corpus Domini devote recipiendo. Honesta est in verbis, honesta in conversatione, multiloquium in 407quo non deest peccatum, evitans ; sobria in victu ; in cæteris etiam gestibus suis nihil indecorum, niliil turpe, nihil quod non deceat verecundiam puellarem, ostentans, velut nobis relatum est. Nee unius diei sunt pragdicta, ne ficta putentur, sed plurium mensium ; in quibus satis apparuisse potuisset, si quid sinistri de ea dicendum esset. Et quanquam circa arma versetur, nec crudelitatem tamen unquam persuasit, sed omnium miseretur ad regem dominum suum confugientium, nut inimicorum recedere volentium. Non sitit humanum sanguinem ; sed offert inimicis pacificum ad propria recessum, regno in quiete et pace dimisso, et rebellibus ad domum suam regressum per obedientiam bonam, recepta a rege veniæ indulgentia. Verum est tamen quod ea ad quæ missa est, nititur complere, videlicet subjugare hostes et rebelles jugo colla submittere, quum, requisiti quoddebitum facian t, denegaverint. Hæc enimest via juris commuais, omni rationi consona.

De conversatione in habitu virili, supra satis excusata est, quia actus ad quem est missa hoc exigit, ut supra satis deductum exstitit. Gonversationem etiam cum viris habeat oportet, quia eorum est circa difticilia versari, circa quæ missa est, intendere. Nec minus tamen inter armatos armata vi vit honeste, pudice ac decenter, nihil propter hoc quod non deceat virginem Puellam, agens, ut nobis relatum est. Quod etiam pie credimus, re tota in se bene ponderata.

3° E quæstione quinta, ubi concluditur.

Sed veniendo ad rationem formalem quæsiti, quære batur si voluntate divina aut ordinatione, aliqua sint 408facienda sive peragenda. Dicimus cum correctione quod, ex quo beneplacitum fuit Deo alicui creaturæ committere dispositionem aut regimen alicujus negotii sive facti : voluntas ejus cum magna devotione suscipienda est et amplectenda et cum gratiarum actione sequenda, quantum fieri potest ; quatenus Deo qui magis sua bonitate, pietate, misericordia et justitia prædicta facere voluit, quam debito aut alias, nullomodo resistatur. Unde consequenter consuleremus quod voluntati commissarii vel nuntii divini nullomodo resisteretur, sed eidem totaliter obediretur, potissime in his quæ essentialia suæ commissionis vel sui facti contingunt. Verum est tamen quod, antequam talis creatura ab initio negotii recipiatur veluti a Deo missa, probandus primo est spiritus an a Deo vel parte adversa sit immissus, veluti fecit Josue. Non enim leviter et sine magno pondere et advisamento in talibus fides ab initio negotii fuit adhibenda ; sed ex quo, re examinata et scita quantum humana fragilitas noscere sinit, susceptum est negotium tanquam a Deo ordinatum et commissum ; alicui tunc dicendum esse judicaremus ut superius est scriptum. Persuadetur sic ; melior est obedientia quam victima. Uude, quia Saul non obedivit voluntati divinoe per Samuelem prophetam sibi dictæ, perdidit regnum, quamvis tamen non crederet male agere. Reservaverat ipse et populus pinguiora armentorum ut ea Domino adolerent et misertus fuerat Agag regis Amalech, quorum interitionem commiserat Sauli Deus. Unde de prædictis per Samuelem certificatus, reservationem supradictorum fecit quamvis non incolorate ; tamen regno privaius fuit proprio, quia voci Domini et voluntati ejus non obedivit. Sic debet rex 409timere ne, si omittat facere quæ Puella consulit, credens bene agere, aut sperans in prudentia humana, a Domino relinqueretur nec optatum haberet obtinere, sed intentione sua frustraretur.

Secundo sic ; si dubitetur de aliquo concernente factum commissum Puellæ, quam angelum Domini exercituum esse pie credimus, missum ad faciendum redemptionem plebis suæ et restaurationem regni : magis sapientiæ divinæ quam humanæ statuendum est, quia ipsius, videlicet humanæ, ad divinam nulla est comparatio, quum finiti ad infinitum non sit proportio. Attingit enim divina sapientia a fine usque ad finem fortiter et disponit omuia suaviter. Quare credendum quod ille qui commisit, inspirabit creaturæ suæ quam misit, ea quæ sunt agenda, melius et expedientius quam prudentia humana exquirere posset.

Tertio, diversæ sunt passiones hominum. Aliqui metu personæ, alii metu status, alii metubonorum, alii volentes ad altiora provehi, alii diversis considerationibus, prout cuique phantasma est, possunt a vero diverti. Divina autem voluntas et sapientia, nec falli polest nec fallere, nec decipi nec decipere, quia ejus semper est bon um facere et benefacere.

Quare consuleremus quod in talibus, primo et principaliter exquireretur votum Puellæ, et quamvis esset dubium nobis, vel non magnam apparentiam quoad nos habens, quod tamen, si fixe aliquid diceret, illud dominus rex sequeretur, tanquam a Deo, propter manutenentiam negotii sibi commissi, inspiratum servarctur. Quo autem ad præparationem negotiorum, ut de machinis, de pontibus, de scalis et similibus fapiendis ; de victualibus pro numero commilitonum 410et de similibus ; de modo financias habendi et talibus extrinsecus, sine quibus tumen res durare sine miraculo non posset : satis diceremus per prudentiam humanam providendum, per rationes in principio quæstionis adductas. Sed ubi per divinam sapientiam aliquid est magis quam alias faciendum, succumbere debet et humiliare se prudentia humana et nihil debet attentare, proponere aut sequi quod divinam majestatem offendat. Et in hoc consilium Puellæ primum et præcipuum dicimus esse debere, et ab ea ante omnes assistentes, quærendum, investigandum et petendum.Qui dat formam, dat consequen tia ad eam, et qui committit uiium, committit et omnia sine quibus… Quare sperare in Domino debemus, qui causant regis suam fecit, quod talia inspirabit per quæ res finem suum debitum et effectuai sortietur ; quia Dominus opus imperfectionis non novit.

Insuper regi consuleremus quod omni die certum aliquid Deo bene placitum et ejus voluntati gratum faceret quodque super hoc cum Puella conferret, et, post ejus advisamentum, in esse deduceret quam humiliter et devote ; ne Dominus manum retrahendi causam habeat, sed gratiam suam continuet. Proprie enim ejus proprium est misereri semper et parcere, nisi nos indignos gratiæ suæ effecerimus. Æternæ igitur majestati cervices et colla submittat ac poplites curvet grata mortalis regis humilitas, promptitudinem voluntatis divinis dispositionibus obsecundando. Per hoc debitum fecerit ac eum, per quem reges regnant, meritoric placaverit ; cui sit honor et gloria in sempiterna sæcula. Amen, amen.

Explicit.

411Propositions de Maître Henri de Gorcum275 pour et contre la Pucelle

Juin 1429.

Ad gloriam benedictæ Trinitatis gloriosæque sem per Virginis Dei matris ac totius curies cœlestis276.

Tulit me Dominus quum sequerer gregem et dixit mihi : Vade et prophetiza ad populum meum Isræl. (Amos, VII, 15.) Populus Isræl populus regni Franciæ non incongrue potest spiritualiter nuncupari ; quem fide Dei et cultu christianæ religionis notum est semper floruisse. Ad hujus regis filium quædam juvencula, pastoris cujusdam filia, quæ et ipsa gregem ovium secuta fertur, accessit, asserens se missam a Deo, quatenus per ipsam dictum regnum ad 412ejus obedientiam reducatur. Ne autem ipsius assertio reputetur temeraria, etiam signis supernaturalibus utitur : sicuti revelare occulta cordium et futura contingentia prævidere. Refertur insuper quod sit raso capite ad modum viri, et volens ad actus bellicos procedere ; vestibus et armis virilibus induta, ascendit equum ; quæ dum in equo est, ferens vexillum, statim mirabili viget industria, quasi peritus dux exercitus ad artificiosam exercitus institutionem. Tunc quoque sui efficiuntur animosi ; e contra vero adversarii timidi, quasi viribus destituti. Ubi autem de equo descendit, solitum habitum reassumens, fit simplicissima, negotiorum sæcularium quasi innocens agnus imperita. Fertur etiam quod vixit in castitate, sobrietate et continentia, Deo devota, prohibens fieri occisiones, rapinas, cæterasque violentias omnibus his qui ad dictam obedientiam se volunt exhibere. Propter hæc ergo et similia, civitates oppida et castra se submittunt regio filio, fidelitatem sibi promittentes.

Quo ita, ut præfertur, se habente, nonnullæ quæstiones emergunt et ad sui declarationem doctas animas alliciunt ; verbi gratia ;

An credi debeat vera naturæ humanæ Puella, an in similem effigiem fantasticam transformata?

An ea quæ facit, possint humanitus fieri ab ipsa, an per eam ab aliqua superiori causa?

Si per superiorem causam, an per bonam, scilicet spiritum bonum ; an malam, ut puta per spiritum malum?

An ejus verbis fiducia sit exhibenda, et ejus opera tanquam divinitus facta sint, approbanda, an pythonica et illusoria?

413Quia vero circa has aut similes quæstiunculas alii et alii aliter et aliter sentiunt, quatenus utrique pro sua defensione valeant ex sacris litteris testimonia proferre, præsens hoc opusculum non asserendo, sed collative dictando, offert quasdam propositiones pro una parte, rursus quasdam pro alia, modo problematico ; provocans subtiliora ingenia ad intelligentiam profundiorem. Hoc tamen memoriter commendando quod, ad sententiandum aliquid secure in hac materia, necesse est hujus Puellæ mores, verba, opera cæterosque gestus, tam quos habet solitaria, quam eos quos habet cum aliis in publico, et cæteras suæ vitæ circumstantias ad liquidum præagnoscere ; et an ea quæ revelat et prænuntiat, semper vera inveniantur. Verum in sequentibus ponenda accipi debent juxta communis famæ relationem a pluribus fide dignis ad has partes translatam.

Propositiones pro Puella.

I.

Hanc esse veram Puellam et veram naturæ humanæ personam est simpliciter asserendum.

Нæc propositio patet, quia nedum philosophorum regula canit quod operatic arguit formam ; quin imo et Salvator noster testatur ex operibus cognitionem esse accipiendam. Quia igitur hæc juvencula invenitur continue conformis aliis hominibus in actibus humanis, loquendo, esuriendo, comedendo, bibendo, vigilando, dormiendo, et cæteris hujusmodi : quis dicere audeat eam non fore veram naturæ humanæ 414personam, quam de aliis communicantibus secum in similibus humanæ naturæ signis? Igitur, etc.

II.

Ordinatum prophetiæ tempus fuit ante Christi adventum, durans in exordio nascentis Ecclesiæ cum operatione miraculorum.

Hæc propositio a sacris doctoribus declaratur ex eo quod totum veteris Testamenti tempus fuit figurale ad prænuntiandum Christi adventum et corporis sui mystici statum futurum. Simili ter in primitiva Ecclesia plures leguntur fuisse prophetæ. Et quia ea tunc prædicabantur, quæ omnem humanæ facultatis cognitionem transcendunt, uecessarium fuit adhibere signa per opera miraculosa, quibus hujusmodi dicta confirmarentur. Alioquin minus sufficienter fuisset provisum saluti humani generis, juxta quod ait Gregorius quod, planta recenter terræ infixa indiget frequenti irrigatione, ut bene radicata convalescat. Igitur, etc.

III.

Currentibus jam diebus non indigne censetur interdum quasdam personas suscitari ad prophetiæ spiritum et moveri ad operationem miraculorum.

Hæc propositio est Augustini De civitate Dei, et etiam extrahi potest ex doctrina Gregorii. Cujus declaratio etiam ex eo patet, quia Salvatoris ore nobis est promissum quod ipse nobiscum est usque ad consummationem sæculi, dirigens genus humanum manu suæ providentiæ, prout opportunitas nostræ 415salutis expetit. Sic enim potestatem suam non alligavitsacramentis, ita nec alligavit eam alicui tempori, locis aut personis ; quin imo in multis ejus miserationibus semper assistit humano generi congrua re media et auxilia providentlo. Non enim ait Isaias, abbreviata est manus Domini, ut non posset redimere. Igitur, etc. Quum igitur revelatione occultorum et operatione miraculorum genus humanum indiget excitari et revocari, nunc in uno populo, nunc in alio, pie censendum est talia nobis non denegari. Igitur, etc.

IV.

Sacris consonat litteris per fragilem sexum et innocentem ætatem, exhibitam a Deo fuisse populis et regnis lætam salutem.

Hæc propositio patet quia, teste Apostolo, eligit Deus infirma mundi, ut fortia quæque confundat. Hinc exemplariter procedendo, legitur de Debbora, Esther et Judith, impetra tam fore populo Dei salutem, et Danielem in pueritia suscitatum ad liberationem Susannæ. Sic David in juventute Goliam prostravit ; nec immerito, quia hoc modo fit evidentior divinæ pietatis affluentia, ne homo suis viribus adscribat, sed Deo potius gratiarum actiones referat. Sic enim per humilem virginem totius generis humani redemptio orta est. Igitur, etc.

