Tomes I-II (LA) : Capitulum 5 (3)

FRIII.

Inquesta facta Aurelianis seu examinatio testium863

Item sequitur inquesta facta Aurelianis per dominum archiepiscopum Remensem de et super contentis in primo, secundo, tertio, quarto et quinto articulis articulorum in hac causa productorum, aliis causa brevitatis omissis, cum testes de et super aliis nichil deponere sciverunt.

Johannes, miseratione divina archiepiscopus et dux Remensis, alter judicum commissorum a sanctissimo domino nostro papa Calixto, una cum nostris in hac parte collegis, cum illa clausula : Quatenus vos vel duo aut unus vestrum, etc., quarumdam causarum nullitatis processus et sententiarum olim, per quondam dominos Petrum Cauchon, episcopum Belvacensem, et Johannem Magistri, inquisitorem heretice 316L 66 v°. Q³ 1-3. D⁵ 159-160pravitatis in diocesi Belvacensi864, instante quodam magistro Guillelmo de Estiveto, promotore causarum criminalium curie Belvacensis, contra quondam Johannam d’Arc, vulgariter dictam la Pucelle, factotum et latarum, atque expurgationis ejusdem, certificamus et in veritate attestamur [quod], tam vigore articulorum admissorum ad | probandum, ex parte Ysabellis, matris, Petri et Johannis d’Arc, fratrum dicte Johanne, actorum in hujusmodi causa, quam ex officio nostro, et ad scrutandum omnimodam veritatem de et super contentis in articulis in hujusmodi causa865 productis et ad probandum admissis, ad examen nonnullorum testium de mandato nostro personaliter citatorum, atque pro parte dictorum Ysabellis, Petri et Johannis, productorum, a nobis et per nos juratorum et examinatorum, ac ad cautelam quoad actum deponendi absolutorum, de expresso consensu promotoris curie Belvacensis, processimus, atque dicta et depositiones eorumdem in scriptis redigi fecimus, per dilectum nostrum magistrum Guillelmum Delasalle, notarium publicum, modo et forma inferius declaratis. ||

FRD. comes Dunensis.

Et primo, de anno Domini M°CCCC°L°[V°], die XXII^a februarii, pro parte predictorum Ysabellis, Petri et Johannis d’Arc, coram nobis fuit productus, receptus, juratus et examinatus, atque quoad actum deponendi absolutus, dominus Johannes, comes Dunensis, qui tam super articulis, quam interrogatoriis, deposuit in modum qui sequitur, presentibus magistris Guillelmo Bouillé, decano Noviomensi, et Johanne Patin, subinquisitore heretice pravitatis, ordinis Fratrum Predicatorum, sacre theologie professore.

Super IV° et VIII° articulis, et super VII°, interrogatorio promotoris, de adventu apud regem, de conversa-|-tione dicte Johanne cum armatis et in artibus bellicis, similiter de devotione, pietate et ceteris virtutibus ipsius, aliis de voluntate producentis omissis, illustrissimus princeps dominus Johannes, comes Dunensis et de Longavilla, locum tenens 317L 66 v°. Q³ 3-4. D⁵ 160-161generalis domini nostri regis in facto guerre, etatis LI annorum vel circa,

Interrogatus si ipsam Johannam verisimiliter credat missam fuisse a Deo ad actus bellicosos exercendum, magis quam ab866 industria humana : respondet quod credit ipsam Johannam esse missam a Deo et actus ejus in bello, esse potius divino aspiramine quam spiritu humano.

Interrogatus quid movet eum : dicit quod propter multas conjecturas, que sequuntur. Et primo, asserit quod, ipso existente in civitate Aurelianensi, tunc obsessa ab Anglicis, venerunt nova seu rumores quod per villam de Gyen, transierat quedam juvencula, vulgariter dicta Puella, asserens se accedere ad nobilem dalphinum, pro levando obsidionem Aurelianensem et pro conducendo ipsum dalphinum Remis, ad sacrandum ; et quia ipse dominus deponens habebat custodiam dicte civitatis, eratque locum tenens generalis in facto guerre, ut amplius informaretur de facto867 illlius Puelle, misit ad regem dominum de Villars, senescallum de Beaucaire, et Jametum de Tillay, qui postea fuit baillivus Veromandensis ; qui revertentes a rege retulerunt domino deponenti et dixerunt publice, in presentia totius populi Aurelianensis, multum desiderantis scire Veritatem adventus ejusdem Puelle, quod ipsi viderant ipsam Puellam applicari | apud regem, in villa de Chinon. Dicebant quoque quod ipse rex prima fronte noluit eam recipere ; ymo fuit dicta Puella per spatium duorum dierum expectans antequam accedere permitteretur ad presentiam ipsius regis, licet ipsa Puella perseveranter diceret quod veniebat ad levandum obsidionem Aurelianensem, et conducendum dictum nobilem dalphinum Remis, ut consecraretur, requirens instanter societatem hominum, equos et arma. Transacto autem trium hebdomadarum aut unius mensis || spatio, quo pendente tempore rex jusserat dictam Puellam examinari per clericos, prelatos et doctores theologie, super dictis et factis suis, ad sciendum si secure posset eam recipere, ipse rex fecit congregari multitudinem armatorum, pro conducendo victualia apud dictam civitatem Aurelianensem ; sed audita opinione dictorum prelatorum 318L 66 v°-67. Q³ 4-6. D⁵ 161et doctorum, scilicet quod nichil erat mali in dicta Puella, misit eamdem in societate domini archiepiscopi Remensis, tunc cancellarii Francie, ac domini de Gaucourt, nunc magni magistri hospitii regis, ad villam de Bloys, in qua venerunt domini qui conducebant victualia, scilicet domini de Res et de Boussac, marescalli Francie, cum quibus erant dominus de Culen, admiraldus Francie, La Hire, et dominus Ambrosius de Loré, postea factus prepositus Parisiensis, qui omnes insimul, cum armatis conducentibus victualia et Johanna Puella, venerunt a parte | de la Soloigne, in exercitu ordinato, usque ad ripam Ligeris, de directo, et usque juxta ecclesiam que dicitur Sancti Lupi, in qua erant multi Anglici et fortes ; et quia exercitus regis, seu armatorum hujusmodi victualia conducentium, non videbatur dicto domino deponenti et aliis dominis capitaneis sufficiens ad resistendum, et conducendum ipsa victualia infra civitatem, ymo maxime, quia opus erat habere naves seu bastellos, quas seu quos cum difficultate habere poterant, pro eundo quesitum dicta victualia, quia oportebat ascendere contra cursum aque, et ventus erat totaliter contrarius, tunc ipsa Johanna dixit verba que sequuntur : Estis vos bastardus Aurelianensis ? Qui respondit : Ita sum, et letor de adventu vestro. Tunc ipsa dixit eidem domino deponenti : Estis vos qui dedistis consilium quod venerim huc, de isto latere riparie, et quod non iverim de directo ubi erat Talbot868 et Anglici ? Qui deponens respondit quod ipse et alii sapientiores eo dederant illud consilium, credentes melius facere et securius. Tunc ipsa Johanna dixit in isto modo. En nom Dieu, consilium Dei Domini nostri est securius et sapientius quam vestrum. Vos credidistis me decipere, et vosmet | ipsum plus decipitis, quia ego adduco vobis meliorem succursum quam venerit unquam cuicumque869 militi aut civitati, quia est succursus a Rege celorum. Non tamen procedit amore mei, sed ab illo870 Deo qui, ad requestam sancti Ludovici et sancti Karoli Magni, habuit pietatem de villa Aurelianensi, nec voluit pati quod inimici haberent corpus domini Aurelianensis et villam ejus. 319L 67. Q³ 6-7. D⁵ 161-162Dicitque preterea dictus deponens quod statim et quasi in momento ventus, qui erat contrarius et valde impediens ne ascenderent naves in quibus erant victualia ad civitatem Aurelianensem, mutatus est et factus ei propitius ; quare statim tensa sunt vela, et dictus deponens intravit || bastellos seu naves, et cum eo frater Nicolaus de Geresme, nunc magnus prior Francie ; et transiverunt ultra ecclesiam Sancti Lupi, invitis Anglicis. Extunc dictus deponens habuit bonam spem de ea et plus quam ante, sibique tunc supplicavit quod ipsa vellet transire fluvium Ligeris, et intrare villam Aurelianensem, ubi plurimum erat desiderata. De qua re fecit difficultatem, dicens quod nolebat dimittere gentem suam seu armatos homines, qui erant bene confessi, penitentes et bone voluntatis, et propterea recusabat venire. Dictus deponens ivit ad capitaneos guerre qui habebant onus conducendi dictos armatos, quibus supplicavit et requisivit quod, pro utilitate regis, ipsi vellent contentari quod dicta Johanna intraret civitatem Aurelianensem, et quod ipsi capitanei cum societate sua irent apud Blesis ubi transirent Ligerim pro veniendo Aurelianis871, quia alibi non reperiebatur pas-|-sagium propinquius ; quam requestam dicti capitanei receperunt, et consenserunt transire Blesis ; et tunc ipsa Johanna venit cum dicto domino deponente, portans in manu sua suum vexillum, quod erat album, et in quo erat figura Domini nostri tenens florem lilii in manu sua ; transivitque cum ea fluvium Ligeris La Hire, et intraverunt insimul in villa Aurelianensi. Ex quibus jam recitatis, videtur dicto domino deponenti quod dicta Johanna, et ejus facta in exercitu bellico, potius erant a Deo quam ab homine, attentis mutatione venti subito facta, postquam locuta est dando spem succursus, et introductione victualium, invitis Anglicis, qui longe fortiores erant exercitu regio ; considerato preterea quod illa juvencula asserebat in visione habuisse quod sancti Ludovicus et Karolus Magnus orabant Deum pro salute regis et illins civitatis.

