Tomes I-II (LA) : Capitulum 8 (5)

VII.

Tractatus venerabilis et scientifici viri magistri Guillelmi Bouyllé sacre theologie professoris, decani Noviomensis1064

Ad honorem et gloriam Regis regum qui causas defendit innocentum, necnon ad exaltacionem regii nominis Francorum seu domus Francie, que nunquam legitur hereticis favorem prebuisse, aut quovismodo adhesisse1065 hunc codicillum summarie, licet rudi et indigesto sermone, ego Guillelmus Bouillé, decanus Novio-|-mensis, theologorum omnium minimus, regie celsitudini1066 exhibere dignum duxi, continentem brevia quedam et generalia advisamenta ex originali processu olim facto Rothomagi contra Johannam, vulgariter Puellam || nuncupatam, recollecta, ut ex eis aliqualis prebeatur occasio utriusque juris divini pariter et humani peritissimis doctoribus, latius ac peramplius inquirendi veritatem super iniquo judicio per defunctum dominum Petrum Cauchon, tunc Belvacensem episcopum, taliter qualiter facto contra prefatam Johannam Puellam, pro tunc ad defensionem regni adversus violenter usurpantes militantem1067. Cum autem sicuti testatur beatus Hieronymus, Gallia monstris, scilicet heretice pravitatis, sola caruerit, videtur ad honorem regis christianis-|-simi Francorum non sub silentio preterire sententiam iniquam, scandalosam decorique regie corone derogantem, 318L 164 v°. LA 325. Q³ 323-324fulminatam per ipsum episcopum Belvacensem adversantem regi, et, ut prima fronte apparet, sitientem ejusdem domini nostri regis confusionem. Quod autem silentium hujus inique condemnationis regium deprimat honorem, manifestum satis est ex hoc quia, sub rege militans dicta Puella, tanquam heretica ac demonum invocatrix, condemnata fuit. Qualis namque macula regali solio videretur inferri, si, futuris temporibus, per adversarios in memoriam reduceretur hominum quod rex Francorum in exercitu suo fovit hereticam mulierem et demonum invocatricem ? Ad hujus infamie cautionem invitat sapiens cum dicit : Curam habe de bono nomine [Eccl. 41, 15], et communis Augustini auctoritas sepius hominum in ore versata : Crudelis est qui famam negligit, precipue cum talis fame denigratio in regni seu totius gentis infamiam cedat. ||

Credo equidem pie et salubriter ex serie processus, innocentiam dicte Puelle posse sustineri omnibus luculenter, attentis seu bene pensatis ejus modo vivendi ac vite progressa et fine. Laborabat enim ad restitutionem hujus regni Francie, quam frequenter predixit. Nonne expulit et terruit hostes procacissimos regni, et per ejus sancta monita excitavit inertes seu pigros ad bella pro expellendo feroces regni hostes, taliter quod a tempore illo adversariorum virtus seu potestas seviens1068 debilitari non cessavit ? Nec preterea per totum processum reperietur quod in observationibus suis dicta Puella sortilegiis usa fuerit ab Ecclesia prohibitis, nec superstitionibus reprobatis, neque cautelis hominum fraudulentis, neque ad questum proprium, sed tantum ad ereptionem regni ab inimicis et ad restitutionem dignissimi regii solii. Quare merito serenissima regia majestas magnificare tenetur innocentiam ejusdem Puelle, facereque examinari processum adversus illam minus juste confectum, per doctissimos viros theologos atque juristas, quatenus, si dictus processus ab eis inveniatur vitiosus seu defectuosus in forma, seu in materia, quod omnia procurentur reparari, et tandem retractetur 319L 164 v°. LA 325-326. Q³ 324-326sententia contra dictam Puellam lata, tanquam iniqua, ut obloquentium claudantur ora in posterum et regie domui fides perseveret inviolata ; quam Dominus solidare semper dignetur in persona victoriosissimi regis nostri moderni, ad salutem et defensionem plebis sue. |