V.

Non testatur sacra scriptura missos a Deo pravæ vitæ homines sub tali forma aut modo, sicut de prædicta Puella communis celebrat recitatio.

416Patet hase propositio, quia sicut dicit Apostolus non est conventio Christi et Belial, nec dignatur inire societatem aut contrahere familiaritatem cum dæmoniis, at eorum ministris et membris, quamvis legatur quosdam malos interdum aliquid transeuntes prophetasse : sicut Balaam prophetabat quod Stella oriretur ex Jacob ; et Saul et Caiphas prophetaverunt. Sed longe aliter est de hac Puella, quæ ad nutum habet usum donorum supernaturalium in manifestando occulta et prænuntiando futura suo ministerio deservientia, prohibendo insuper (ut præmissum est), fieri occisiones et cætera vitia, exhortando ad virtutes et cætera probitatis opera, in quibus Deus glorificatur. Sicut ergo in spiritu Dei præmissus est Joseph ante patrem et fratres in Ægyptum, et Moises ad populi Isræl liberationem, et Gedeon, et supradictæ fœminæ : pari modo hanc juvenculam non est incongruum connumeran bonis specialiter a Deo missis, præsertim quum nec munera quærat, et ad bonum pacis tota devotione laboret. Hoc enim non est opus mali spiritus, qui potius est aucior dissentionis quam pacis.

VI.

Quasi corollarie sequens ex antea præmissis propositionibus : hæc filia vera persona in humana natura est, a Deo speciali ter missa ad ea, quæ non humanitus, sed diviuitus fiunt opera ; cui fides est exhibenda.

Patet hæc propositio respondens quæstionibus prælibatis. Quod enim sit vere homo, patet ex propositione prima. Et quia non desinit etiam his diebus nobis special iter providere per supernaturalia signa, non est 417incongruum Deo assumere Puellam innocentem, præcipue juxta quartam propositionem. Et quia donum istud perseveranter apud eam residet ad finem deificum, et per media virtutis et honestatis, sicut asserit propositio quinta, videtur consequenter hoec propositio sexta fore concedenda. Nec mirum si in statu equestri sit alterius luminis quam in solito statu muliebri : quia etiam David, volens Dominum consulere, induebat ephod et sumpsit psalterium ; et Moises, dum virgam gestabat, mirabilia faciebat, quia, sicut dicit Gregorius, Spiritus sanctus frequenter se interim conformat exterioribus concurrentibus.

Ita ex prælibatis potest quis hujus vies amicus suтere occasionem defendendi suam partem, ulterius etiam procedendo ad ampliorem dilatationem. Quia vero inveniuntur alii in oppositam partem magis inclinati, superest afferre ex sacra Scriptura quædam testimonia ex quibus valeant suæ positionis sumere fulcimenta, inspiciendo subscriptas propositiones.

Propositiones contra Puella.

I.

Multi pseudoprophetæ sunt venturi, asserentes se divinitus a Deo mitti.

Hæc propositio est Salvatoris dicentis quod in novissimis diebus scilicet legis evangelicæ multi dicent se venire in nomine meo et multi per eos decipientur. Unde et Apostolus ait quod, angelus 418Satanæ transfigurat se in angelum lucis. Nec mirum : quia malignus ille rex super omnes lilios superbiæ incessanter nititur usurpare divinitatis excellentiam, et ideo procurat falsos prophetas sub nomine Dei missus ad decipiendum. Igitur, etc.

II.

Pseudoprophetæ frequenter prænuntiant occulta cordium et effectus futurorum contingentium.

Hæc propositio concedi solet a doctoribus. Cujus ratio estquia, quanto virtus est altior, tanto ad ampliora se extendit. Constat autem quod intellectus dæmonum multo est altior intellectu humano, et ita, quæ nobis sunt occulta et futura, quæ nobis sunt ignota, a malo spiritu sunt cognita. Et ita prophetæ dæmonum, ex eorum instructione, possunt talia revelare. Igitur, etc.

III.

Non facile discernitur verus a falso propheta per exteriores apparentias et signa.

Hæc propositio patet quia non oportet prophetam fore vitæ virtuosæ aut habere gratiam ; et possunt dæmonum prophetæ occulta nobis et futura prognosticare ; et sic de pluribusaliis cum quibus conveniunt cum veris prophetis. Quod si interdum prænuntient falsa, sciunt palliare dando alium intellectum, aut allegare veros prophetas interdum prophetantes aliqua quæ non evenerunt. Sic de Isaia et Jona prophetis legitur. Propter quod etiam Apostolus dicit 419quod non omni spiritui credendum est, sed probandi sunt si ex Deo sint, insinuans difficilem discrecretionem inter bonos et malos prophetas. Igitur, etc.

IV.

Nunc, tempore gratiæ, spiritalem fieri a Deo missionem ad temporalis felicitatis prosperi tatem, non multam habet apparentiæ efficaciam.

Hæc propositio potest sumi ex his quæ Augustinus sæpius commemorat : nam bona præsentis vitæ æqualiter conceduntur bonis et malis, justis et injustis, præsertim hoc tempore gratiæ, ne boni amorem suum affigant bonis transitoriis in quibus mali plurimum florent ; ut etiam attendant quæ bona reservat amicis in futura vita, quando inimicis suis affluenter confert hujus vitæ transitoria bona. Fieri igitur missionem præsentis felicitatis procurativam et prognosticativam (quæ parvipendenda scribitur) modicam videtur habere apparentiam. Tamen in Veteri Testamento, dum populus ille serviebat Deo pro his temporalibus bonis, legitur ad talem interdum factam esse mentionem277. Igitur, etc.

V.

Duo committit hæc Puella quæ leguntur prohibita in sacra Scriptura.

Hæc propositio patet quia Deuteron. XXII. lex prohibet ne mulier induat vestes viri ; et Apostolus prohibet ne mulier radat caput ad mod um viri : utriusque autem oppositum de hac Puella narratur. 420Et videtur prima facie ad quamdam indecentiam vergere juvencularum, Puellam insidere equo habitu virili indutam ; et, quum Deus diligat modestiam, videtur derogare erogatæ divinæ missioni, se effœminare in virilem formam. Ñeque videtur concordari cum familiari missione talis modus, quia tara familiaris missio fit per Spiritum sanctificantem interius animam, juxta illud Sapientiæ VII : Sapientia Dei se transfert in animas sanetas ; amicos Dei et prophetas constituit. Propter quod, si hujus juvenculæ missio sit prophetica, oporteteam esse cujusdam excellentis sanctitatis et divini animi intrinsecus, et talem personam indecens videtur transformare se in virum sæcularem armorum. Non enim sic legitur de Esther et Judith, licet ornarent se cultu solemniori, muliebri tamen, ut gratius placerent his, cum quibus agere conceperunt. Igitur, etc.

VI.

Dictam Puellam a Deo specialiter missam, et Deum operari per eam, aut sibi fiduciam fore adhibendum, non potest ostendi per sufficientem apparentiam.

Hæc propositio patet quasi corollarie ex præmissis, quia, si multi venturi sint falsi prophetæ similes veris ; si ad felicitatis temporalis prosperitatem non sit speeialis missio sub tempore gratiæ ; si processus ejus fiat contra divina mandata : quomodo possit assertive teneri hujusmodi filiam singulariter a Deo electam ad ea [exjsequenda quæ famantur?

Ex quibus patet qualiter hujus viæ fautores suam 421partem possint colorare, oppositam viam impugnando, insuper ad profundiora invenienda occasionem ex præmissis accipiendo. Itaque hæc hine inde copulata, collective posita, ofïeruntur visuris causam præsentis casus vel futuri consimilis, ut et ipsi aliquid respondere valeant consimiles quæstiones moventibus, semper ad gloriam Dei, qui regnat in sæcula benedictus. Amen.

422Sibylla Francica

Dissertation d’un clerc allemand du diocèse de Spire

Juillet-Septembre 1429.

Rotulus I.

Sacerdotes honore Deorum et Angelorum contemplatione recommendantur (ut in can. В. Gregorii caus. XI, q. 1, Sacerdotibus), quoniam quidem divina sapientia præditi, crebrisque Angelorum visionibus confortantur. Unde norunt mysteria mirabiliumDei interpretan, dispositionem quoque humanarum rerum ex alta virtule revelare, quibus status labentis hujus sæculi vehitur et gubernatur. Profecto liquet, quæ Deusoperatur mirifice in terris, hæc ipsa manifesta voluit esse suis electis, quos in sortem suæ hæreditatis posuit, quibusque thesauros sapientiæ et scientiæ cæteris dispensanda commendavit.

Exorto nuper rumore, aures audientium qui titillat, de quadam sibylla in regno Franciæ, quæ exorsa est prophetari, fama rutilante fulgida, bonæ odore opinionis omnium respersa, vita, moribus et conversatione spectabilis ; quam vulgus sanctitate dicit fulgere, doctam quoque ad bella, et præliorum eventuum præsciam : unde stupore admirans de insolito, a clero requirit fidem, quocunique sub colore, quidve de eodem sit sentiendum ; veluti mihi accidit quatuor diebus nondum elapsis, exercitu quodam Domini N. de obsidione civitatis N. 423revertente et veniente, quæstionem talis modi impulsabat. Occulte autem patulo solutionem dedi, qua suspensos quærentium dereliqui animos. At tamen rotunda ora clausi quæ rentium, objecta materiarum tandem sub silentio transeuntes, ita quod quærendi strepitum peramplius nusquam suscitarunt.

Revolvi denique in animo materiam stuporum hujuscemodi rei raræ et insolitæ ; quantum ex ingenu mei parvitate potui, ambiguum amputare curavi : unde quidem clerus solvere possit vulgo quærenti dubium ; sentiat et vulgus, quod sapientia et divinorum scientia clero sunt ab alto commissa ; et quæ Deus circa ista inferiora fieri excogitavit, per clerum revelari et interpretari voluit, qui novit sensum Domini ipso revelante, et consiliarius ejus fuit predestinatas ante mundi constitutionem per Christum Jesum, qui est sacerdos inæternum ; in quo participamus naturæ divinitatis, et facti sumus hæredes regni cœlorum ; qui omnia quæ audivit e patre, nota fecit ; quibus ad sacrificandum seipsum hostiam salutis in odorem suavitatis præcepit et constituit offerri in altaris sacramento, mysterium pacis et unitatis nostræ in mensa propositionis conse crando, ut De consecratione, dist. II, can. Quia passus. Ast quia rudis sum et indoctus, arundinem meam ad Simplicia deflexi, quatenus et idiota, qui non cognovit litteraturam, introire valeat potentias Domini, et ejus mirifica magnalia interpretari ; et prophetas 424in Israel esse, et germen eorum non deficere, donec qui sedet in ihrono nova fecerit omnia, scire valeat et non ignoret.

Sibyllam esse in regno Franciæ non dubito. Nam apud Græcos omnis fœmina quæ divinam mentem interpretatur hominibus, sibylla vocatur, quod nomen ex officio, et non ex proprieta te vocabuli est ; sicut propheta in marium sexu. Hieronymus, eximius doctorum, qui Græcam, Hebraicam, Chaldaicam, Ægyptiam et Latinam linguas novit, ut refert de ipso Augustinus, ac si in eis foret natus et nutritus, meminit se legisse decem sibyllas :

I. Persicam de Persis natam, quæ et tempore Cyri regis Persarum primi, qui triginta annis regnavit, gubernacula autem regni suscepit anno a creatione munditer millesimo quadringentesimo septuagesimo tertio, de quo Regnorum multa tractat Historia, et filio ejus Cambyse, Dario, Xerxe ejusdem filio, qui laxavitcaptivitatem Judæorum juxta Hieremiæ vaticanium, cum quo hæc Sibylla Deorum propitiationem protestabatur in gentem Judæorum. De quibus IV. Regum, in Esdra et Neemia revolvatis historias, quas brevitatis causa dimittam, isto duntaxat considerato, quod regnum Judæorum hæc Sibylla vaticinio demonstrabat recuperandum, veluti Sibylla nostra de domo Franciæ idem fertur prophetari.

II. Libycam a Libya dictam, prope Cretam et Siciliam, quæ sunt septentrionalia Africæ ; cujus præsagium de mira Verbi incarnati nativitate exstitit, depromens homines illis temporibus naturæ Deorum communicari. Ut quia Apostoli et hi, qui in primitiva Ecclesia 425fervebant caritate nimia, semper gladium exspectantes, mortuos suscitabant et triumphum bellorum prævidebant, ut in Legenda de SS. Simone et Juda Apostolis ; sie et nostra sibylla, in nobili regno Franciæ, prælia in salutem Francigenarum dicitur dirigere contra ipsius regni occupatores et invasores.

III. Delphicam in templo Delphici Apollinis genitam, quæ ante Trojana bella vaticinala est, cujus plurimos versus operi suo Homerus Græcorum potissimus inseruit Poeta (ut in Inst. De jure naturali gentium, § 4), sicut apud Latinos Virgilius dicitur. Ad nostrum propositum. Destructa Troja cœpit plantari Roma, uti dicunt Orosius et Gilbertus279 in suis chronicis. Pari modo, expulsis Anglicis, recuperabitur Parisius, et Francorum stabilietur regnum in manu Delphini, principis illustrissimi de domo Franciæ primogeniti.