Item, per aliam conjecturam credit facta sua esse a Deo : quia dictus dominus deponens, dum vellet ire quesitum armatos qui transibant Blesis, ad prebendum adjutorium illis de civitate predicta, ipsa Johanna vix volebat expectare, 320L 67. Q³ 7-8. D⁵ 162-163et dare consensum eidem deponenti ut iret ad eos ; ymo voletai summare Anglicos obsidelites illam civitatem, antequam intentaient levare illam obsidionem, aut dare eis insultum ; quod et fecit, quia summavit dictos Anglicos, per unam litteram suo materno idiomate confectam, verbis bene simplicibus, continentem in substantia quod ipsi Anglici recedere vellent de obsidione, et irent ad regnum Anglie ; alias ipsa daret eis ita magnum insultum quod cogerentur recedere. Et fuerunt misse dicte littere domino Talbot ; et ab illa bora ille dominus qui deponit asserit quod Anglici, qui prius | in numero ducenti fugabant octo centum aut mille de exercitu regis, a post ex tunc872 quatuor centum aut quinque armatorum seu pugnantium pugnabant in conflictu quasi contra totam potestatem Anglicorum, et sic cogebant Anglicos existentes in || obsidione aliquotiens, quod non audebant exire de suis refugiis et bastilliis.

Item, per aliam conjecturam credit facta sua a Deo esse, quia vicesima septima maii, bene mane, dum inchoaretur insultus contra adversarios existentes infra boulevardum Pontis, dicta Johanna fuit vulnerata ex una sagitta, que penetravit carnem suam inter collum et spatulas, de quantitate dimidii pedis. Nichilominus, hoc non obstante, non cessavit a conflictu, nec cepit medicamentum contra vulnus ; duravitque insultus ab hora matutina usque ad octavam de vespere, sic quod non erat spes quasi de victoria illo die ; propter quod dictus dominus deponens satagebat, et volebat quod exercitus retraheretur ad civitatem. Et tunc dicta Puella venit ad eum, et requisivit quod adhuc paulisper expectaret, ipsaque ex illa hora ascendit equum, et sola recessit in unam vineam, satis longe a turba hominum ; in qua vinea fuit in oratione quasi per spatium dimidii quarti hore ; ipsa autem regressa ab illo loco, statim cepit suum vexillum in manibus suis, posuitque se supra bordum fossati, et instanti, ipsa sibi existente, Anglici fremuerunt et effecti sunt pavidi ; armati vero regis resumpserunt animum, et ceperunt ascendere, dando insultum contra bollevardum, non reperientes quameumque resistentiam ; et ex tunc dictum bollevardum fuit captum, et Anglici existentes in illo conversi sunt 321L 67-67 v°. Q³ 8-10. D⁵ 163-164in fugam ; omnes autem mortui. Et inter cetera dicit dictus dominus deponens | quod Classidas, et alii principales capitanei Anglicorum dicte bastillie, credentes se retrahere in turri pontis873 Aurelianensis, ceciderant in fluviam et submersi sunt. Ipse autem Classidas fuerat ille qui plus injuriose et cum majori ignominia sea vilipensione loquebatur de dicta Puella. Capta vero ipsa bastillia, reversi sunt dictus deponens874 et ipsa Puella, cum aliis Gallicis, infra civitatem Aurelianensem875, in qua recepti sunt cum ingenti gaudio et pietate ; fuitque ipsa Johanna ducta ad hospitium suam, at prepararetur vulnus ejus. Qua preparatione facta per chirurgicum, ipsa cepit refectionem suam, sumendo quatuor vel quinque vipas in vino mixto cum multa aqua, nec alium cibum aut potum sumpsit pro toto die. In crastino vero, summo mane, Anglici exierunt de suis tentoriis, et se ordinaverant in exercitu pro pugnando. Quo viso dicta Puella surrexit de lecto, et armavit se solum uno habitu, gallice jasseren ; non tamen voluit tunc quod aliquis invaderet dictos Anglicos, nec aliquid peteretur ab eis ; sed quod permitterentur abire ; sicut et de facto abierunt, nemine eos tunc persequente. Ex qua hora dicta villa fuit ab hostibus liberata. ||