Quoniam vero in paucioribus via magis [ardua et || difficilis]1069, ideo, dictum processum contra prefatam Johannam olim factum studendo et perfunctorie legendo, cogitavi fore1070 expediens tria solum principalia puncta suarum omnium assertionum, de quibus potissime prenominatus Cauchon et sui complices nitebantur eam convincere criminosam, sub brevi declaratione colligere, sibique falso imposita crimina luce clarius, salvo peritiorum judicio, monstrare ; nihil tangendo de forma processus, sed ad dominos juristas remittendo, si ordo omnis judiciarius in dicto processu rite fuerit observatus aut non. Deinde particularius subjungere curavi duodecim articulorum, qui pro fundando judicium per ipsum Cauchon dominis prelatis et doctoribus fuerunt transmissi, manifestam falsitatem, ex eo quod minus recte minusque sincere, ymo corrupte, fuerunt recollecti de responsionibus prenominate Puelle, tacendo circumstantias plurimas justificantes, alias vero multas aggravantes addendo, prout clare patebit seriosius dictum processum legendo. Ex quo liquide constabit ipsos dominos qualificantes exemplum facti sequendo, fuisse deceptos, et per consequens totum judicium sententiamque adversus ipsam Puellam per pretensos judices latam, ac omnia inde secuta, prorsus esse nullius || roboris aut vigoris, totumque processum merito debere corruere.

Primo et precipue nitebantur adversarii ipsam Johannam, ex processu et actis habitis de confessionibus ejus, convincere mendosam confictricem apparitionum sanctorum angelorum || et sanctarum Katherine et Margarete, et revelationum futurorum eventuum, quas dicit se ab eis et per eos habuisse, superstitiosam divinatricem, ac potius hujusmodi revelationes esse a malignis spiritibus quam a bonis, retorquendo omnia 320L 164 v°-165. LA 326-327facta et dicta prelibate Puelle in dedecus regis sub quo militabat ; sed, salvo peritiorum judicio, si diligenter visitetur processus per dictum episcopum factus, probabitur ex confessatis prefate Johanne et modo vivendi quod verisimilius credende sunt hujusmodi revelationes a bonis spiritibus quam a malis.