IV. Herophilam in Babylone natam, cujus carmina sunt inventa in Erythræa insula ; quæ celebrior et nobilior cæteris proclamatur, eo quod manifestissime de Christo scripsit, et regni Judæorum destructione ; quæ etiam fertur fuisse tempore Achaz et Ezechiæ Regum Juda, anno a mundi exordio ter millesimo du centesimo quincuagesimo tertio (de quibus IV. Regum capp. 17 et 18). Concors nostra sibylla de Delphino Francorum rege, multa re gesta partim, partim aliqua in futurum exspectanda, tanquam vates fidelissima in rerum eventibus significavit.

V. Samiam ab insula dictam, de qua dicit Beda lib. De temporibus, cap. 33, quod longissimus ibidem 426dies habet æquinoctiales horas quatuordecim et tertias duas unius horaæ ; et gnomi viginti unius pedum respondent umbræ quindecim pedum. Prognosticavit unum regem universæ terræ ; nostra vero sibylla, unum regem in regno Franciæ, sine Anglorum schismate.

VI. Amalthæam, quæ novem libros obtulit Tarquinio Prisco, in quibus erant Romanorum decreta conscripta. Ipsa etiam Cumæa est dicta, de qua Virgilius :

et rursus Lucanus, lib. V, fol. 3, post principium de Punico bello :

ubi lustrantur civilia et punica bella sacratissimi Pompeii, quem Mars progenitor Romuli dicavit urbi280, qui et regna subjugavit. Ejus tamen sepulchrum adhuc cernitur in Sicilia, quæ Romanæ Ecclesiæ dignoscitur fore subjecta, ut in Clem. Pastoralis De sententia et re judicata ; et etiam lib. VI. cap. Ad Apostolicæ, etc. Sic necesse est ut nostra sibylla Delphino in Regem Francorum coronato, dabit informationes et sana consilia, per quæ ipsum regnum conservabitur, gubernabitur et prosperabit. Expleto tempore sui vaticinii exibit regnum, et Deo serviet in humiliato spiritu. 427Celebrior namque erit ejus memoria in morte quam in vita.

VII. Hellespontiacam in agro Trojano natam, quæ scribitur tempore Solonis fuisse, qui cum Dracone, ut dicit institutio Justiniana, primum jus Atheniensibus edidit civile ; et viginti quatuor litteris in canna mandavit uti in scribendo, anno post mundi creationemter millesimo sexcentesimo decimo octavo ; quibus Aristoteles Nicomachi filius erat auditor Platonis, decimum et octavum annum agens suæ ætatis, tempore Assueri de semine Medorum occupantis regnum Chaldæorum, ut partim refert historia Esther, quæ eo tempore fuit completa. Ad propositum nostrum. Sibylla Franciæ faciet parlamentum Parisius solemniter tractari et teneri pro justitia unicuique ministranda ; leges quoque Solonis in villa Parisius ardentius observari, et litteras tam divinarum quam rerum humanarum, doctrina et scientia venerabilium et egregiorum doctorum et magistrorum, publice atque continuan ter edoceri et prædicari, etc.

Longum et dispendiosum esset proprietates sibyllarum omnium nostræ sibyllæ applicare, de quibus, videlicet Phrygia, Tiburtina, et Albumæa, ad præsens supersedeo causa brevitatis et tædio laboris : quumutique ex jam positis potest quilibet sana ; mentis intelligere quia nostra virguncula sibyllæ nomen convenienter sortitur. Et non immerito juxta statum hominum et temporum qualitates Deus varie ac diversimode sua miracula in mundo operatur per sexum debilem et muliebrem, atque occulta revelat, quatenus hoc intuitu principes et dominatores terræ sentiant supra se divinam poteutiam, in arcu et gladiis non sperando ; 428sicuti in retroactis temporibus legitur actum de Debbora Judicum cap. V., Judith et Esther, ubi manu fœminea farta est victoria virtute divina. Nempe exinde Deus magis glorificatur, quam si in decem inillium millibus populum suum libertati restituisset. Quanto enim persona infirmior, tanto contra fortiorem triumphus gloriosior.

Efferor equidem ad Anglorum gentis ferocitatem, quæ in hasta, gladio et arcu docta est ad bella. Quippe regnum Franciæ subegit sibi sub tributo. Videat tamen quo jure id facere potuerit, quum alias rex Anglorum feudatarius investitus regis Francorum exstitit, ut De judiciis cap. Novit ; quales ergo fecerit hostendicias juxta constitutionem Friderici etConradi inclitæ memoriæ (in lib. III. De Feudis, tit. In quibus vasallus fenetur domino), Imperialem firmiter ; item lib. III. De pœnis violatæ pacis, ex constitutione supradictorum Нac edictali, etc. Non ergo immerito uti alienigena expellitur, qui contra imperatorum sanctissimas leges dolo mercatur. Pia Gallorum Francia multos doctores profundissimos generavit in Dei Ecclesia. Ferox Anglia quam plurimos atrociter mulctavit, quos ad cœli misit palatia per sævissima supplicia. Quæ enim proprium sanguinem non erubuit fundere (ut Ex. De homicidio) sicut dignum, alienum non negligit grassari. Нæc, inquam, ex terræ nascentibus dulciter alitur ; ista vero ex maritimis fluctibus fervore maris ad instar concussa, aliorum bonis utitur. Insulares maris, veluti Anglici, Britannici, Scoti et Thylenses, qui novissimi omnium, apud quos, ut refert Plinius, mare congelatum habetur, ferarum ferocitate exercitantur. Quare crudeliores sunt cæteris nationibus 429ad sæviendum non solum in hostes, verum etiam quandoque in propinquos et amicos ; qui, ut narrant Horatius et Juvenalis, brumali tempore noctes habent in longum continuatas sine die decem et octo dierum, sine diei vicissitudine. Nox utique a nocendo dicitur. Quare iste populus ad nocendum promptus, quem ad ignominiam confusionis Dominus in manu Puella ; nostræ sibyllæ subito reduxit.

Varro refert multas sibyllas, per quas salus regnis, pax terris, unitas patriæ restituta commemorantur. Nam in Rheni partibus Hildegardis281, cujus vaticinia et sepultura in Pingwia282 narrantur, de quibus incolæ terræ multorum usque hodie futurorum aspiciunt eventus. Insuper et Norweyæ regno Brigitta, spectabilis genere et prosapia, quæ obdormivit in Domino in crastino Mariæ Magdalenæ anno Domini M CCC LXXII283, quanta fuerit sibylla et propbetissa, 430attestantur octo ipsius libri cœlestium revelationum, in quibus multifaria vidit de statu Ecclesiæ futuro, præsertim in quarto, ubi loquitur de glomeratione filorum, et de auro ductili in comparatione ad Urbanum VI. Verisimiliter in Epistola ad Gregorium XI. quam de Roma misit Avinionem, prælibata Brigitta de regno Sueciæ nata, in qua evidenter exponit de modoassumptionis beatæ ad regimen universalisEcclesiæ, jucunditatem sui animi, cum quorumdam occultorum mysteriorum insertione ; quam nuper Bonifacius IX. catalogo Sanctorum aggregavit. Quæ quidem omnia et singula per eamdem [prænuntiataj aut jam præteriere, juxta prophetiæ præconium, aut secura fide exspectantur in futurum fienda sine formidine ad oppositum.

Quæ autem tantarum rerum gestarum et stupendarum ratio et causæ nunquam consuetarum fieri, plus solet284 admirari. Ab olim namque temporum Deus in prophetis prædicabatur mirabilis. Et hi quasi naturali jure videbantur auctoritatem habere prophetandi, quia propheta nascebatur de prophetæ lumbis, ut Osee de Beeri, et Johel de Phatuel, etc. semine processerunt, non tamen obstante, quod lumen prophetiæ excellentius sit lumine rationis naturalis. Spiritu enim divino tacti nunc movebantur ad apprehendendum, nunc ad loquendum, nunc aliquid faciendum, vel ad omnia tria simal, juxta boni magnitudinem quod per eos dare voluit Deus, aut mali pœnam ultione temporali emendare præordinavit. Populus 431deinceps ita fastidiosus factus fuit in prophetarum annuntiatione, ita quod neque ad bonum profecit, nec a malo cessare curavit. Ac etiam hi quandoque in spiritu vehementi conturbati vindictam intulerunt, ut IV. Reg. cap. 1, de Elia et duobus quinquagenariis. Similiter de eodem, III. Reg. cap. 18. Eodem modo de Elisæo et pueris sibi illudentibus, quos numero quadraginta duos occiderunt duo ursi de saltu venientes, ut IV. Reg. cap. 2 circa fin. Et amplius quandoque commovebantur contra Dominum eos mittentem, in spiritu turbati, ut patet de filio viduæ Amati nomine, quem Elias suscitavit ; qui sedens sub hedera, prophetiam comminatoriam contra Assyrios Ninivitas non videns completam, irascebatur contra et adversus Dominum, ut Josue ult. cap.

Nunc vero, tempore gratiæ, hujuscemodi dona Dominus Deus decrevit revelare in genus humanum per sexum muliebrem, qui mollis est, et compatiens, et super afflictos pia gestans viscera ; quatenus pietate admoniti, potius deflectamur in bonum, recedendo amalo, zelo caritatis ex pietate, quam verberibus castigationis ex timoris terrore. Nobile, inquam, hoc regnum Franciæ ruinam passum est ex superfluitate vitæ et abundantia panis, propter unius mulieris speciem285. Ut autem ordo reparationis ex merito respondeat prævaricationi ex delicto, per personam sexu fragilem, vita autem humilem et Deo devotam, expedit reparari per virginem, quod desertum 432fuerat per mulierem. Francia enim fastu tumoris, se potentia et armis extulit super omnia christianorum regna ; patrias convicinas ad pacem terruit, ut leo ; et quando fremuit, terras invasit et devastavit ; confidens nimium de sapientia aliorum consiliorum, uti Achitophel ; et divitiis, uti Baruch cap. 3, exaltando se ad sidera ; nunc vero prostrata in terra, propria potentia et armorum fortitudine non valens resurgere. Ut ergoDeum timeat, et pacis satorem clarius agnoscat in omnibus viribus rationabilis creaturæ, relevare Deus dispo.su it quod ex se surgere non potuit, quum ad ima penitus corruit et declinavit.

Sentio virgunculam in Francia sibyllam. Nam apprehensione instinctus, revelatione spiritus quoad visionem, consilii persuasione, et facti determinatione in propria persona rebus agendis et actis fines imponit, ut dicit B. Thomas in Secunda secundæ, cap. LXXIII, q. 9, art. ult. Et deinceps ipsa adhuc semper fuit intenta et agitata prophetiæ spiritu prædestinationis, quam necesse est omnibus modis evenire. Sed quum inceperit visionem comminantis exponere prophetiæ, etsi pœnitentia populi extunc, contra quem terrores divinos et ultiones justitiæ denuntiaverit, non sortietur effectum præoptatum et finem anhelatum (nam spiritus Domini perfectius corda prophetarum tangit, et mentes illuminat, ut IV. Reg. cap. 20) ; verisimile erit quod apud vulgum divinationis auctoritatem atque credulitatem non plene obtinebit, quanquam vera sit sibylla, sicut ejus vita et actus contestantur. Frequenter enim purgat et lustrat conscientiam per puram confessionem, et roborantur in virtute spiritus sapientiæ in Eucharistiæ perceptione, conversatione 433humilis, modesta, et bonis consentiens, rapinam pauperum valde detestatur, pupillorum orphanorumque depressionem. Quare honoris statum in Francia obtinet pro tanto tempore, quo visiones promissionis prophetiæ revelat. Gallicana autem natio calliditate floret. Plus enim æstiva est quam Allemannica. Hæc autem fortior, quia uberior sanguine ; ideo non metuit ex tanto vulnera, ut dicit Vegetius De re militari, lib. I. cap. 2. Idcirco violenti præsumptione moveor exasperando, quod, quum declinaverit modum prædestinationis prophetandi et promissionis, jugum Domini abjiciet, neque vocem prophetæ audiet, sibyllam in exsilium deportabit, et tandem cum gente Judæorum malum in die furoris Domini sibi thesaurizabit, ut patet ex canoue Bibliæ in multis historiarum passibus.