Item, dicit dominus deponens quod, post obsidionem ville Aurelianensis, dicta Puella, cum dicto domino deponente et aliis capitaneis guerre, accessit ad regem existentem in castro de Loches, pro requi-|-rendo eum ut mandaret armatos ad recuperandum castra et villas supra fluviam Ligeris situatas, videlicet Mehun, Baugency et Jargueau, ad finem ut liberius et securius procederet ultra, ad suam consecrationem Remis ; de qua re ipsa instantissime et frequenter instigabat regem, ut festinaret, nec tardaret amplius. Ex tunc rex fecit omnem diligentiam possibilem, misitque ducem Alenconii, dictum dominum deponentem et alios capitaneos, cum dicta Johanna, pro recuperatione dictarum villarum et castrorum ; que ville et castra fuerunt reducte de facto ad obedientiam regis, infra paucos dies, per medium ipsius Puelle, ut credit dictus dominus deponens, super hoc interrogatus et examinatus.

322L 67 v°. Q³ 10-12. D⁵ 164-165Item, deponit dictus dominus, super hoc interrogatus, quod, post liberationem ville Aurelianensis ab obsidione Anglicorum, ipsi Anglici congregaverunt magnum exercitum armatorum, pro defendendo villas et castra predicta, et quas tenebant. Obsidione existente ante castrum et pontem de Baugency, exercitus Anglicorum applicuit apud castrum de Mehun supra Ligerim, quod erat adhuc in obedientia Anglicorum ; sed quia ipsi Anglici non potuerunt tunc succurrere illis Anglicis qui erant obsessi in Castro de Baugency, postquam venit ad eorum notitiam quod876 dictum castrum fuit captum et reductum ad obedientiam regis, dicti Anglici posuerunt se et univerunt in uno exercitu, taliter quod Gallici credebant ipsos Anglicos velle presentare dietam ad pugnandum ; propter quod et ipsi Gallici ordinaverunt exercitum suum, et disposuerunt se in bello ac expectandum dictos Anglicos. Tunc dominus dux Alenconii, in | presentia domini constabularii, dicti domini deponentis et aliorum plurium, petiit a dicta Johanna quid ipse deberet facere. Ipsa veto respondit prefato domino alta voce sic : Habeatis omnes bona calcaria. Quo audito, assistentes petierunt eidem Johanne : Quid dicitis ? nos ergo terga vertemus ? Tunc ipsa Johanna respondit : Non ; sed erunt Anglici qui se non defendent sed devincentur, eruntque vobis necessaria calcaria ad currendum post eos. Sicut et ita fuit, quia ipsi fugerunt, et fuerunt, tam mortui, quam captivi, plus quam quatuor millia.

Item, deponit dictus dominus quod bene recordatur et est verum quod, rege existente in castro de Loches, dictus deponens et ipsa Puella iverunt ad eum, post levationem obsidionis Aurelianensis, et dum rex esset in sua camera secreti, gallice de retraict, in qua erant secum dominus Christophorus de Harcourt, episcopus Castrensis, confessor ipsius regis, et dominus de Treves, qui alias fuerat cancella-||-rius Francie, dicta Puella, antequam intraret cameram, percussit ad ostium, et, quam cito ingressa fuit877, posuit se genibus, et | amplexata est tibias regis, dicens talia verba vel similia : Nobilis dalphine, non teneatis amplius tot et tam prolixa consilia ; sed venite quam citius Remis, ad capiendum dignam coronam. 323L 67 v°. Q³ 12-13. D⁵ 165Et tunc prefatus dominus Christophorus de Harcourt, colloquendo cum ea, petivit si suum consilium sibi hec dicebat ; ipsa vero Johanna respondit : sic, quod erat plurimum stimulata de hujusmodi re. Et tunc prefatus Christophorus dixit ipsi Johanne : Non velletis vos dicere hic, in presentia regis, modum vestri consilii, quando loquitur vobis ? Cui illa respondit, rubescendo : Ego concipio inquit, satis illud quod vos vultis scire, et ego libenter dicam vobis. Ad quam Johannam rex ait : Johanna, an placeat bene vobis declarare illud quod petit, in presentia assistentium hic. Et ipsa respondit regi quod sic ; et dixit talia Verba aut similia : quod, quando erat displicens aliquo modo878, quia faciliter non credebatur ei de hiis que dicebat ex parte Dei, retrahebat se ad partem et orabat879 Deum, conquerendo sibi quia faciliter ei non credebant illi880 quibus loquebatur ; et oratione sua facta ad Deum, tunc audiebat unam vocem dicentem sibi : Fille De881, va, va, va, je serai à ton aide, va, et quando audiebat dictam vocem, multum gaudebat, ymo desiderabat semper esse in illo statu ; et, quod fortius est, recitando hujusmodi verba suarum vocum, ipsa miro modo exultabat, levando suos oculos ad celum.

Item, dixit et recordatur dictus deponens interrogatus, quod, post predictas victorias, domini de sanguine regis et capitanei volebant quod rex iret ad Normanniam et non Remis ; sed dicta Puella semper fuit opinionis quod oportebat ire Remis, ad conse-|-crandum regem, addebatque rationem sue opinionis, dicens quod, dum rex esset coronatus et sacratus, potentia adversariorum diminueretur semper, nec possent finaliter nocere sibi neque regno. Cujus opinioni omnes consenserunt. Et primo locus in quo rex stetit et fixit gradum882, cum suo excercitu, fuit ante civitatem Trecensem ; quo ibidem existente, et tenente consilium cum dominis de suo sanguine ceterisque capitaneis guerre, pro advisando si staret ante dictam civitatem, et poneret obsidionem ad capiendum eam, vel si esset expediens transire ultra, eundo de directo Remis 324L 67 v°-68. Q³ 13-14. D⁵ 165-166et dimittendo ipsam civitatem Trecensem ; dicto vero consilio regis in diversas opiniones diviso883, et dubitante884 quodnam esset utilius, dicta Puella venit et intravit consilium, dicens talia verba vel similia : Nobilis dalphine, jubeatis venire gentem vestram et obsidere villam Trecensem, nec protrahatis amplius longiora consilia, quia, in nomine Dei, ante tres dies, ego vos intro-||-ducam infra civitatem Trecensem, amore vel potentia seu fortitudine, et erit falsa885 Burgundia multum stupefacta. Et tunc dicta Puella statim cum exercitu regis transivit, et fixit tentoria sua juxta fossata, fecitque mirabiles diligentias, quas etiam non fecissent duo vel tres usitati et magis famati homines armorum ; et taliter laboravit in nocte illa quod, in crastino, episcopus et cives illius civitatis dederunt obedientiam regi, frementes et trementes, ita quod postea repertum est quod, a tempore illo quo dedit consilium | regi de non recedendo a civitate, ipsi cives perdiderunt animum, nec querebant nisi refugium et886 fugere ad ecclesias. Illa autem civitate ad obedientiam regis reducta, rex ivit Remis, ubi reperiit totam obedientiam, fuitque ibi sacratus et coronatus.