Ubi primum advertandum videtur pro intellectu dicendorum quod non est humanitus regula generalis, vel ars dabilis1071 ad discernandum semper et infaillibiliter1072 quod vere sunt et quod false aut illusorie | revelationes, tunc enim non habetur solum fides de nostris prophetiis et consequenter de nostra religione, sed esset evidentie certitude. Nam qui sciret evidenter aliquid esse a Deo vel ejus angelo revelatum, sciret profecto, aliter quam per solam fidem, illud esse verum. Quemadmodum, si quis haberet scientiam claram de dissolutione fallaciarum et argumentationum contra veritatem fidei peccantium, eidemque repugnantium, haberet utique notitiam, non tantum certam ex fide, sed ex demonstratione de fidei articulis evidentem. Constat igitur non esse querendum a catholico, ut sibi fiat elucidatio perspicua et evidens de prenunciatione aut revelatione facta alicui, qualiter probabitur aut scietur revelatio esse angelica. De hoc enim fides est, non scientia, at sicut non omnium est fides secundum apostolum, sed est donum Dei, sic non omnes veram a falsa revelatione fecerant ; sed aut veram spernunt et falsam amplectuntur, vel sacrilega impietate et incredulitate talia negant, reprobant et contemnunt. Nunc autem est questio qualiter, presuppositis eis que fidei sunt, cognoscere nos fideles poterimus et, secundum doctrinam beati Johannis1073 [Ep. I^a IV] probare poterimus, spiritus si ex Deo sint ? Et in hanc questionem incidimus propter revelationes et apparitiones, quas nostro seculo contigisse cognovimus in Johanna, vulgariter dicta Puella. Quid veto dicemus ? Quo pacto nos1074 321L 165. LA 327-328exhibebimus in tali judicio ? Quia si credamus de facili, poterimus seduci, quia angelus Sathane, secundum apostolum, transfigurat se nonnunquam in angelum lucis. Si statim negemus hujusmodi apparitiones esse bonorum spirituum, vel irrideamus, vel inculpemus, videbimur infirmare auctoritatem divine revelationis que nunc, ut olim, potens est ; neque enim manus Dei abbreviata est, ut revelare non possit ; scandalizabimus preterea simplices, dicentque quod ita de nostris revelationibus et prophetiis poterunt esse calumnie, et censende erunt fantazie vel illusiones. Tenendum est ergo medium, quia, sicut scriptum est apud Nasonem : medio tutissimus ibis, et, secundum beati apostoli Johannis documentum, non est credendum omni spiritui, sed probandum spiritus si ex Deo sunt [I Ep. IV. 1], et, obediendo apostolo, quod bonum est, tenendum. Est autem revelatio seu apparitio facta ipsi Johanni principaliter examinanda in quinque virtutibus, quas legimus beatissimam Mariam habuisse in angelica revelatione sibi facta. Similiter in Zacharia et Elisabeth concluduntur extitisse ex serie evangelii Luce, primo [13], dum beati | Johannis nomen fuit revelatum. Sunt autem hec virtutes per quas examinanda venit apparitio seu revelatio spirituum1075, quas satis tangere videtur Hugo de Sancto Victore in quodam tractatu suo De instinctibus1076, scilicet humilitas, discretio, patientia, veritas, charitas. Sunt autem he virtutes, ex quibus sumitur argumentum apparitionis bone spiritualis. Quantum ad primam conditionem, clare patebit legenti processum ipsam Johannam seu Puellam esse valde humilem, ex assertionibus suis in textu scriptis ; excusabat enim se ex eo quod erat simplex puella, non apta ad hujusmodi opus ad quod mittebatur, sicut legitur de Hieremia clamante : A ! A ! A ! Domine ecce1077 nescio loqui, quia puer ego sum [Jer. I. 6]. Patet insuper sua humilitas, quia non quesivit honorem mundanum, sed dumtaxat petivit a vocibus suis salutem anime sue ; preterea interrogationibus iteratis 322L 165. LA 327-328et difficilibus vexata, nunquam superbe respondisse videtur. Merito itaque potuit a bono spiritu revelationes habere, juxta illud : Super quem requiescet spiritus meus, nisi super humilem et trementem verba mea. Sed, ad calumniandum et refellendum predictam humilitatem, adscribant adversarii in summam superbiam dicte Puelle, ex eo quod dicebat et divulgabat se a Deo missam ; quod videbatur fecisse ad jactantiam, ad hoc vero salvandum, respondent sancti doctores, inter quos Chrisostomus sub hac sententia inquit : Aliud est ex quadam necessitate, vel ad utilitatem audientium, secretas suas gratias aut virtutes prodere seu manifestare, aliud sine quavis sua aut aliorum utilitate talia per inanem gloriam ventilare. Unde Maria Virgo, que conservabat1078 omnia verba, hec conferens in corde suo, postmodum apostolis, presertim Luce, sacra misteria sibi soli credita et cognita asseruit1079 non ad jactantiam. Similiter hec Puella revelationes habuit in etate XIII annorum, ut confessa est in processu suo, et reseravit seu manifestavit eas tempore suo ad utilitatem regni. Unde dicit idem beatus Chrisostomus quod non parum ad rem attinet, si res de qua fertur esse revelatio sit utilis ad mores, ad rempublicam, divini cultus honorem aut augmentum, aut si sit super variis rebus seu narrationibus immixta. Addendum est etiam quod vult beatus Gregorius, in primo Dialogorum, humilitatem veram esse, non pertinacem, sed obtemperantem cum timore, quemadmodum de quodam libertino refert, qui rogabatur et adjurabatur renitens1080 suscitare puerum : virtutis, inquit, pectus non esset, si hoc charitas non vicisset. Predicta vero muliercula scilicet Johanna se | missam dicebat ad regni ereptionem ab inimicis, liberationem civitatis Aurelianensis et coronationem regis, qui tam longo tempore fuerat dejectus et expulsus a suo regno ; que omnia concernebant utilitatem publicam.