Quo autem genere visionis innitatur prædicta sibylla, vulgus non cessat petere. Plus anno revoluto per quemdam Francigenam, ordinis Norbertinensis sive PræmoDstratensium, Laudayam286 venientem cum duobus equis veluti romipetam, fui partim edoctus. Nam et ipsa nocte astra cœli coutemplatur, et sidera metitur. Puto tamen quod visus ejus plus sit contra septentrionem, et quod inde notavit sidera Coronæ novem stellarum, tres ipsius splendidiores, puta regem Angliæ, duces Burgundiæ et Aurelianum, quem Delphinus suo habet sub imperio : Herculem stantem genuflectentem, in capite et utroque humero stellam splendidam habentem, ropulum287 in dextera, pellem 434leonis in sinistra. Diligenter conspexit leonem de Anglia ropulo Herculis conterendum, et ipsius potentiam humiliandam ; Cassiopeam in tredecim suis stellis in sede quiescentem, quarum prima splendida in capite, dummodo filia regis Franciæ copulata exstitit matrimonial iter Heinrico regi Augliæ ; altera magna et splendida in umbilico sita, quoniam ex semine regis Angliæ genuit Heinricum, regem Angliæ, adhuc in puerili constitutum ætate, qui et dominus erit maris, postquam regna Daciæ, Sueciæ et Norweyæ leonibus Anglicis subjugaverit. Sed Andromedam, reginam Franciæ revelavit, quæ viginti stellarum sidere gloriatur : in capite quippe splendidam ; nam primogenitus Delphini rutilantior erit cæteris288. Utraque denique manus Andromedæ plena justitia et veritate ; gressus ejus super Leonem et Draconem.

Et hoc quoad primum genus visionis.Plura de eodem posuissemus, utpote de Bellerophonte, Helice et Phœnice, quæ et etiam sidera appellantur. Similiter et de astris, ut Orione, Boote et Hyade, quæ vernali tempore plus apparent, atque eorumdem significa tiones et ostensiones ; quæ prætermisi brevitatis causa, et tædii laboris, atque modici fructus. Equidem hæc res in labore constituitur, qui ut plurimum contemnitur. Stella dicitur a stando, quia fixa est orbi. Sidera stellis plurimis sunt facta, ut Hyades et Pleiades, per quæ anni tempora discernuntur. Unde Ovidius :

435Ponit poeta partem pro toto, vel autumnum pro anno, synecdochica locutione, etc. Astra sunt stellæ grandes, uti Orion, Bootes, Arcturus in præcordiis Boetis, et Arctophylax, qui et custos planetarum dicitur, etc.

Ecce posui discretionem propter plus sapere de materia objecta. De militiis namque cœli pulchrum est loqui, quoniam sermo scintillat in auribus audientium ; sed labor egregius, nam divinus ; deorum enim particeps naturæ astrologus reputatur. Nolo tamen hanc nostram sibyllam inter planetarios fore connumerandam, quos Ecclesia improbavit, ut caus. XXVI. qq. 2 et 3. per totum ; sed imaginario genere, semoto dubio, non excluditur : quando somno plerumque educta, aut voce de cœlo prolapsa, aut accepta parabola, corporaliter videndo res et ipsarum varietates, ex quibus elicit quis futurus prælii aut belli erit eventus ; intuitu vero mentis, ita quod sæpe in ecstasi videtur posita per maximum, ut sic revelationibus suis veritatem ministrando. Nam non dubito quin quandoque, jejunostomacho, perdiem naturalem consideret ponderetque rerum exitus et optimos fines, solitariam sectans quandoque vitam, ne, quod dono divino quæritur, conversatione humana perdatur. Nam Parmenides philosophais in rupe Ægyptiaca quindecim annis sedit, ut sapientiæ naturalium rerum vacare posset, ab hominibus sequestratus.

Adhuc vulgus vacillat admiratione suspensus, unde hoc accidat, quod sibylla nostra non prophetizet de aliis regnis aut terris, provinciis vel ducatibus, etc. Responsionem aures mulcentem leviter dabo. Studiosus inquisitor debet contemplari Magistrum Scholasticæ 436historiæ de corresponden tia librorum Regum, capite decimo tertio, de Isaia propheta, nato de semine regio, qui captivitatem Babylonicam sub quatuor regibus prophetavit. Similiter Jeremias auno decimo tertio regni Josiæ exorsus est prophetare usque ad tertium annum Joachim regis Judææ, quo captivitas est facta. Ezechiel autem et Daniel sub quatuor regibus Chaldæorum, Nabuchodonosor, Balthazar, Dario, Gyro. Hi quatuor majores prophetæ nihil amplius respiciebant, nisi solum reges Judæorum, captivita tem et eorumdem liberationem. Modicum fuit eis cura de regnis Chaldæorum, Assyriorum, Medorum et Persarum, etc. Tandem prophetæ duodecim minores solum super his, ad quæ missi fuerant, prophetabant. Quidam super regno Judæoe, hoc est, duarum tribuum ; quidam super Chaldæorum regno ; quidam Medorum ; quidam Assyriorum, singuli sigillatiin prpphetabant, et non singuli ad singula. Ita et pari passu nostra sibylla solum respicit regnum nobile Franciæ, et non cætera. Audivi tauten relationem cujusdam, qui hoc ipsum fama intellexit ulteriori, sibyllam Franciæ testimonium fidele de quadam alia sibylla Romæ commorante, quam corporali-visu nusquam est contemplata, evidenter dedisse, per quam Bohemiæ regnum foret recuperandum. Ecce res insolita ; quare admiratione digna. Quid autem placet, nisi ac si diceret pro regno Franciæ duntaxat se fore missam, sed pro alio regno aliam esse missuram? Ut autem refert Magister in historiis, Epiphanius, Cypri episcopus, in spiritu meruit prophetarum secreta scire, ut quia mundus carne et plenus fide. Non ergo mireris sibyllam Franciæ, aliam venturam pro altero regno nominare, 437locum habitationis et personæ dispositionem describere : nam virgo Domini est ; cogitat quæ placeant Deo. Ut sit casta mente, spiritu et corpore immaculata, intellectus utique propheticus lumine divino confortatus, transgreditur visionem corporalem et intellectualem naturalem. Visus enim corporalis stat ad superficiem visi corporis, et ultra non progreditur. Sed intellectus naturali cognitione constat ad illud quod ex sensibilibus potest cognosci, ut etiam ultra progrediatur. Eapropter non una et eadem visione omnes prophetæ videbant. Quidam enim denuntiarunt Judæorum futuram excæcationem ; quidam gentium illuminationem ; quidam Judæorum finalem conversionem. Qua ; omnia brevi sermone Apostolus Ad Romanos XI cap. commemorat, dicens : Cæcitas ex parte contigit in Isræl, ecce primum ; ut plenitudo gentium intraret, ecce secundum ; et ut omnis Isræl salvus fieret, ecce tertium. Quod erit in consummatione sæculi, et circa finem mundi, quum fiet unum ovile, hoc est, un ;tas Ecclesiæ in se omnium nationum collecta sub unius fidei disciplina ‘, et unus pastor, qui an imam suam posuit pro ovibus suis, quas per aspersionem sui sanguinis in velleribus insignivit, quas ad fontes vitæ et pascua virentia perducet ; qui Deus et homo natus de Virgine, vivit et regnat in sæcula sæculorum, amen.

Quamvis stylus Tullianicam non redolet eloquentiam, sed inculto sermone has veritates depinxi, et manus insuper arundine tædiosa, non tamen ex illo minus fructuosa. Qui granum paleatum ecorticaverit, ipsius dulcedinis fœcunditatem medullitus inveniet. 438Fatidicorum et mathematicorum, qui in explorandis hominum genituris ad atomum usque pervenire contendunt, considera tiones, necnon cœlorum astrorumque intluentias, et sermones de messe regis Francorum et pacis et guerræ, qui velit speculari lugubres noctes laborando, deveniet ad præmissorum omnium evidentem experientiam, quæ rerum rectrix est et magistra efficacissima. Sed quum sim Christicola, non est mihi de talibus ulla cura ; sed quæ dicta sunt, ad præsens sufficiant.

Explicit rotulus primus de Sibylla Francica.

439Rotulus II.

Deus illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum (ut De hæreticis, cap. Cum ex injuncto) ; et quæ dicta sunt in tenebris in lucem producentur ; quoniam nihil opertum, quod non reveletur, et occultum quod non sciatur. Ante omnia supplico attentius, ne mihi sitis summi exactores, sed sustinete modicum quid insipientiæ meæ ; supportate me in caritate. Quæ enim scribo, ecce coram Deo, qui conscientiæ mundæ est testis, quæ magisterium hono rat et respublicas facit fore beatas (ut De consolatione philosophiæ, lib. I, prosa 4, post princip.), testor non esse ficta. Pergo solum inter tot veritatem inquirere, et in suspenso dubio semitam eligere tutiorem (ut De homicidio, cap. Ad audientiam), utpote de sibylla regni et domina Franciæ, de qua nuper aliqua in rotulo persuasi, quem vestræ reverentiæ transmisi. Nunc autem quia contraria prioribus videor fabulari, ob id peto non maledici, tanquam qui terram duabus vus ingreditur, nominatur ex legis testimonio maledictus, ut De apostatis, cap. Qui dam.

Fabulando nuper consedi, nona die mensis septembris, cuidam doctori juris, de nocte, in quodam castro, circa focum in collatione. Qui et inter cætera retulit se noviter venisse per mare de regno Angliæ 440et proprio motu cœpit de sibylla Franciæ famare, quodque apud plurimos ejus facta detestarentur, et non immerito. Nanti revolvendo libros Testamentorum veteris et novi, nusquam legitur licere mulierem in habitu virili, et præsertim in armis militare. Quare argumentum sapientum esset contra eamdem, quia non bono spiritu ducta, talismodi attentaret et prosequeretur : sed quin imo fortins, fide multorum, magicis artibus et dinbolicis suggestionibus talismodi mira hinc inde operaretur, etc.

Ad quæ respondi, licet insufliciens :

— Contestor lege prohibitum (ut in Deuter. XXII. cap.) mulierem non decere habitum virilem deferre, nec vice versa, ne ritus gentilium consuetudinibus fidelium approbaretur. Nam mulieres gentiles, ut sacra tas Martis ædes libamentis suis consecrarent, arma portabant et virorum induviis vestiebantur ; ac contra viri colo et fusis intendebant ob Veneris, deæ sacratæ amori, honorem. Nempe opera rei illicitæ, ut sic exhibita vitioque notata, prorsus est punienda ; tum quia cultus exterior conditioni personæ, secundum communem consuetudinem, competere debet. Attamen, ut dicit B. Thomas in Summa, q. LXIX, art. 2, sinepeccato hoc potest fieri ex necessitatis causa, vel occasione occultandi ab hostibus, sive alterius rationabilis causæ. Unde merito leguntur persæpe mulieres habitus consuetos mutasse, ut Thamar in bivio, Genesis XXXVIII. capitulo.

Respondit : — Sed non muliebrem.

— Et amplius, sicut refert Beatus Hieronymus in libro Vitæ Patrum, de Fratre Marino, qui, negato sexu et habitu, religionem assumpsit mutato nomine 441fœminino in masculinum. Tum quia virgo fuit amica patri filia, qui intravit religionem ; ipsaque suspirans ad eamdem, negavit nomen Marina, insuper et sexum muliebrem, et dixit se Marinum fore masculum, etc. Et Beato Hieronymo valde stat Ecclesia tanquam veritatis assertori, ut refert Gelasius papa in dist. XLI. can. Sancta Romana, in quo etiam idem liber, videlicet Vitæ Patrum, ab Ecclesia approbatur septuaginta duorum episcoporum testimonio. Et si Deo placuit Marina virgo militans in habitu spirituali virili, quimi tamen certa spiritualia intercipi non debeant ulla fraude neque dolo : quanto magis ista virgo sibylla in armis bellicis non offendit ; sed ad defendendum et præcavendum pro republica et communi bono poterit militare?

Et miror quod tam famosa in prosperis actis et agendis, non probetur cujus sit spiritus ; et quod tam ardua et stupenda, examinari et probari negligantur ab Ecclesia. Equidem quum negligentia an imam lædat, et noverca sit divinæ disciplinæ (ut in Auth. coll. VI. De quæstore § Hæc omnia), in culpa esset Ecclesia ista dissimulando si pertransiret, quum dissimulatio quandoquesit peccatum mortale. Quod tamen absit. Virgo enim sancta, immaculata, et sine ruga mater est Ecclesia, ut in Clem. De summa Trinitate et fide, etc. Quare moveor virginem sibyllam sol um ex relatione boni odoris et famæ, quam plurimorum sermonibus didici, his scriptis excusare : salva tamen protestatione, quod, si facta ejus reprehenderentur a sacrosancta Romana Ecclesia, quæ Domino disponente aliarum est rectrix et magistra et omnium fidelium (ut De summa Trinitate, c. Damnamus 442§ penultimo), aut quocumque habente auctoritatem abeadem, qui hujuscemodi detestaretur veluti perniciosa et fidei catholicæ contraria, reprehendo et detestor omnia et singula, sicut præmittitur, per præfatam sibyllam facta, aut in futurum fienda quomodolibet, tanquam irrita et superstitiosa, ex his meis scriptis et mea propria manu. Nam etsi Angelus de cœlo aliud mandatum, quam quod Ecclesia approbat ac statuit, mihi evangelizaret (Ad Galatas, cap. I. v. 8), ei non crederem. Scio enim quod et Satanas quandoque se transfert in Angelum lucis, ut et miseras dubitantium possit illaqueare animas ; et multa rum habet scientiam rerum, ut patet ex sententiis Isidori, II. libro Sententiarum, dist. 8, dicentis : Triplici acumine spiritus malignus vigere dignoscitur ; subtilitate naturæ, quia licet lapsus gratia, non tamen spoliatus natura ; experientia, quæ rerum effectrix est magistra (ut De elections, c. Quid sit ecclesiis libro VI), quæ et indoctos sapientes constituere consuevit ; et permissione divina, ut in beato Job, Antonio, etc. Unde ad illudendum laqueos ponit occultos, ut seducere possit, imo etiam electos quandoque ponit in errorem.