Item, interrogatus ipse deponens de vita et conversatione ipsius Puelle : deponit quod ipsa habebat ilium morem, in hora vesperorum seu crepusculi noctis, omnibus diebus, quod se retrahebat ad ecclesiam, et faciebat pulsari campanas quasi per dimidiam horam, congregabatque religiosos Mendicantes qui sequebantur exercitum regis, et illa hora se ponebat in oratione, faciebatque decantari per illos fratres Mendicantes unam antiphonam de beata Virgine matre Dei.

Dicit ultra super hoc interrogatus dictus deponens quod, rege Veniente apud la Ferté et apud Crespy en Valoys, veniebat populus obviam regi, exultans et clamans Noel887 ! Tunc ipsa Puella, equitando inter archiepiscopum Remensem et dictum dominum deponentem, dixit verba que sequuntur : Ecce bonus populus ! Nec vidi quemcumque alium populum qui tantum letaretur de adventu tam nobilis regis. 325L 68. Q³ 14-16. D⁵ 166-167Et utinam ego essem ita felix, dum ego finirem dies meosquod ego possem inhumari in ista terra ! Quo audito, pre fatus dominus archiepiscopus dixit : O Johanna, in quo loco habetis vos spem moriendi ? Ad quod respondit : Ubi placebit Deo, quia ego non sum secura, neque de tempore, neque de loco, amplius quam vos scitis ; et utinam placeret Deo, creatori meo, quod ego nunc recederem, dimittendo | arma, et irem ad serviendum patri et matri in custodiendo oves ipsorum, cum sorore et fratribus meis, qui multum gauderunt videre me.

Item, interrogatus dictus dominus de vita, virtutibus et conversatione ipsius Johanne inter armatos, dicit et deponit quod, de sobrietate a nullo vivente superabatur ; et multotiens audivit dictus deponens a domino Johanne d’Olon, milite, nunc senescallo de Beaucaire, quem rex posuerat et constituerat quasi pro custodia ipsius, sicut sapientiorem et probitate recommendatum militem, in societate dicte Puelle, quod non credit aliquam mulierem plus esse castam quam ipsa Puella erat. || Affirmat preterea dictus deponens quod similiter ipse et alii, dum erant in societate ipsius Puelle, nullam habebant voluntatem seu desiderium communicandi seu habendi societatem mulieris ; et videtur ipsi deponenti quod erat res quasi divina.

Dicit deinde888 quod, post quindecim dies a tempore quo dominus comes de Chuffort effectus est prisionarius ejus, in captione de Jargueau, fuit transmissa dicto comiti de Chuffort una cedula papyrea, in qua continebantur quatuor versus, facientes mentionem quod una Puella ventura est du Bois Chanu, et equitaret super dorsum arcitenentium, et contra ipsos. |

Denique inter cetera dicit dictus deponens, super hoc interrogatus, quod, licet dicta Johanna aliquotiens jocose loqueretur de facto armorum, pro animando armatos, de multis spectantibus ad guerram, que forte non fuerunt ad effectum deducta, tamen quando loquebatur seriose de guerra, de facto suo et sua vocatione, nunquam affirmative asserebat nisi quod erat missa ad levandum obsidionem Aurelianensem ac succurrendum populo oppresso in ipsa civitate et locis 326L 68. Q³ 16-17. D⁵ 167-168circumjacentibus, et ad conducendum regem Remis, pro consecrando eumdem regem.

FRD. Radulphus de Gaucourt.

Anno quo supra, die XXV^a mensis februarii, nobilis et potens vir, dominus Johannes de Gaucourt, miles, magnus magister hospitii regis, etatis LXXXV annorum vel circa, testis productus, interrogatus et examinatus super eisdem articulis ;

Dicit et affirmat quod ipse erat presens in castro seu villa de Chinon, quando889 ipsa Puella accessit, viditque eam quando ipsa presentavit se in conspectu | regie majestatis, cum magna humilitate et simplicitate, sicut890 una paupercula bergereta, et audivit verba sequentia, que dixit ipsi regi in hunc modum : Clarissime domine dalphine, ego veni et sum missa ex parte Dei, ad prebendum adjutorium vobis et regno. Et tunc rex, ipsa visa et audita, ut amplius informaretur de statu suo, jussit eam tradi in custodia Guillelmo Bellier, magistro sue domus, baillivo Trecensi et locumtenente dicti deponentis apud Chinon, cujus Bellier uxor erat femina magne devotionis et commendatissime fame ; precepitque preterea ipse rex quod dicta Johanna visitaretur per clericos, prelatos et doctores, ad sciendum si deberet aut posset licite adhibere fidem dictis prefate Johanne. Sicut et factum est, quia dicta ejus et facta fuerunt examinata per ipsos clericos, spatio et tempore trium septimanarum et || amplius, tam Pictavis quam Caynone. Qui clerici tandem, debita examinatione facta, dixerunt quod nichil mali erat in ea, nec in dictis ejus ; et denique, post plura interrogatoria facta ipsi Johanne Puelle, fuit quesitum ab ea quale signum ipsa monstraret pro credendo dictis suis. Tunc ipsa respondit quod signum quod ostenderet eis, esset de levatione obsi-|-dionis et succursu ville Aurelianensis. Et ex tunc891 recessit a rege, et ivit apud Blesis, ubi primo se armavit, pro 327L 68-68 v°. Q³ 18-19. D⁵ 168-169conducendo victualia Aurelian[is]892 et succurrendo habitantibus in ea.

Dicit ultra dictus deponens super hoc interrogatus, conformiter ad [dominum]893 Dunensem, et de mutatione venti contrarii et de modo ponendi victualia infra civitatem. Addit ultra quod preterea ipsa expresse predixit quod in brevi spatio tempus et ventus mutarentur ; sicut et factum est statim post dictum suum. Similiter predixit quod victualia infra civitatem libere introducerentur.

Et concordat dictus deponens cum prefato domino de Dunoys, in captione dicte894 bastillie et in levatione obsidionis, et expulsione adversariorum.

Cetera omnia deponit modo et forma quo dictus dominus [de] Dunoys, concernentia liberationem illius ville et civitatis Aurelianensis, et captionem castrorum et villarum, de quibus facta est mentio, super fluvium Ligeris existentium.

Similiter per omnia concordat in hiis que concernunt transitum regis, ad suam consecrationem fiendam Remis.