Secundum signum in revelatione spirituali est discretio 323L 165 v°. LA 329per quam persona, cui fit revelatio, prompta reperitur ad credendum bono consilio. Confessa est autem dicta Johanna quod credebat esse bonos spiritus ex bona et salutari exhortatione ipsarum vocum ; nam nihil aliud ipsam Johannam admonebant, nisi quod se bene regeret, ecclesiam frequentaret, esset bona juvenis, sepe confiteretur peccata sua, virginitatem corporis sui et anime custodiret, itaque ab ipsis tantum erat commonita et exhortata de his, que ad sanctitatem, devotionem et cultum religionis catholice pertinent1081 ; hortati sunt enim eam1082 hujusmodi spiritus ad virginitatem, quam, ut fama promulgatur, per totam vitam servavit. Non erant ergo spiritus immundi, quia Job XL° [16], de demone, qui ibi Bohemot appelatur, dicitur quod dormit in locis humentibus1083, id est luxuriosis ; unde cum Dominus demones ejecisset, petiverunt ut mitteret in porcos, id est luxuriosos, in quibus habitare delectantur. Constat autem per processum et informationes, super vita et conversatione dicte Puelle factas, quod obedivit prompte sanctis et devotis illorum spirituum consiliis, cujus modi non essent malorum spirituum hortamenta, que sunt a religione catholica ut plurimum extranea.

Tertium signum revelationis bone est patientia que confert durabilitatem et perseverantiam in bonis operibus. Patienter cum se habuit ipsa Johanna, resistendo tentationibus specialiter carnis, quia licet inter armatos conversaretur1084, tamen suam integritatem usque in finem servavit, unde Ambrosius : Ubicumque Dei virgo est, templum Dei est, c. Tolerabilius XXXII, qu. V [D. G. II. 32. 5. 1]. Virginitas autem humilitati conjuncta cum admiratione laudatur, c. Hec scripsimus, XXX di. [D. G. I. 30. 16]. Hec namque Johanna expellebat viriliter quantum poterat meretrices ab exercitu militari. Item reddebat pro malis bona, quod est signum perfecte patientie, ut dicit Augustinus super psalmo CVII° : Deus laudem meam, [c.] Sex differentie, XXIII, q. III 324L 165 v°. LA 329[D. G. II. 23. 3. I]1085. Quia prohibebat procacissimos hostes occidi seu vulnerari, dum aliis commilitonibus captivabantur, summe abhorrens humani sangui-|-nis effusionem injuriasque, sibi ab hostibus frequenter illatas, patientissime ferebat, patiendo devictis et monendo protervos adversantes quatenus ab hostili persecutione regni hujus cessare curarent et ad propria remearent, ista patent ex depositione plurium testium fide dignorum et per processum in multis passibus.

Quartum signum bone revelationis est veritas. Hoc signum ponitur in lege Deuteronomii XIII et XVIII1086 : Si tacita cogitatione responderis, quomodo possum intelligere verbum quod [non]1087 locutus est Dominus ; sequitur responsio : Hoc habebis signum, quod in nomine Domini propheta ille predixerit et non evenerit, hoc Dominus non locutus est. Ex quo dicto doctores catholici duas conclusiones eliciunt1088. Prima, nullus angelorum vel prophetarum quicquam futurum esse pronuntiat, quin1089 veraciter futurum sit in sensu quem ipse vel Spiritus Sanctus intendebant. Sic non est responsum demonum, quia fallunt et falluntur. Secunda, si id ipsum quod propheta predixit, non eo modo quo vocaliter pretendebatur eveniat, prius super hoc revelationem a Spiritu Sancto accipiet de prophetia1090 aut revelatione, sic vel sic intelligenda, conditionaliter, aut mistice, vel litteraliter. Sic factum est in Jona de Ninivitis et Isaia de morte Ezechie. Ilia autem futura que prefata Johanna predixit, eo tempore quo communi1091 hominum opinione distantia et remota existebant, ymo que nullus existimasset debere humanitus contingere, considerata magna diversitate fortunarum. Que1092 etiam futura erant talia quod ex liberi arbitrii mutabilitate pendebant ; de quibus ipsi demones potius divinare quam aliquid prenuntiare certum potuissent. Ea ventura ita constanter evenire affirmabat, 325L 166. LA 330-331prout et contigisse videmus, quod est probatio evidens vere prophetie et a Deo, prout vult beatus Augustinus, XVII et XXXIV, De civitate Dei. Predixit namque levationem obsidionis Aurelianensis, coronationem regis, reductionem ville Parisiensis ad obedientiam regis ante septennium, expulsionem Anglicorum a regno et pacem futuram cum domino duce Burgundie ; que omnia, sicut predixit, evenerunt. Quare, unde Guillelmus Parisiensis in secunda parte libri De universo, de parte nobiliori, dicit quod angeli boni singulariter intendunt et vacant ad defensionem gentis seu communitatis regionis aut regni, eripiendo ab hostibus ; et hujus est causa propter abundantiam seu perfectionem charitatis, que est in ipsis angelis et animis sanctis. Unde, etsi frequenter non sequatur bonum pacis quod procuravit hominibus, | non ex defectu virtutis ipsorum provenit, verum contigit ex malitia hominum, sicut de angelis ante destructionem Hierusalem, quorum voces audite sunt dicentes Transeamus ab bis sedibus. Sic ergo verisimile est bonos spiritus esse qui apparuerunt ipsi Johanne, prenuntiando bonum gentis Francie et ereptionem regni ab hostibus.