Videtur tamen mihi quod hæc sibylla præstigiis spiritus maligni non impclli tur ; alioquin pœnas legales nequaquam effugeret, ut C. De maleficis, l. Nullus, I. Nemo, l. Culpa. l. Gladio enim ferienda foret aut igne cremanda (in Inst. De publicis judiciis, § Eadem lege) ; ubi secundum Accursium, Azonem, et Bulgariun per legem Corneliam de sicariis, venefici, qui mala medicamenta publice vendiderunt, ita quod veneno veluti gladio homo exstinguebatur, qui assysini 443appellantur (ut De homicidio, c. Pro humani, libro VI), per quod non solum mors corporum, verum etiam animarum periculum procreatur ; et susurri, hoc est incantatores, et cæteri odiosis artibus insistentes, pari passu ambulant ad pœnarum mulctationem. Sed quinimo de meritis, exigentibus sanctionibus legum, si noxia deprehenderetur, letaliter plecteretur, quanquam canones mitius pœnam quadraginta dierum infligunt pro pœnitentia, ut De sortilegiis, c. In tabulis, etc.

Volo tamen aliqua præmittere argumenta ad artes diabolicas cognoscendas, unde tandem præsumptio de sibylla possit eo efficacius haberi ; primo tantum præsupposito tractatulo de superstitionibus venerabilis magistri Nicolai Jayr, doctoris sacræ paginæ almæ Universitatis Heidelbergensis, cujus fama et vita multimodis laudum titulis glorificatur, ipsiusque scripta ab Ecclesia merito approbata sunt, quum ab ejus unitate ex fidei integritate non videtur fecisse digressionem. Ast etiam quia idem libellus communis est in hac patria, et notus sicut suus auctor, idcirco eum pertranseo, et in eo contexta in veritate præsuppono, volens aliqua obsecundare quæ in eodem posita non invenio.

Solinus libro secundo De mirabilibus mundi dicit : Nascentium prima vox vagitus ; lætitiæ enim vox in quadragesimum diem differtur, solutis et purgatis matris doloribus. Solus autem Zoroastres eadem hora, qua natus, legitur risisse. Nec hoc bonum signum indicatione futurorum : ipse enim fuit primus magicæ artis inventor ; nempe iconias, id est, imagines, invenit, quibus hæc ars inniti consideratur.

444Restat tamen iconicis similitudinibus astrologiam et nigromantiam, facultates supersti tiosas, miscere ; sed dispari quandoque cultu. Cujuslibet enim artis iconia vim suam retinet operativam. Præterea commentator recitat super Centilogio Ptolemæi (qui, ut tradunt Regnorum Historiæ, vir mirabilis exstitit in mathematicis ; plus enim astronomiæ addidit, quam ante se scriptum invenit. Hic fuit advocatus Alexandriæ, et cum instrumentis astronomicis observavit astra tempore Pii Antonini imperatoris, qui et interdivos relatus fuit, et ut Romulus a Romanis colebatur. Gener namque fuit Adriani tyranni, qui quartam Ecclesiæ fecit persecutionem. Fuit, inquam, in Rhodis insula, ubi navalia commercia olim tractabantur : unde lex Rhodiana sumpsit exordium, ut De consecratione dist. III, can. Rhodiæ leges, et ff. De lege Rhodia de jactu, l. Si laborante, § Si conservatis, etc. Statura namque moderatus, colore albus, fortis iræ, pauci cibi, redolentem habens anhelitum, et indumenta nitida ; composuitque multos libros, Almagestum, Perspectivam et Centilogium, etc., et vixit octoginta ocio annis. Proverbia sua ista feruntur : Inter homines altior exsistit, qui non curat in cujus manu sit mundus. Item : Ultimæ hominis promissiones cani sunt, etc.) quod vidit quemdam, qui sculpsit figuram scorpionis luna exsistente in scorpionis signo, et quisquis postea impressionem iliius habebat, sive incensu, sive cera, a morsu scorpionis curabat.

Narrat ad instar magister Robertus Holkot, Anglicus, quomodo suis temporibus, quidam fuit in Londoniis,. habens imaginem aurei leonis secundum certas constellationes 445fabricatam. Quo mediante curabantur, qui febre quartana laborabant. Hæc ille quæstione quinquagesima secunda, circa librum Sapientiæ Salomonis. Cujus pone rationem. Nam, ut dicit Experimentator post divisionem triplicis generis leonis, leo siccissimus est animalium, et omnium quadrupedum adeps ipsius calidior est, et febribus quartanis conquassatur. Quare figura leonis sub influentia tredecim stella rum, signum leonis describent him, videtur remedium præstare contra febres leoninas, id est, quartanas. Nam scorpio in theriaca morsum scorpionis sanat, ut testatur Philosophus in libro De pomo, dicens : Tantum valet logica philosopho, quantum scorpio in theriaca, qui solum prodest percussis a scorpionibus, et non sanis ; sic solum contra sophistas valet logica, et non veritatem nude inquirentes.

Ecce istæ figuræ efficativas habuerunt operationes, testibus egregiis magistris præmemoratis. Quum tamen illustrata ratio persuadet, imagines artificiales nullam posse consequi veritatem ab arte, nec ullam habere a corporibus cœlestibus, nisi si quam haberent ratione naturæ et substantialis formæ. Nam figura, quam res imprimit, non causat principium alterandi.

Quare patet quod tales figuræ, utpote scorpionis et leonis, per occulta pacta ratione quorumdam characterum ipsis impressorum a dæmonibus inventa, ipsisque dncmouii.s, ut sic fuerunt, consecrata. Nam solum in hoc iconiæ astrologicæ et nigromanticæ videntur differre, quod hæc occultis pactis, illæ vero publicis expressæ, invocando dæmonum virtutem, a suis artificibus conficiuntur et fabricantur. Mathematici autem iraniis, sive similitudinibus figurarum illi arti 446congruentibus, quandoque utuntur. Sed hæc quoddam divinitatis in se videntur habere oraculum ; quod apertissime patet per dominum Albertum Magnum in suis Præstigiis. Illas etiam fatetur Beatas Augustinus IV. libro Confessionum fabricasse, dicens : Illos planetarios, quos mathematicos vocant, consulere non desistebam. Et idem caus. XXVI, quæstione secunda, can. Illos planetarios.

Rursus distincta est astrologia ab astronomia. Nam, teste Hugone in Didascalico, lib. II, c. 11, Astronomia de lege et habitudine astrorum in eorum motibus, sitibus, orbium dispositionibus, et eorum quantitatibuset proportionibus, demonstrativis processibus investigat ; ex quibus futuras eclipses, conjunctiones, et alias stellarum prædicationes prædicit. Et hæc est una de septem liberalibus, quæ intellectum humanum elevat ad considerationem excellentissimi operis Dei, quod est mira fabrica et aula cœlorum nobilium. Sed astrologia astrorum et partium cœli conditiones et habitudines observat, et eas considerat tanquam causas et signa futurorum eventuum. Et illa partim est naturalis, partim superstitiosa. Naturalis est in complexionibus elementorum et aliorum corporum, quæ secundum superiorum contemperantiam variantur in sanitate, ægritudine ; tempestate, serenitate ; fertilitate et sterilitate. Superstitiosa vero in his eventibus, quæ libero arbitrio subjacent, quam, ut testatur Hugo ubi supra, mathematici tractant ; qui in explorandis hominum genituris ad atomum usque pervenire contendunt, dum zodiacum circulum in duodecim signa, singula signa in partes triginta, partes iterum singulas in puncta duodecim, 447puncta singula in momenta quadraginta, momenta in ostenta sexaginta distribuunt, ut considerata diligentius partitione stellarum fatum ejus, qui nascitur, quasi absque erroredeprehendant, ut dicit dominus Beda, libro De temporibus, cap. III, etc. Ecce quantum laborom et quam frequens exercitium vanitas ista exquirit.

Sunt etiam mathematici, qui materiam a sua quantitate et cæteris accidentibus abstractam considerant : quos Boethius intelligentes appellat ; qui res sub globo lunari beatiori et primori intellectu speculando cognoscunt, quod magnam luminis claritatem intellectus requirit, etc. Verumtamen Beatus Augustinus astrologiam reprobat V. libro De civitate Dei, cap. primo usque ad octavum ; item secundo De doctrina christiana, ubi dicit : Motus siderum certus ; sed ex qua motione mores nascentium et eventus velle prædicere, magnus error et magna est dementia ; etc. Sententialiter etiam dicit de astronomia : Quamvis siderum demonstratio superstitionem per se non contineat ; tamen quia familiaris est perniciosissimo errori magorum, eapropter commodius honestiusque contemnitur a christianis, quam addiscitur. Etiam detestatur eam propheta Isaias, cap. XLVII, vv. 11 et 13, ubi loquitur de Babyloniis et Chaldæis, apud quos viguit astrorum consideratio : Veniet inquit super te repente miseria quam nescies. Stent et salvent te augures cœli, qui comtemplabantur et sidera et menses supputabant. Item Apostolus ad Calatas, cap. IV. v, 9, dicit : Quomodo convertimini iterum ad infirma egenaque elementa, quibus denuo servire vultis. Dies observatis, et menses, et tempora, et 448annos. Timeo vos ne forte sine causa laboraverim in vobis. Quamvis secundum B. Hieronymum et Glossam ordinariam super eodem passu, ista littera de cæremoniis judaizantium accipitur, non tamen inconvenienter, secundum magistrum Heinricum de Hassia, de astrologicis nude ad litteram intelligi poterit.

Est autem sciendum, ubi posui imago, figura, vel similitudo, semper nude intelligite iconiam, qui terminus iconia proprius est hujus artis ; sed propter magis intelligere, addidi concomitantem, ut est figura, imago, aut similitudo, etc. Talibus enim iconiis virgo sibylla Franciæ non auditur intendere, neque aliqua fama unquam ipsam resperserat veluti de hujusmodi suspectam et notandam.

Cæterum autem nigromantia verisimiliter fabricat imagines, quas idola vocamus. Sunt autem nigromantia, pyromantia, hydromantia, geomantia, spatulomantia289, etc., per dæmones inventæ, quibus ab olim corda gentilium vanitati dedita, a cultu unius veri Dei prohibebantur impediti. Et illæ artes, secundum Beatum Augustinum, hominibus per dæmones inspirantur ex quadam familiaritate, qua falluntur cum ipsis conversantur, permissione divina, propter multiplicia suorum peccatorum genera. Nam quædamquæ revelantur hominibus per dæmones, continent expressam dæmonum invocationem, sicut patet de modo includendi spiritum malignum, ubi requiritur certum pactum et 449promissio, quandoque sub chirographo, quandoque in proprio sanguine, quandoque in fidei renuntiatione et nominis Jesu Christi detestatione, etc. Nam fabricato idolo, si quis velit præscire aliquos futuros effectus, necesse habet offerre holocaustum, adjuncta adoratione verbis ignotis. Sunt enim talia verba ita truncata, quod neque Hebraica, Græca, Chaldaica, Arabica, Syriaca, eorum virtu tem possit interpretari. Sed videtur mihi quod istæ precationes, sub obscurorum verborum tenore, astutia dæmonis sint collecta ex diversis linguis in unum, quatenus cultor idoli non intelligat mysteria et vim talismodi verborum. Holocausto autem et adoratione comptetis, illusor fallax et pater mendacii suam exhibet præsentiam. O quantum obtulit holocaustum Gilbertus290, qui præceptor Ottonis imperatoris et Roberti regis Franciæ (qui sequentias Sancti Spiritus, et aliam Veni Sancte Spiritus edidit, illuminatusque rex et doctus exstitit), sex quoque principiorum, quibus dialectici quondam utebantur, auctor fuitt Quippe idem ambiit diversos honores. Primo namque tenuit cathedram Remensis Ecclesiæ ; tandem translatus ad Ilavennas ; ultimo factus papa, Sylvester in obedientia sua nominatus. Primitas tamen quum esset moiiachus Floriacensis cœnobii, cui præsidebat abbas Joachim, ut De summa Trinitate, cap. Damnamus, apostata factus, homagium propter honoris ambitum diabolo fecit, seque ei tradidit. Demum tamen membris incisis, jumento truncus corporis impositus, ad Sanctum Johannem in 450Lateranum Romæ est allai us, et ibidem sepultus291.