Item interrogatus de vita et moribus ipsius Johanne, dicit et respondet quod prefata Johanna erat sobria in potu et cibo, nec exibant de ore suo nisi bona verba, ad edificationem et bonum exemplum servientia ; eratque castissima, nec unquam scivit quod de nocte secum conversaretur vir ; ymo semper de nocte habebat mulierem secum, cubantem in camera sua. Confitebatur sepe ; vacabat orationi assidue ; audiebat missam quotidie, et recipiebat frequenter Eucharistie | sacramentum ; nec patiebatur in societate sua proferri verba turpia, nec blasphemias ; ymo talia detestabatur in factis et dictis. Nec aliud scit.

FRM. Franciscus Garivel.

Anno superius descripto, die VII^a mensis martii, nobilis vir magister Franciscus Garivel, consiliarius generalis domini || nostri regis super facto justitie subsidiorum, etatis XL annorum vel circa.

328L 68 v°. Q³ 19-20. D⁵ 169Et primo, super dictis articulis, dicit quod est memor quod, tempore adventus dicte Johanne la Pucelle, rex misit eam Pictavis, et fuit hospitata in domo defuncti magistri Johannis Rabatiau, tunc advocati regis in Parlamento ; et in illa civitate Pictavensi, per ordinationem regis, fuerunt deputati solemnes doctores et magistri, scilicet dominus Petrus de Versailles, tunc abbas de Tallemont, postea episcopus Meldensis ; Johannes Lambert ; Guillelmus Aimeri, ordinis Fratrum Predicatorum ; Petrus Seguin, ordinis Fratrum Carmelitarum, doctores in sacra pagina ; Mattheus Mesnaige, Guillelmus Le Marié, baccalarii in theologia, una cum pluribus aliis consiliariis regis, licentiatis in utroque jure, qui pluribus et iteratis vicibus, et quasi spatio trium septi-|-manarum, examinaverunt dictam Johannam, visitando et considerando dicta et facta sua ; et895 finaliter, considerato suo statu suisque responsionibus, dixerunt quod ipsa Puella erat una simplex filia, que interrogata ah eis perseverabat in ista responsione, videlicet quod erat missa ex parte Dei celi in favorem nobilis dalphini, pro reponendo eum in suo regno, pro levando obsidionem Aurelianensem, et conducendo ipsum Remis ad consecrandum ; sed oportebat primitus quod ipsa summaret et scriberet Anglicis quatenus ipsi recederent, et quod erat voluntas Dei.

Dicit preterea idem deponens, super hoc interrogatus, quod, dum peteretur ah eadem Johanna quare appellabat regem dalphinum, et non nomine regis : respondebat quod non vocaret eum regem usquequo esset Remis coronatus et sacratus, in qua civitate ipsa intendebat eum ducere. Ulterius per dictos clericos dictum fuit ipsi Johanne, quod ipsa debebat ostendere signum per quod credendum esset eis896 quod esset missa ex parte Dei ; sed ipsa respondit illis, quod signum sibi datum a Deo erat levare obsidionem Aurelianensem, et quod non dubitabat quin ita fieret, si rex vellet dare sibi quantulamcumque societatem armatorum.

Dicit ultra dictas deponens quod ipsa erat una simplex bergereta, summe amans897 Deum, quia sepe confitebatur, 329L 68 v°. Q³ 20-22. D⁵ 169-170et recipiebat frequenter sacramentum Eucharistie. Tandem, post longam examinationem per clericos diversarum facultatum longo tempore factam, dicit dictus deponens quod omnes deliberaverunt et concluserunt quod rex poterat eam licite recipere, et quod duceret societatem armatorum ante | obsidionem Aurelianensem, quia nichil invenerunt in ea nisi catholicum et omni rationi consonum. Nec aliud scit. ||

FRD. Guillelmus de Ricarville.

Anno predicto, die vina mensis martii, nobilis vir Guillelmus de Ricarville, dominus temporalis de Ricarville, et magister hospitii regis, etatis LX annorum vel eocirca, testis productus, juratus898 et examinatus, ac interrogatus super eisdem articulis, presentibus Venerabilibus viris et discretis Guillelmo Bouillé, sacre theologie professore, et Johanne du Mainil899, legum doctore et officiali Belvacensi,

Dicit quod, ipso existente infra villam Aurelianensem, ab Anglicis obsessam, cum domino de Dunoys et pluribus aliis capitaneis, venerant nova quod per villam de Gyen transiverat una bergereta, vocata la Pucelle, quam duo aut tres nobiles viri de patria Lothoringie, ex qua trahebat ortum, conducebant ; que Puella dicebat quod ibat pro levando obsidionem Aurelianensem, et quod postea duceret regem Remis ad sacrandum, sicut erat sibi preceptum ex parte Dei. Hiis tamen non obstantibus, ipsa non fuit de levi recepta apud regem ; quin ymo voluit ipse rex quod primo examinaretur, et sciretur de sua vita et statu, | et si deberet licite recipi. Que quidem Puella, de precepto ipsius regis, fuit examinata per plures prelatos, doctores et clericos, qui invenerunt eam bone vite, commendati status et laudabilis fame ; nec fuit in ea repertum aliquid propter quod deberet repelli.

Interrogatus preterea de vita ipsius Puelle inter armatos, dicit et deponit quod erat pulcherrime vite, valde sobria in potu et cibo, casta quoque, devota, audiens quotidie missam, et sepissime confitens peccata sua, necnon sacram Eucharistiam qualibet septimana cum ferventi devotione 330L 68 v°-69. Q³ 22-23. D⁵ 170-171recipiens. Redarguebat armatos quando blasphemabant nomen Dei aut jurabant in vanum ; et quando perpetrabant aliqua mala, aut faciebant violentias, reprehendebat eos. Nec ipse qui loquitur unquam percepit quod ipsa fecerit aliquid dignum reprehensione ; ymo credit quod, attento suo modo vivendi et factis ejus, quod ipsa fuit inspirata a Deo. Nec aliud scit.

FRM. Reginaldus Thierry.

Anno quo supra, et eodem die, magister Reginaldus Thierry, decanus ecclesie collegiate de Mehun sur Yèvre, cirurgicus regis, etatis LXIV annorum vel circa, testis productus, juratus, examinatus et interrogatus super eisdem articulis,

Dicit et deponit quod vidit eamdem Johannam apud regem, in villa de Chinon, et audivit ab ea illud quod dicebat, videlicet quod erat missa a Deo ad nobilem dalphinum, pro levando obsidionem Aurelianensem, et pro ducendo regem Remis ad sacrandum et coronandum.

De modo autem quem habuit rex in recipiendo eam, | deponit sicut || precedens ; similiter de vita, conversatione, devotione et pietate. Et cum hoc addit quod ipse vidit [quod], quando villa Sancti Petri Monasterii fuit capta per insultum, ubi ipsa erat, armati voluerunt facere violentiam in ecclesia et rapere sacra et alia bona ibidem recondita ; sed ipsa Johanna viriliter prohibuit et defendit, nec unquam passa est quod aliquid ibidem raperetur. Et credit ipse deponens quod, attenta bona vita ipsius Puelle et laudabili conversatione, similiter factis et dictis, et executione ipsorum, de quibus veraciter loquebatur antequam venirent et que eveniebant sicut predixerat, quod ipsa fuit missa a Deo. Nec aliud scit.

FRJohannes Luillier.

Anno predicto, die XVI^a mensis martii, in presentia venerabilium virorum, magistrorum Guillelmi Bouillé, decani Noviomensis, et Johannis Martini, vicarii inquisitoris, ordinis Fratrum Predicatorum, sacre theologie professorum, necnon 331L 69. Q³ 23-24. D⁵ 171-172Johannis Cadier, baccalarii in legibus, Johannes Luillier, burgensis Aurelianensis, senior, etatis LVI annorum vel circiter,

Interrogatus de adventu ipsius Puelle ad villam Aurelianensem, dicit quod multum desiderabatur ab omnibus incolis ipsius civitatis propter famam aut rumorem currentem, quia dicebatur quod dixerat regi se missam ex parte Dei pro levando obsidionem ante dictam villam positam ; ipsi autem cives et omnes ha-|-bitantes erant in tanta necessitate positi per adversarios tenentes dictam obsidionem, quod nesciebant ad quem recurrere pro remedio, nisi solum ad Deum.

Item interrogatus si erat in civitate, quando ipsa applicuit ibi, dicit quod sic ; et quod recepta fuit cum tanto gaudio et applausu ab omnibus utriusque sexus, parvis et magnis, ac si fuisset angelus Dei, propterea quod sperabant per medium ipsius eripi ab hujusmodi inimicis, sicut et postea factum est.

Item interrogatus quid ipsa fecit in illa civitate post ingressum suum, dicit quod exhortabatur omnes ut sperarent in Domino ; et, si haberent bonam spem et fiduciam in Deo, quod eriperentur ab adversariis. Dicit insuper quod ipsa voluit summare Anglicos obsidentes civitatem, antequam permitteret dare insultum ipsis adversariis ad repellendum eos ; et ita factum est, quia ipsa summavit eosdem Anglicos per unam litteram continentem in substantia, quod ipsi Anglici recedere vellent de obsidione et irent900 ad regnum Anglie ; alias cogerentur recedere per vim seu violentias. Dicit ulterius quod ab illa hora Anglici fuerunt territi, nec habuerunt tantam potestatem resistendi sicut prius ; ymo pauci de dicta villa sepe pugnabant || contra magnam multitudinem Anglicorum, et taliter cogebant aliquotiens ipsos Anglicos existentes in obsidione quod non audebant exire de suis bastilliis.

Item, interrogatus de levatione obsidionis, dicit quod in mense maii, die VII^a901, anni Domini M°CCCC°XXIX°, bene recordatur quod fuit insultus datus contra adversarios existentes infra bolevardum Pontis ; in quo insultu dicebatur quod fuerat vulnerata de una sagitta ; et duravit ipse insultus ab hora 332L 69. Q³ 24-26. D⁵ 172matutinali usque ad | vesperam, et in tantum quod illi de civitate volebant se retrahere ad civitatem ; et tunc ipsa Puella venit, precipiendo ne recederent nec se retraherent adhuc ad civitatem. Quo dicto, ipsa cepit vexillum suum in manibus ejus, et posuit supra bordum fossati, et instanti, ipsa ibi existente, Anglici fremuerunt et pavidi effecti sunt ; armati autem regis resumpserunt animum, et ceperunt ascendere dando insultum contra boulevardum, nec reperierunt quameumque resistentiam ; et ex tunc dictum boulevardum fuit captum, et Anglici existentes in illo conversi sunt in fugam, omnes autem mortui. Dicit preterea quod Classidas et alii principales capitanei Anglicorum dicte bastillie, credentes se retrahere in turri pontis Aurelianensis, ceciderunt in fluvium et submersi sunt, et, capta tunc bastillia, omnes de parte regis regressi sunt in civitatem Aurelianensem.

Interrogatus ulterius quid factum est postea, dicit quod alio die, videlicet in crastino, summo matte, Anglici902 exierunt de suis tentoriis et ordinaverunt se in exercitu pro pugnando, ut apparebat. Quo scito et audito, dicta Puella surrexit de lecto, et armavit se ; sed non voluit quod aliquis tunc invaderet dictos Anglicos, nec aliquod peteretur ab eis ; ymo precepit quod permitterentur abire ; sicut et de facto abierunt, nemine eos tunc persequente ; et903 ex illa hora dicta villa fuit ab hostibus liberata.

Item, interrogatus si illa obsidio fuit levata et civitas erepta ab inimicis per ministerium seu per medium904 ipsius Puelle magis quam per potentiam armatorum, respondet quod ipse et similiter omnes de civitate credunt quod, si dicta Puella non venisset | ex parte Dei, ad adjutorium eorum,ipsi de propinquo fuissent omnes habitantes et civitas sub ditione905 et potestate906 adversariorum obsidentium redacti ; nec credit ipsos habitantes, neque armatos in ipsa existentes, potuisse diu resistere contra ipsam potestatem adversariorum qui tantum tunc contra eos prevalebant. ||

333L 69. Q³ 26-27. D⁵ 173FR
Johannes Hilaire.

Eadem die, Johannes Hilaire, burgensis Aurelianensis, etatis LXVI annorum vel circiter, juratus, examinatus et interrogatus de vita, moribus, virtutibus et conversatione dicte Johanne, deponit ut precedens.

FREgidius de Saint Mainmain.

Egidius de Saint Mainmain, etatis LXXVI907 annorum vel circiter, burgensis sepe dicte ville Aurelianensis, interrogatus, etc., deponit ut precedens.

FRJacobus L’Esbahy.

Jacobus L’Esbahy, burgensis Aurelianensis, etatis l annorum vel circa, deponit ut duo immediate precedentes, additque quod recordatur quod fuerunt duo heraldi missi ad Sanctum Laurentium, quorum unus vocabatur Ambleville et alter Guienne, pro dicendo dominis de Talebot, comiti de Chuffort, et domino de Scalles, ad instantiam dicte Puelle, quod | illi domini Anglici recederent ex parte Dei, et irent ad Angliam ; alias male contingeret eis. Tunc ipsi Anglici retinuerunt alterum heraldum, nomine Guienne, et alterum remiserunt, scilicet Ambleville, pro dicendo aliqua ipsi Johanne Puelle ; retulitque ipse Ambleville quod ipsi Anglici retinuerant socium suum Guienne908, videlicet pro comburendo ipsum909. Et tunc ipsa Johanna respondit Ambleville, asserens in nomine Domini quod nichil mali ei inferrent, et dixit dicto Ambleville quod reverteretur ad ipsos Anglicos audacter, et quod nichil mali ei facerent, ymo reduceret socium suum sanum et salvum ; sicut et ita fecit.