Quasi ad instar narratur de domino Alberto, cognomento Rygmirsdorff, episcopo ecclesiæ Halberstadensis, qui magnus fuit sophista (quod relucet in suis sophismatibus, quæ apud scholasticos in Universitatibus Rostochzensi292, Oxoniensi, Erfordensi et Lipsiensi, ut plurimum frequentantur). Idem dum esset in castro suo Grueningin293, per distantiam magni milliarii a civitate Halberstadensi sito, tempore litis et guerræ illustrium ducum Brunswigcensium294, habuit spiritum inclusum, quem consuluit, cuique holocaustum et adorationem exhibuit. Qui respondit consulenti : Domine, sis securus ; inimici tui subjicientur ; et eadem nocte, sopore gravato, castrum prædictum captum per duces fuit et exustum.

Ecce illusor fit fallax et expressa dæmonis invocatio cum mendosa deceptione. Quandoque tamen non fallenter, sed veraciter datresponsa juxta rei ordinem et seriem eventuum, sicut accidit venerabili domino Johanni Theutonico, utriusque juris doctori, quem domains Gaspar Caldrini in suis scriptis allegavit, in tractatu De decimis, etc. ; qui erat præpositus ecclesiæ 451majoris Halberstadensis, fervensque hujus disciplinæ discipulus. Semel in nocte sacra Natalis Domini legit lectiones nocturni officii in Coloniensi, Magdeburgensi et Halberstadensi ecclesiis ; auctoritate magicæ artis fretus, quasi spirituali motu, idem gelidus senex pera grando subtiliter per æra, in trium horarum spatio, tribus locis prælibatis a se invicem remote distantibus, personalem corporalemque sui exhibuit præsentiam. Habuit et spiritum inclusum, quem exorcismo compdlit ad responsa.

Accidit quoque, dum exorcismi præceptis contra spiritum inclusum insisteret, et sàcerdotem cum nola et Eucharistiæ sacramento domum suam audiret præterire, juxta honorariam consti tutionem De celebratione missæ, c. Sane, flecteret genua reverenter se inclinando sacramento. Umbraculum vero in vase vitreo idem cernebatur facere. Et quiu incautus sacerdos unam partem duntaxat in pixide habuit, quam integram infinno communicavit, eoque revertente idolatrare populum induxit et permisit : audiente nolam domino Johanne, genua curvavit. Subridendo spiritus dixit : Domus est vacua, et hospes exivit. Transiens præpositus pixidem respexit in qua portabatur sacramentum, et eam vacuam reperiit. Ecce veritatem responsis suis dedit. Idem quoque dominus Johannes Theutonicus mirificus magicæ artis fuit operator. Ædificavit quidem quoddam tonitru velum295 de maximis sectis quadratis lapidibus sub terra, in quo 452et ego fui, teste prima veritate ; ubi exercitiis artis prædictæ diligenter vacabat, et multas experientias in rerum eventibus explorabat et demonstrabat desuper his.

Quandoque etiam decipiuntur in arte magica studentes, non quidem ab illis dæmon i bus, quos colunt et mvocant ; sed ab eorum principibus, qui sunt aliis potentiores. Unde dum quidam Allemannus peregrinaretur ad Sanctum-Jacobum, ut venerat ad regnum Navarræ, quemdam nigromanticum obviam habuit, qui dixit peregrino : Video te esse in mortis periculo ; sed si vis mihi mercedem rependere, salvabo vitam tuam. Allemannus spopondit. Ducit igitur nigromanticus peregrinum in quamdam villam, et in camera præparavit sibi balneum, et dum esset in aqua balnei, collocavit ante eum speculum delectabile, quo magici uti solent, et quæsivit ab eo quid videret. Respondit peregrinus : Video in domo mea uxorem meam, et virum cum ea. Tunc nigromanticus quamdam imaginem formaverat de cera virginea, et iterum dixit peregrino : Quid vides in speculo? Respondit : Video quemdam clericum stare arcu extento et sagitta immissa, ut sagittet imaginem tuam ceream. Tunc nigromanticus ait exponendo ei factum : Imago inquit cerea, imago tua est. Uxor autem tua et clericus ipsius amasiator, in hoc conveniunt quod teoccidant ; quia si imaginem illam poterit clericus sagittare, mortuus es. Custodi ergo 453teipsum et quando incipit trahere arcum, immerge teipsum totum sub aqua balnei, in qua stas. Hoc fac trina vice, quia pluries non potest sagittare. Quo facto erexit se peregrinus de aqua, et herum speculum respiciens, vidit quomodo uxor cum ancilla clericum illum mortuum subitanea morte in quodam sepelierunt stabulo. Solvit igitur Allemannus nigromantico mercedem, et peregrinatione peracta domum rediens, quæ in speculo viderai, opere completa perspexit. Unde patet quod nigromanticus ille Navarræ habuit dæmonem superiorem ad illum quem habuit clericus domicum uxore peregrini. Et sic ille clericus fuit deceptus non quidem a suo dæmone, sed a superiori, ut patet.

Non puto silentio prætereundum quod multi simplices illuduntur magicis urubus, dæmoniorum suggestionibus auctoritatem nequaquam adscribentes, propterea quod mysteria pactorum et ipsorum occultas causalitates non intelligunt, sed quandoque credunt fortuito, aliquando naturali progressu, hujuscemodi evenire. Sicut id quod refert Palladius De agricultura, lib. I, ubi agens de columbis dicit : Columbæ non pereunt, nec locum deserunt, si per omnes fenestras aliquid de strangulati hominis ligno aut vinculo suspendatur. Omnia talia spectant ad quædam pacta antiquitus inter homines et dæmones constituta, et multa alia quæ communibus usibus a vetulis mulieribus frequentantur, sicut sunt medicationes296, quas faciunt cum pepulis et sputo infirmi 454caput dolentis, ex septem pedum longitudine, ad recuperanda perdita297 : veluti qui cholicam patiuntur passionem, quæ a vetulis mulier prægnans dicitur, et turriones, pustulas aut ulcera pulmonis patientes. Nam cum longitudine crucifixi nituntur curare, proferentes verba, quorum significata diabolo bene sunt nota ; et maledictiones, quas habent pro benedictionibus, in remedium amaroris alvei sive vecordiæ passionis ; et exorcismos quibus compellunt amarones298 de mane redire, et ignem petere ante solisortum ; atque incantationes, quibus intentæ quandoque sterilitatem, quandoque fœcunditatem, aut impotentiam coeundi (ut caus. XXXIII, q. 1, can. Si per sortiarias), procurant deprecationibus et immolationibus atque exorcismis luminaribus incensis in laudem idoli, quod ignoto colunt nomine, credentes nomen Dei ; sed tamen verius repræsentat nomen diaboli. Spiritus enim malignus, ut in multis liquet sacræ Scripturæ passibus, valde affectat latriam, servitutem, et creatoris honorem. Idcirco quum adoratur, et hoc ex intentione et confidentia magi, facit quandoque res insolitas et mirabiles ; veluti longam hic habemus interserere historiam, quæ non est fabula, sed res gesta, cui et ego personaliter interfui in territorio Moyssnensi299, effluxis circiter viginti annis, quomodo spiritus malignus supplevit officium obstetricis, et infante nato, in aliam domum deportavit 455eumdem, matrem ipsius custodiendo et præcavendo ab infamia. Expost matre revocante homagium per pœnitentiam, ipsam obsedit. Tandem liberata, seriem rei cunctis exposuit de adoratione, immolatione, holocaustis et partis, alterutrum inter eos initis. Unde ex evidentia facti argumentum captatur, quomodo et quare spiritus nequam deceptiones et fallacias subornat plurimas ; quanquam genus humanum peccatis obstinatum, insidias hostium minime percipit latitantes.

Omne en int superstitiosum, ut dicit Beatus Augustinus lib. II. De doctrina christiana, faciens adcolendum, aut ad consultationes, vel ad pacta tacita sive expressa cum dæmonibus ipsis placitata et fœderata, contra veræ religionis unius Dei fideique cultum, est ab Ecclesia eliminandum. Præsertim volumina magicarum artium, et ligaturæ morborum, quas medicorum disciplina condemnat, sive in precationibus, sive in vocibus, siveetiam in figuris, quas characteres vocant ; proutrefert Magister historiarum, de correspondentia Evangeliorum, quomodo in præsentia incliti Vespasiani, dum esset in obsidione civitatis Hierusalem, quidam Judæus per exorcismos a Salomone confectos, ejecit dæmonia, præsertim apponendo naribus.obsessi cujusdam herbæ radicem, quam vetulæ mulieres appellant herbam Sancti Johannis. Qui ideo fuerit peccans, placet scire. Respondeo : constat Salomonem idolatram quandoque fuisse ; unde possibile est suos exorcismos per dæmones fuisse ordinatos, et ideo sunt illiciti. Nam figuris vel characteribus nulla virtus a stellis vel planetis potest imprimi, ut prædixi, quum non sint res distinctæ a rebus 456figuratis. Si antern ipsis imprimitur virtus propter figuram seu characterem ant verborum auctoritatem, ut hic, hoc non est nisi per dæmonum pacta instituta antiquitus. Grandi nempe pacto spiritus malus Salomonem ad idolatrandum inllexit. Nam sicut rex Justus erigit terram Proverbiorum cap. XXIX et omnem populum sibi subjectum dirigit in viam Domini quia cor sancti regis est inscrutabile altorum consiliorum Proverbiorum cap. XV, ita rex iniquus omnem facit populum in lege Dei delinquere, etc.

Qui autem pythones habent, precationibus arte magica student. Ars enim pythonica est primum in suscitatione mortui, ut det responsa, aut diabolus in ejus specie, ut est I. Regum, cap. XXVIII. Saul consuluit Dominum, qui nec per sacerdotes, neque prophetas, neque somnia ei respondi t. Accessit pythonissam pre cationibus et pactis cum ea voluntarle inrtis. Annuens apparuit diabolus in Samuelis specie, et statim misit se adorare (quod Samuel non fecisset), dicens : Cras mecum eris ; et consequenter exitum belli et verum prophetavit, quia futura contingentia permittitur prædicere quandoque, ordinatione divina, nobis occulta. Porro, ex eo quod Saul non dignus fuit responsionem habere ab aliquo prophetarum vivente, tanto minus prodigialiter ab aliquo prophetarum mortuo, præsertim tanti eximii prophetarum omnium Samuelis a Domino postulati, response meruisset. Plennis tamen volens scire pythonicam divinationem errori magicæ artis subjectam et pariter condemnatam, prudens lector recurrat ad Epistolarum B. Augustini epist. II, ad Felicianum, invenietque materiam 457copiosam, quam brevitatis causa pertranseo. Similiter in caus. XXVI, q. 5, can. Nec mirum, ubi etiam de virgis magorum in Ægypto, etc.

Vidi et audivi in montibus Styrue et Carinthiæ mulieres habentes pythones. Et prope oppidum Pruenecke, Brixinensis diœcesis, fuit quædam vetula precationibus et holocaustis diabolicis diligenter intendens, quæ serenitatis tempore, sole circa tropicum cancri cursum suum inftectente, tempestatem sævissimam cum fulgoribus et coruscationibus et grandine non modica, per spatia eertorum agrorum suscitavit, volens se vindicare de suis adversariis. Tandem vero deprehensa propriaque confessione devicta, ignibus viva est addita. Quod puto factum nondum revolutis duodecim annis. Plures obsessos et a spiritu maligno fatigatos vidi in istis patriis. Pessimus enim populus harum terrarum curiosis superstitionibus ut plurimum delectatur. Clerus competenter doctus non prohibet populum, sed dissimulat.

Circa divinationem multa sunt consideranda. Nam quidam divinant in pythone mortuo, ut jam prædixi ; quidam in vivente, ut arrepticii, qui tantum norunt temporum qualitates variabiles, solo lumine solis considerato : nam Python Apollo, secundum Isidorum, dicitur fuisse auctor divinandi ; quidam in igne, uti pyromantici ; quidam in ære, ut æromantici ; quidamin aqua, ut hydromantici ; quidam in visceribus animalium immola torum, ut aruspices ; quidam circa situs et motus siderum, ut genethliaci, natal iurn dierum considerationes observantes ; quidam circa garritus avium, ut augures, de quibus in poetis multa ; quidam circa verba hominum prteter intentionem 458prolata, quæ retorquent ad aliquid futurum, quod prænoscere exinde putant. Et hi dicuntur ominatores, ut refert Maximus Valerius, dicens : Ominum observatio aliquo contactu religionis est innexa, quoniam non fortuito motu, sed divina providentia constare creditur ; ut, Romanis deliberantibus utrum ad alium locum migrarent, forte eo tempore centurio quidam clamabat : Signifer statue signum, hic optime manebimus. Quam vocem auditam pro omine acceperunt, transeundi consilium relaxantes. Quidam autem ex manuum inspectione, ut chiromantici ; quidam ex spatulis animalium, certis figuris inde apparentibus, qui spatulomantici dicuntur ; quidam ex astris, ut astrologi ; quidam ex somniis.