Addit preterea quod vidit ipsam Johannam, quando primo intravit villam Aurelianensem, quod ante omnia voluit ire ad majorem ecclesiam, ad exhibendam reverentiam Deo creatori suo. Nec aliud scit.

334L 69-69 v°. Q³ 27-28. D⁵ 173-174FR
Guillelmus Le Charron.

Guillelmus Le Charron, burgensis Aurelianensis, etatis LIX annorum vel circiter, juratus, etc., deponit ut precedens.

FRCosma de Commy.

Cosma de Commy, burgensis Aurelianensis, etatis LXIV annorum vel circiter, juratus et examinatus, ad idem. Addit tamen quod audivit dici magistro Johanni de910 Mascon, in utroque jure doctori famatissimo, quod ipse doctor multotiens examinaverat ipsam Johannam de dictis et factis suis, et quod non faciebat dubium quin esset missa a Deo, et quod erat res mirabilis in audiendo loqui ipsam, et respondendo ; et | nichil in vita sua unquam perceperat nisi sanctum et bonum. Nec aliud scit.

Et idem affirmat audivisse a prefato de Mascon predictus Egidius de Saint Mainmain.

FRMartinus de Mauboudet.

Martinus de Mauboudet, burgensis Aurelianensis, etatis LXVII annorum vel circiter, ad idem per omnia sicut precedens. ||

FRJohannes Volant.

Johannes Volant senior, burgensis Aurelianensis, etatis LXX annorum vel circiter, idem sicut precedens.

FRGuillelmus Postiau.

Guillelmus Postiau, burgensis Aurelianensis, etatis XLIV annorum vel circiter, idem sicut precedens.

335L 69 v°. Q³ 28-29. D⁵ 174FR
Jacobus de Thou.

Jacobus Thou, burgensis [ville] predicte, etatis L annorum, idem deponit ut precedens. |

FRDionysius Roger.

Dionysius Roger, burgensis Aurelianensis, etatis LXX annorum, idem deponit sicut precedens.

FRJohannes Carrelier.

Johannes Carrelier, burgensis Aurelianensis, etatis XLIV annorum, idem.

FRAnianus de Saint-Mesmin.

Anianus de Sainct Mainmain, etatis LXXXVII annorum vel circiter, idem.

FRJohannes de Champeaulx.

Johannes de Champeaulx, etatis L annorum vel circiter, idem. Et cum hoc, audivit a magistro Johanne Macon illud quod dictus Cosma audivit. Addit ultra quod uno die dominico vidit unum magnum conflictum, quem armati volebant facere existentes in villa Aurelianensi, contra Anglicos, qui ponebant se in ordine pro bellando. Quo viso, ipsa Johanna exivit ad armatos, et tunc petitum fuit a dicta Johanna si esset bonum pugnare contra dictos Anglicos illa die, que erat dies dominica ; que respondit quod oportebat audire missam. Et tunc misit quesitum unam tabulam, fecitque apportari ornamenta ecclesiastica, et ibi fecit celebrari duas missas, quas cum magna devotione ipsa et totus exercitus armatorum audierunt. Quibus missis celebratis, dixit ipsa Johanna quod respicerent si Anglici haberent facies conversas ad ipsos, et tunc responsum est ei quod non ; ymo habe-|-bant 336L 69 v°. Q³ 30. D⁵ 174-175facies versus castrum de Mehun. Quo audito ipsa dixit : In nomine Dei, ipsi vadunt ; sinatis eos abire, et eamus ad regratiandum Deo, nec prosequamur ulterius, quia est dies dominica.

Et hoc idem viderunt Dionysius Rogier, supra nominatus, et quatuor infra immediate scripti911, scilicet Jougant912, Hue, Aubert et Roulliart, cum pluribus aliis.

FRPetrus Jougant.

Petrus Jougant, burgensis Aurelianensis, etatis L annorum, idem sicut precedens913.

FRPetrus Hue.

Petrus Hue, burgensis predicte ville, etatis L annorum vel eocirca, idem sicut precedens. ||

FRJohannes Aubert.

Johannes Aubert, etatis LII annorum vel eocirca, idem.

FRGuillelmus Roulliart.

Guillelmus Roulliart, etatis XLVI annorum914, burgensis dicte ville Aurelianensis, idem sicut precedens.

FRGentianus Cabu.

Gentianus Cabu, burgensis, etatis LIX annorum vel circa, idem sicut precedens.

337L 69 v°-70. Q³ 30-32. D⁵ 175FR
Petrus Vaillant.

Petrus Vaillant, burgensis, etatis LX annorum vel circiter, idem sicut precedens. |

Et in hoc conveniunt omnes quod nunquam perceperunt, per quascumque conjecturas, quod ipsa Johanna sibi attribueret ad gloriam quecumque facta sua probitatis ; ymo adscribebat omnia Deo, et resistebat quantum poterat quod populus honoraret cam, vel daret sibi gloriam, quia plus diligebat esse sola et solitaria quam in societate hominum, nisi dum esset opus, in facto guerre.

FRJohannes Coulon.

Johannes Coulon, etatis LVI annorum vel eocirca, idem.

FRJohannes Beauharnays.

Johannes Bauharnays, etatis L annorum vel circiter, idem.

Affirmabantque915 ambo similiter et ceteri precedentes, qui sepe frequentabant ipsam Johannam dum esset Aurelianis, quod nunquam viderunt in ea quidquam reprehensione dignum ; sed in ea perceperunt tantum humilitatem, simplicitatem, castitatem, et devotionem ad Deum et Ecclesiam. Dicunt denique quod erat magna consolatio conversari cum ipsa.

FRM. Robertus de Sarciaulx.

Magister Robertus de Sarciaulx916, presbyter, licentiatus in legibus, canonicus et subdecanus ecclesie | Sancti Aniani Aurelianensis, etatis LXXVIII annorum, testis productus, juratus et interrogatus, etc., deposuit super vita et moribus sicut precedentes. Addit preterea quod in facto guerre 338L 70. Q³ 32-33. D⁵ 175-176erat multum docta, quamvis esset simplex et juvenis filia ; et asserit quod, licet multotiens capitanei haberent varias opiniones, propter magnam resistentiam adversariorum, nichilominus ipsa constante ! loquebatur eis et dabat consilia salubria, dando eis animum et dicendo quod sperarent in Deo, et quod nichil dubitarent, quia omnia venirent ad bonum finem. Nec aliud scit.

FRM. Petrus Compaing.

Magister Petrus Compaing, presbyter, in legibus licentiatus, capicerius et canonicus dicte ecclesie Sancti Aniani, etatis LV917 annorum vel circiter, de moribus, virtutibus et conversatione, deponit ut pre-||-cedentes. Additque preterea quod ipse vidit dictam Johannam, dum celebraretur missa, in elevatione Corporis Christi, emittere lacrimas in abundantia. Et bene recordatur quod ipsa inducebat armatos ad confitendum peccata sua ; et de facto vidit qui loquitur quod, ad instigationem suam et monitionem, La Hire confessus est peccata sua, et plures alii de societate sua. Nec aliud scit.