Sed somniorum duplex est causa : interior, et est hæc duplex : una quidem essentialis, in quantum scilicet ea intervenit hominis fantasiæ in dormiendo, quæ ejus cogitatio et afl’ectio fuerit immorata vigilando. Et talis causa somniorum est causa futurorum eventuum ; unde hujusmodi somnia per accidens se habent ad fu turos eventus. Si quandoque simul concurrant, erit casuale. Quanquam causa intrinseca somniorum est causa corporalis ; nam ex interiori dispositione corporis, formatur aliquis motus in fantasia, conveniens tali dispositioni : sicut homini, in quo abundant frigidi humores, occurret in somniis quod sit in aqua vel nive. Similiter choiera nimia abundante in corpore, somnia patitur homo de incendiis ; ut narrat dominus Albertus, quoddam habuisse somnium, picem ardentem fuisse in ventrem suum. Causa fuit, quia in eo dominabatur cholera nigra. Exsurgens de somno, 459emisit choleram nigram in magna quantitate, etc. Et propter hoc dicunt medici esse intendendum somniis, ad cognoscendum dispositiones interiores.

Causa vero exterior somniorum similiter est duplex : corporalis, in quantum imaginatio dormientis immutatur vel ab ære contingente vel ex impressione corporis cœlestis, ut sic dormienti aliquæ fantasiæ appareant conformes cœlestium dispositioni. Spiritualis autem causa est, quandoque quidem a Deo, qui ministerio Angelorum aliqua hominibus revelat in somniis, secundum illud Numerorum XII : Si quis inter vos fuerit propheta, in visione apparebo ei, vel per somnium loquar ad ipsum ; quandoque etiam a diabolo propter pacta tacita vel expressa, inita vel inienda, ut Matth. cap. XXVII, de uxore Pilati.

Determinavit tamen Philosophus, tria genera hominum frequenter habere somnia significativa. Primi vesani, id est, idiote, qui non sunt solliciti circa terrena, nec circa seipsos, et ideo bene sentiunt motus extraneos corporum cœlestium, sicut quædam aves et bestiæ præsentiunt pluviam et hujusmodi. Secundi melancholici, qui sunt imaginativi, et communiterartium inventores. Naturaliter enim frigidi sunt et sicci : ideo fit naturaliter fortior impressio simulacrorum, quum utique cerebrum eorum naturaliter sit album et clarum ; quare in luce delectantur et claritate, et odiunt nigredinem et obscuritatem. Novellarum subtilitatum expertissimi sunt auctores, ut patet de Ptolemæo, ubi supra. Tertii sunt amantes. Unde poeta Miletus :

Non enim amor quiescit, qui medullas cordium transverbera vit. In absentia amati contemplatur, in præsentia jucundatur. Nunc ludit carminibus Fescennalibus verba balbutientium more tenellorum puerorum, secretorum proferens mysteria. Unde Ovidius De remedio amoris :

Nunc titubantium gurgite implicata effundit verba. Unde Naso in libris Tristium :

Et si placuerit, colligam in unum aptatis temporibus occultam artem poetarum amandi. Pariformiter potestis judicium accipere de inimicitia, quum oppositorum eadem persæpe sit disciplina.

Attamen ex quo paulisper species magicæ artis et divinationum tetigi, nolens nimis expositorie singula interpretan : tum quia nul lus poterit consequi fructus, ac etiam, si vestra ex negligentia aut inadvertentia præsens rotulus veniret ad manus idiotarum, possent aliqui attentare minus sufficienter ; unde consequi posset periculum corporum et animai um, sicut accidit Erfordiæ non multis retroactis annis. Quidam erant congregati in una bursa300, volentes probare unam 461experientiam in nigromantia, quam ipsi vocarunt experimentum, luminibus de cera fætis virginea incensis et consecratis. Adorationefacta, dum debebant offerre holocaustum, rite non obtulerunt. Quare eorum duo reperti fuerunt de mane mortui ; et tertius incurvatus manibus et pedibus et capite per nnam sedem, juxta illius patriæ consuetudinem, quadrupedem, anxie tribulatus, et illa nocte factus calvus, ac si esset senex septuaginta annorirai, quum vix esset triginta ; quem vidi et novi, qui et voto se obligavit promoveri Telle ad sacerdotium. Idem vocatus Johannes Lapicida, bonus organista factus fuit, cappellanus domini Episcopi Merseburgensis.

Taceo tamen ad præsens de pluribus, dispiciendo de paucioribus ; volens quippe nnum addere ad præmissa de arte notoria, quæ est de scientia acquirenda, quod fieri solet cum magna abstinentia, jejunio et labore. Et hujusmodi insectatores accipiunt argumentum a tribus pueris et Daniele, qui adeo meruerunt disciplinant, et in omni libro sapientiam, et futurorum notitiam. Hi itaque certis characteribus utuntur, et jejunia observant ab Ecclesia prohibita, videlicet dominicis diebus, ut De consecratione, dist. III, cc. Placuit et Jejunium et dist. XXX, c. Si quis presbyter. Nec non orationibus collectis ex diversorum idiomaturn linguagiis, quas nemo peritus intelligere potest ; sed præs, umitur quod sint pactionariæ cum spiritu nequam, qui tales excæcat in eorum malitiis, propter fervens desiderium, quod habent ad talem artem, sic quod non videant veritatis viam, ut dicit Psalmista : Supercecidit ignis inanis concupiscentiæ, et non viderunt solem. Quos detestatur B. Augustinus (ut in caus. XXII, 462q. 2, c. Qui sine Salvatore) anathemate æternæ damnationis, et dicit esse magicarum artium errorem. Non enim cogitant donum scientiæ, donum fore Spiritus sancti, quod uni datur, alteri negatur (ut I. ad Cor. cap. XXII Divisiones gratiarum, etc.) ; quod Dominus Deus sua ineffabili liberalitate Salomoni concessit, (ut III. Regum, cap. III, et II. Paralip. cap. IV, etc.) ; et discipulis suis concedendum spopondit (Lucæ cap. XXI : Ego dabo vobis os et sapientiam, etc.). Illi expedit servire, qui æternam habet dare sapientiam ; qui, quando, cui, et quantum dare debet, novit juxta capacitatem, officium commissum fideliter exsequentum ad reipublicæ utilitatem communem mutuamque caritatis participationem, etc.

Novi quemdam licentiatum sacræ paginæ, qui harum artium non modicum habuit notitiam. Revolutis quasi septem annis, venit cum promotionibus regalibus ad dominum ducem Fridericum domus Austriæ (qui in sacro concilio Constan tiensi nitebatur Dominum Balthazarem de Cossa, in obedientia sua dictum Johannem XXIII, ad Italiam deportare ; et burdam, quam ei fecerat illustrissimus rex Sigismundus, sufficienter in eo arguebat) ; et preces habuit pro episcopatuTridentino. Magnos fecit sumptus et largas expensas ; retardatus denique et neglectus in promotione, propter ducis Ernesti Austriæ mortem intercepta. Species, inquam, Priami relucebat in eo ; miræ eloquentiæ, cunctisque curialibus amabilis. Qui lætior cunctis diebus, una noctium post festum S. Martini, prout didici ab hospite suo, jucundius ivit ad lectum. De mane inventus fuit mortuus, ita quod nulla mortis vulnera aliquatenus relucerent. Hic reliquit post se 463unum codicem semper serrula ferrea clausum ; et ut enchiridion æstimabat, quianemini ipsum confidebat ; cujus clavem juxta femoralia sua invenerunt. Aperto codice, diversæ figuræ, characteres, iconiæ et idola apparuerunt scriplæ. Legentes non intellexerunt. Vocatus per dominum Ulricum, extunc cancellarium ducis Friderici Austriæ prænominati, pronunc episcopum Brixinensem, veni, codicem revolvi, et in præsentia domini Ducis interpretabar unam iconiam. Ultimo idem dux voluit ut procederem ad praxim, promittens mihi mercedem copiosam. Sed ego me excusavi, quanto melius potui. Persuasi sibi denique de quodam Goliardo Moreller dicto. Nam in istis ego essem insufficiens, etc. Ita quod nudo argumento rationis comprehendi, prælibatum licenciatum magum fuisse magnum et divinatorem. Dixi quoque ad præfatum Ulricum cancella rium, ex eo quod iste jucundius ivit ad lectum, et quia forte, vino incalescebat, oblitus fuit de sacrificio vesper tino offerendo. Quo neglecto, spiritus malus sibi vivum tulit sacrificium, puta animam divinantis, quia omnis divinator ut dicit lex sacrificiorum, est acceptabilis diabolo.

Nunc autem communi fama, quæ virtutum honorumque nutrix est officiosa, et dulcis laudis alumna, ut refert Virgilius in Æneide :

et iterum in eadem :

464ista virguncula in regno Franciæ laudatur ab omnibus in professione fidei catholicæ, et in cærimoniis invenitur suffulta ; sacramenta ecclesiastica valde veneratur ; vita laudabili conversatur ; religiosa in actis et agendis ; in nomine Sanctæ Trinitatis cuncta opera quantum cumque grandia aggreditur, et ad finem perducit optatum ; firmans pacem, pauperum tollens inopiam, justitiam sectando diligit ; nihil vanitatum mundi neque pomparum aut divitiarum exquirit. Nam si superstitiosis intenderet, sua conversatio manifestaret, quum iranias, idola, aut figuras, etc., fabricaret, et holocausta diabolo offerret, et precationibus ipsum adoraret, nisi occasione inspectionis, sicut retuli in primo rotulo, aut quia arrepticia ; tum quia puerilis est in conversatione cum pueris, quos maxime solet adamare, reprehensibilis nominari posset. Nam levitas in omni opere divino est evitanda, et morum gravitas permaxime ponderanda, Salvatoris exemplo, Scriptura referente. Puto tamen, salva ampliori informatione, quod res per eam acta, sit ordinatione divina. Intra terminum, Domino auxiliante, Delphino regni promisit restitutionem, ipsumque viginti annis regnaturum. Sed de ipsius coronatione nihil certum auditur. Sed cunctis patet, quod Remensis archiepiscopus, Francorum habet inungere regem oleo de ampulla S. Remigii, quæ usque hodie dicitur clausa in ecclesia Remensi prælibata. Quilibet enim regum christianorum ab aliquo certo episcopo munus consecrationis et inunctionis percipit, ut Ex. De sacra unctione cap. Cum venisset, causam ponit Hostiensis. Nam Hungarorum, secundus post regem Franciæ, a Strigoniensi archiepiscopo ; Polonorum a Cracoviensi ;Bohemorum 465a Pragensi, etc., inunguntur. Sed Romanorum rex triplici corona honoratur. Prima in Aquisgrano, Leodiensis diœcesis, per archiepiscopum Coloniensem, argentea, quatenus nileat eloquentia, divina sapientia, et puritatis claritate. Secunda ferrea, per archiepiscopum Mediolanensem, quatenus sit malleus fortis contra hæreticas pravitates, insaniam hostium Dei Ecclesiæ conterendo, sicuti ferro cuneta metalla domanturet fabricantur. Tertia aurea, de manu Summi Pontificis in ecclesia Piscatoris, apostolorum principis, ubi fulgor auri designat libertatem ecclesiasticam, quam sincera tueri tenetur fide, juxta formam juramenti, quod ante coronationem facere debet Ecclesia ; et præstare (ut in Clem. De jurejarando, cap. Romani principis). In ultima coronatione accipit sacrationis et unctionis munus. Potest tamen Romanus pontifex committere cardinalibus aut episcopis, qui etiam extra Romanam urbem regem Romanorum liabent inungere et consecrare, ex certis rationibus et legitimis causis occurrentibus. Credo tamen quod illustris Sigismundus, Romanorum rex, ultimas duas coronationes cum suis insigniis nondum sit adeptus ; sed de prima claret omnibus.

Ultimo sibylla regni Franciæ prophetavit : Explet is viginti annis in regno Franciæ Delphinus dormiet cum patribus suis. Regnaturus erit post eum filius primogenitus, jam sex annorum puer, qui ampliori gloria, honore, potentiaque regali regnabit, quam al iquis regum Francorum a tempore Caroli Magni (in quo translatum fuit sacrum Imperium a Græcis ad Latinos, electione directa in Germanos, juxta annum Domini DCCC, ut in Gl. Ex. De electione, c. Venerabilem). 466Habet, inquam, sibylla spiritum prophetandi bonum, ut quia de bono regimine reipublicæ, pace et concordia, et temporum jucunditate ; quæ omnia in generibus, Ecclesiæ et rationi sunt bona. Quare arguitur spiritum bonum habere in Deo.

Stupore, inquam, majori divina miracula admiratione digna nominantur, quando hujusmodi absconduntur a sapientibus et prudentibus, et revelantur parvulis. Velut præteritis sexdecim annis, in omnem terram sonus exivit de quadam virgine in Brabantia, cui nomen Ludewigis, quæ mira sanctitate fulgebat, et magnalia prodigia per eam Dominus operabatur, prout extunc fui edoctus relatione illorum, qui eam-viderunt, et signa ejus narraverunt ; nam mulierem forteiu quis inveniet procul de ultimis linibus partium terræ ? Nempe a solis ortu et occasu, ab aquilone et meridie, nomen Domini in istis duabus puellulis admirabile prædicatur in fortitudine virtutis divinæ, quæ humiles exaltat et deponit superbos, ut sciamus quod non multos nobiles et potentes, sapientes et divites hujus mundi elegerit Dominus, sed quæ infirma sunt, ut fortia confundat ; qui in Trinitate perfecta vivit et regnat Deus in sæcula sæculorum. Amen.

Finitus est rotulus iste anno MCCCCXXIX. decima septima mensis septembre, indictione Romana argentea VII.

Hunc secundum rotulum, venerabilis domine et fautor gratiose, domine Magister Petre de Grumbach301, custos ecclesiæ S. Germani extra muros Spirenses, 467reverendissimi in Christo patris Domini nostri Rabani, Spirensis Ecclesiæ episcopi, vicariegeneralis, sub confidentia optima sine cujuscumque mali arbitrio (sed vestra missiva hoc ipsum a me extorsit), transmittere curavi ; committens ad consultnndum, ruminandum, corrigendum, etdijudicandum an liceat pluribus communicare, quod non omnibus possit prodesse. Scintillula puerilis meæ rationis vestram mandatariam auctoritatem investivit insigniis deas Vestæ, ad ea exsequendum, quæ styli officio dignoscuntur subarata. Opellam hanc puto in templum Vestæ obtulisse. Placet sacratæ deæ ut pagella litterulis gaudeat carminatis302. Sin autem arundine acutiori quasi vomere303 opus eri t, de materia altiori, patulo clavo scientiæ, alte fixo, subjecta disserere videtur304, ut scilicet305 ad quatuor partes rotæ Fortunæ extendam victoriam bellorum, et recuperationem regni Francorum ex eisdem designandam. Facultas Vestæ ab Horatio II. Epistolarum ad Florum Julium, recommendatur. Et non immerito ; quum imperium non deceat stare sine ratione, quæ auctoritatem plantat, regna roborat et respublicas auget :

468Eodem referente in epistola ad Cæsarem Quum tot sustineas, etc. :

Excuset simplicitas, ubi regnat litterarum paupertas ; captet benignitas, quod offert pura veritas : inter utrumque caritas germinabit.

Fin du tome troisième.

Notes

1. [256]

   Suit le Mémoire de Guillaume Bouillé. Voy. ci-dessus, p. 322.

2. [257]

   Suit l’information faite à Rouen en 1452, laquelle a été rapportée dans notre second volume, p. 291 et suiv.

3. [258]

   Philippe de Gamaches.

4. [259]

   Hervée Morillon.

5. [260]

   Jean Louvel.

6. [261]

   Richard N. Son nom de famille n’est pas connu.

7. [262]

   Guillaume Cayrol, professeur en droit canon de l’Université de Paris.

8. [263]

   Constantin Segré, troisième successeur de Guillaume Bonnel qui assista au premier procès.

9. [264]

   Cette pièce, écrite sur le verso du feuillet 150, est interrompue aux mots Protestor tamen qui finissent la page. À partir du recto 151 jusqu’au recto 157, recommence la copie des procès-verbaux du 17 novembre, du 12 et du 15 décembre.

10. [265]

    Cette rubrique, qui termine le fol. v° 204, ne répond à rien. Le manuscrit présente là une lacune qui semble devoir être comblée en allant chercher au fol. 17 r° le fragment de la minute du procès de condamnation qui a été imprimé en regard de la rédaction définitive dans le tome Ier du présent ouvrage. Voir ce qui est dit dans la préface sur la confusion que présente le manuscrit de d’Urfé.

11. [266]

    Cette pièce se trouve aussi dans le manuscrit de N.-D., à la suite des productions faites le 6 juin. C’est celle qui, dans la déposition de Guillaume Manchon, est appelée Instrumentum sententiæ. Voy. ci-dessus, p. 145. Nous la reproduisons sans répéter les documents du premier procès qui y sont insérés.

12. [267]

    Peut-être cette autre forme du nom que nous avons lu Billormi dans le 1er vol., p. 3 de cet ouvrage, rappelle-t-elle mieux un nom français. Nous la proposons d’après l’inspection de nouveaux textes.

13. [268]

    Cette pièce se termine au bas du folio 100, recto ; sur le verso du même feuillet se trouve la déposition de Jean d’Aulon dont nous rapportons la rubrique.

14. [269]

    Cette pièce est interrompue au bas du folio 103, verso. Sur la page suivante commence une copie plus moderne des derniers actes du procès de condamnation.

15. [270]

    Fol. 205, recto.

16. [271]

    C’est au milieu de ce mémoire, folio 240, verso, que finissent les anciennes écritures du manuscrit de d’Urfé.

17. [272]

    Nous doutons de ce mot qu’on pourrait lire seuiles dans le manuscrit ; le copiste a visiblement hésité dessus. Le sens exigerait au lieu de seules un participe comme concernant.

18. [273]

    Sic. M. Buchon, dans le texte qu’il a donné de cette pièce, a substitué a meurs la correction manières.

19. [274]

    On possède assez de détails sur la vie de ce prélat, grâce au soin qu’il a eu d’en noter les principales circonstances sur un livre de canons qui lui appartint. Né à Ivoy, dans le duché de Luxembourg, il fit ses études à Paris et à Orléans, professa le droit, puis, par la protection du duc d’Orléans, devint successivement maître des requêtes de ce prince, conseiller au parlement de Paris, et président à la cour delphinale. À la mort de son maître, il se voua entièrement au Dauphin Louis qui le fit général des finances et archevêque de Tours (1414). Envoyé l’année suivante au concile de Constance, il fut chef d’ambassade pour aller, au nom de l’assemblée, signifier à Pierre de Lune la soustraction d’obédience de la France. À son retour il fut l’un des électeurs délégués pour la nomination d’un pape. L’appui qu’en cette occasion il prêta à Martin V, lui valut d’être attaché à la légation du cardinal de Saint-Marc, mission ou il faillit périr à cause du massacre des Armagnacs qui eut lieu pendant que les commissaires pontificaux étaient dans la capitale, et d’où l’évêque de Paris eut toutes les peines du monde à les tirer, tant l’archevêque que le cardinal. Depuis 1418, Jacques Gelu s’employa à diverses ambassades pour le Dauphin Charles, frère de celui à qui il devait sa haute fortune. Il alla en Castille et à Naples pour tâcher de lui avoir des secours. Vers 1427 il quitta le siège archiépiscopal de Tours pour celui d’Embrun, et mourut en 1432. Outre le présent traité, on a de lui un livre écrit contre Benoît XIII, du temps du concile, et une chronique des archevêques d’Embrun. (Voyez Martene, Thesaurus anecdotorum, t. III, col. 1947 ; Gallia christ., t. III, col. 1090 ; Monstrelet, l. 1, c. 196, § Pareillement furent prins les cardinaux de Bar et de Saint-Marc, et l’archevesque de Reins, qu’il faut corriger, de Tours.)

20. [275]

    Trithême (De scriptoribus ecclesiasticis, n° 812), l’appelle, sans la particule, Heinricus Gorrikeim, altération peu éloignée de la forme Gorinchem, que les Allemands donnent au nom hollandais Gorkum. On sait que ce lettré fut professeur et vice-chancelier de l’Université de Cologne, et qu’il vivait encore en 1460. C’est à Cologne que se passa sa vie, de sorte qu’il ne fut pas du tout sous l’empire du parti bourguignon, ainsi que l’a avancé Lenglet du Fresnoy (Histoire de Jeanne d’Arc, t. 2, p. 186). Son biographe résume en ce peu de mots la nature de son talent : Profond théologien, solennel philosophe, il brilla par la tournure toute scolastique de son langage et par sa subtilité dans les discussions. Ses ouvrages sont nombreux. Fabricius, qui ne parle pas des propositions sur la Pucelle, cite de lui vingt traitée dont les suivants : 1° Conclusiones in quatuor libros sententiarum ; 2° De superstitionibus ; 3° De festorum celebratione ; 4° Contra Hussitas et Bohemos ; 5° Summarium dictorum S. Thomæ ; 6° Positiones in Aristotelian de cœlo et mundo ; 7° Quæstiones metaphysicæ de ente et essentia ; 8° De modo conjurandi dæmones.

21. [276]

    Cette invocation est dans l’édition de Du Pin (opera Gersonii, t. IV, col. 869), et non dans celle de Goldast.

22. [277]

    Leçon de Goldast et de Du Pin. On comprendrait mieux missionem.

23. [278]

    Ces noms, probablement laissés en blanc dans le manuscrit de l’auteur, n’ont pu être suppléés depuis. Le manuscrit du Vatican présente à cet endroit la même lacune que l’imprimé de Goldast.

24. [279]

    C’est-à-dire Sigibertus, altération fréquente au moyen âge du nom de Sigebert de Gembloux.

25. [280]

    Nous corrigeons ce membre de phrase d’après le manuscrit du Vatican, qui porte quem mars progenitet Romuli dicavit verbi. Goldast a mis dans son édition quem Mars progenie et Romuli ditavit urbe.

26. [281]

    Cette sainte, dont les visions furent examinées et approuvées au concile de Trêves, mourut le 17 septembre 1180. Elle commença à être honorée seulement au XVe siècle.

27. [282]

    Pingwia, Bingen. C’est en effet dans le monastère de S. Robert, sous les murs de Bingen, que furent conservées jusqu’à la guerre de trente ans les reliques de sainte Hildegarde. Acta SS. Bolland. Septembre, t. V, p. 677.

28. [283]

    Erreur de date, sainte Brigitte mourut le 8 octobre 1373. Ses prédictions furent approuvées par le concile de Bâle qui même les déclara dignes d’être commentées dans les chaires de théologie ; aussi furent-elles l’un des livres les plus répandus au commencement de l’imprimerie. On en fit des éditions dans toutes les langues. Sur la vogue dont elles jouissaient longtemps avant d’avoir reçu l’approbation solennelle de l’Église, voyez les Acta SS. des Bollandistes, t. IV du mois d’octobre, p. 409. Jouvenel des Ursins rapporte qu’en 1414 un ambassadeur du roi d’Angleterre, évêque de Norwich, haranguait Charles VI en s’appuyant d’une citation de Sainte-Brigitte, où estoit contenu que par les prières et oroisons de mons. S.-Denys, patron des François, les princes des ferocissimes gens de France et d’Angleterre, par lien de mariage, debvoient avoir paix ferme et stable.

29. [284]

    Leçon de l’édition de Goldast, non moins vicieuse dans le manuscrit du Vatican, qui porte numquam in consuetum fieri plus solite.

30. [285]

    Allusion à la reine Isabelle de Bavière. Rapprocher les termes analogues de la déposition de Catherine Leroyer : Prophetizatum fuit quod Francia per mulierem deperderetur, etc. Tome II, p. 447 de cet ouvrage.

31. [286]

    Sans doute Lauda, dans le Grand-Duché de Bade.

32. [287]

    Leçon de Goldast et du manuscrit du Vatican. Corrigez rhopalum, ponaiov, massue.

33. [288]

    Cette prédiction s’applique à l’enfant qui fut depuis Louis XI. Il avait sept ans en 1429. Voyez plus loin, p. 465, une autre version du même oracle.

34. [289]

    Le manuscrit du Vatican donne spatumancia, mais la correction spatulomantia ressort de l’explication donnée plus loin (p. 458) de ce genre de divination. Spatulomantia manque dans le glossaire de Du Gange.

35. [290]

    C’est-à-dire Gerbertus.

36. [291]

    Il y a longtemps que la critique a purgé l’histoire de ces fables puériles. Voir l’Apologie des grands hommes accusés de magie, par G. Naudé, et l’Histoire littéraire de France, tome VI.

37. [292]

    Le manuscrit du Vatican donne Rostagtzensi. C’est Rostock, en Mecklembourg.

38. [293]

    Bruwyngin, dans le manuscrit du Vatican.

39. [294]

    II s’agit ici de la guerre que firent Guillaume et Henri de Brunswick-Wolfenbuttel, contre leur oncle Bernard de Brunswick-Lunebourg, laquelle guerre dura de 1416 à 1428.

40. [295]

    La leçon est la même et dans le manuscrit et dans l’imprimé quant aux deux mots tonitru velum ; mais le commencement de la phrase diffère dans le manuscrit, qui porte : edificavit quidam quotam. t. v. Il nous est aussi impossible de comprendre l’un que l’autre. Il faut que quelque mot de la langue hermétique, ayant le sens de laboratoire, se cache sous les expressions tonitru velum.

41. [296]

    Mensiones, dans l’édition de Goldast.

42. [297]

    Dans le manuscrit : Et septem pedum longitudine recuperanda perdita.

43. [298]

    Pour ce mot, comme pour tout ce qui précède, l’édition de Goldast et du manuscrit sont d’un accord désespérant.

44. [299]

    Maiszensi dans le manuscrit.

45. [300]

    Comité secret, conventicule.

46. [301]

    Dans le manuscrit, Buumbach.

47. [302]

    Dans l’édition de Goldast, ut paupella litterula gaudeat carminantis.

48. [303]

    Dans le manuscrit : Sin autem arundine amiciori quia vovere, etc.

49. [304]

    Ou plutôt videbor ?

50. [305]

    Goldast met stylum, au lieu de scilicet.