FRDD. Petrus de la Censure, Radulphus Godart, Herveus Bonart.

Dominus Petrus de la Censure, presbyter, canonicus et prepositus dicte ecclesie Sancti Aniani etatis LX annorum ; dominus Radulphus Godart918, | presbyter, licentiatus in decretis, prior Sancti Samsonis Aurelianensis, etatis LV annorum, et canonicus Sancti Aniani ; Herveus Bonart, prior Sancti Maglorii, ordinis Sancti Augustini, etatis LX annorum : omnes sicut precedentes, de moribus, vita et conversatione.

FRD. Andreas Bordes.

Dominus Andreas Bordez, canonicus Sancti Aniani Aurelianensis, etatis LV annorum vel circa, idem ut precedentes. 339L 70. Q³ 33-34. D⁵ 176Additque quod ipse vidit quod dicta Johanna increpabat armatos quando negabant vel blasphemabant nomen Dei ; et in speciali, vidit aliquos homines armorum dissolutissimos in vita, qui per exhortationem ipsius Johanne conversi sunt et cessaverunt a malis.

FRJohanna uxor Egidii de Saint-Mesmin.

Eisdem anno et die, Johanna, uxor Egidii de919 Sainct Mainmain, etatis LXX annorum, dicit quod fama communis fuit et tunc erat quod ipsa Johanna la Pucelle erat bona catholica, simplex, humilis, sancte conversationis, pudica et casta, detestans vitia, et redarguens vitiosos in societate armatorum.

FRJohanna uxor G. Boyleaue.

Johanna, uxor Guidonis Boyleve920, etatis LX annorum, idem sicut precedens. |

FRGuillemeta uxor J. de Coulons.

Guillemeta, uxor Johannis de Coulons, etatis LI annorum, idem sicut precedens. |

FRJohanna vidua J. de Mouchy.

Johanna, vidua defuncti Johannis de Mouchy, etatis L annorum, idem sicut precedens.

FRKarolota uxor G. Havet.

Karolota, uxor Guillelmi Havet, etatis XXXVI annorum vel circiter, idem sicut precedentes.

340L 70-70 v°. Q³ 34-35. D⁵ 176-177Addit preterea quod de nocte dormiebat cum dicta Johanna sola. Dicit insuper quod nunquam percepit in ipsa, nec in verbo, nec in facto quocumque921, signum dissolutionis aut lubricitatis ; sed tantum simplicitatem, humilitatem et castitatem. Dicit amplius quod habebat in consuetudine frequenter confitendi peccata sua, et quotidie audiebat missam.

Affirmat denique quod dicta Johanna sepe dicebat matri illius que deponit, in cujus domo erat || hospitata, quod ipsa speraret in Deo, et quod Deus adjuvaret villam Aurelianensem, et expelleret adversarios.

Dicit ultra quod de consuetudine habebat quod, antequam iret ad aliquem insultum, semper disponebat conscientiam suam, et recipiebat sacram Eucharistiam post auditionem misse.

FRReginalda relicta J. Huré.

Reginalda, relicta defuncti Johannis Huré, etatis L annorum, dicit ut precedentes. Et addit ultra quod bene recordatur vidisse et audivisse, uno die, unum magnum dominum, tunc ambulantem922 in pleno vico, turpiter jurasse et negasse Deum ; quod et vidit et audivit ipsa Johanna, que fuit multum turbata, et statim accessit ad ilium dominum qui juravit, et cepit eum per collum, dicendo : A maistre ! osés923 | bien regnier nostre seigneur et924 maistre ? En nom Dieu, vous vous en desdirés avant que je parte d’icy. Et tunc, prout ipsa que loquitur vidit, ille dominus penituit et emendavit se, ad exhortationem prefate Puelle. Nec aliud scit.

FRPetronilla uxor J. Beauharnays et Massea H. Fagoue.

Petronilla, uxor Johannis Beauharnoys, etatis L annorum ; Massea, uxor Henrici Fagoue, etiam L annorum. Ambe dicunt ut precedentes.

Sic signatum : G. de la Salle925. ||

Notes

1. [863]

   Q : 3 mots omis.

2. [864]

   L : 9 mots omis.

3. [865]

   L : 18 mots omis.

4. [866]

   L : ad.

5. [867]

   L : veritate.

6. [868]

   Q D : Tallebot.

7. [869]

   L : cujuaque.

8. [870]

   Q D : ipso.

9. [871]

   L : 16 mots omis.

10. [872]

    Q : et tunc.

11. [873]

    L : mot omis.

12. [874]

    L : 8 mots omis. Et tunc ipsa.

13. [875]

    L : reversa est.

14. [876]

    L : et.

15. [877]

    Q : mot omis.

16. [878]

    L : aliquando.

17. [879]

    Q : rogabat.

18. [880]

    L : illis.

19. [881]

    L : mot omis.

20. [882]

    Q add. : suum.

21. [883]

    L : diverse.

22. [884]

    Q : dubitantibus.

23. [885]

    L : mot omis.

24. [886]

    D : nec querebant refugium nisi.

25. [887]

    L : Nouel.

26. [888]

    Q D : denique.

27. [889]

    L : quoniam.

28. [890]

    Q : mot omis.

29. [891]

    Q : Et tunc.

30. [892]

    Les mss. : aurelianensem.

31. [893]

    Les mss. : mot omis.

32. [894]

    Q L : mot omis.

33. [895]

    Q D : sed.

34. [896]

    Q D : ei.

35. [897]

    Q D : diligens.

36. [898]

    L : mot omis.

37. [899]

    Q : Mesnil ; D note : Marnil.

38. [900]

    L : 2 mots omis.

39. [901]

    Les mss. : XXVII^a.

40. [902]

    L Q : mot omis.

41. [903]

    L : sed.

42. [904]

    L : judicium.

43. [905]

    L : dominations. D note : subgidione.

44. [906]

    D : 2 mots omis.

45. [907]

    Q : LXXIV.

46. [908]

    L : 21 mots omis.

47. [909]

    Q : socium suum.

48. [910]

    Q D : mot omis.

49. [911]

    Q : subjecti.

50. [912]

    Q : Jongault.

51. [913]

    L : témoin omis.

52. [914]

    Q : 4 mots omis.

53. [915]

    Q : affirmantque.

54. [916]

    Q : Farciaulx.

55. [917]

    Q : L.

56. [918]

    L : mot omis.

57. [919]

    Q : mot omis.

58. [920]

    Q D : Boyleaue.

59. [921]

    Q D : quodeumque.

60. [922]

    D add. : per villam aurelianensem.

61. [923]

    Q : osés-vous.

62. [924]

    Q D : sire et nostre.

63. [925]

    Q : G. de la Sale. D : G. de Sale.