Quintum signum bonum, in eo cui fit revelatio, est charitas seu divinus amor. Beatus [Johannes, I^a Ep. 4. I]1093 in sua canonica, quarto capitulo, volens instruere fideles ad dignoscendum et discernendum spiritus si ex Deo sint, vel non, sic ait : In hoc, inquit, cognoscitur spiritus Dei : Omnis spiritus qui confitetur Jhesum Christum in carne venisse ex Deo est. Illi vero spiritus, qui Johanne apparebant, non solum agnoscebant1094 Jhesum Christum, ymo potius confitebantur ipsum Jhesum Christum in carne venisse, cum ipsam Johannam specialiter admonerent Ecclesiam catholicam frequentare, sacramenta Eucharistie corporis et sanguinis Domini nostri Jhesus Christi venerabiliter et devote suscipere. Hoc autem non fecissent demones, quibus est maxima fallendi cupiditas et homines trahendi ad idolatriam, non de sua salute commonendi, ut Augustinus ait. In ipsa preterea 326L 166-166 v°. LA 331-332erat charitas ad proximum, quia nolebat mortem cujuscumque1095, sed impediebat totis viribus effusionem sanguinis et exhortabatur ad pacem. Fuit denique finis ejus devotissimus et catholicus, ac in mediis flammis benedictum nomen Jhesus acclamando, religiosissime dies finivit ; cum tamen illos quos diabolus sua inspiratione deceperit, faciat male finire et tandem in eternam damnationem adducat, ut dicit Augustinus, ponens exemplum de Saüle, qui diabolum in forma Samuelis a Phitonissa excitatum adoravit, canone Nec mirum, XXVI, qu. 51096 [D. G. II. 26. 5. 14], ubi allegatur Augustinus, libro De civitate Dei.

Denique, preter signa supradicta, unum1097 aliud signum bone apparitionis convincitur ex responso dicte Johanne in processu, ad quoddam interrogatorium. Dicit enim quod sue voces seu spiritus ei primo timorem incusserunt, et in recessu seu fine letam ipsam dimiserunt, quod et consueverunt facere boni spiritus, ut testatur sanctus doctor, tertia parte, articule XXX°, § 3 : In vita, inquit, sancti Anthonii legitur, non difficilis est bonorum spirituum malorumque discretio : | si enim post timorem successerit gaudium, a Domino venisse sciamus auxilium, quia securitas anime presentis majestatis est indicium ; si autem incussa formido permanserit, hostis est qui videtur. Ex quibus patet quod pie et juste ei crediderunt hii cum quibus tam catholice conversabatur, in hiis saltem que spiritu prophetico predicebat. Conversantes enim cum ea, instruebantur tam in operibus virtuosis quam in cognitione fidei, et ad regimen agendorum singulariter eorum que spectabant ad opus sue missionis. Homines etiam multi vitiis dediti ad virtuosam et religiosam vitam convertebantur, de guerra et odio ad pacem, de superbia ad humilitatem atque obedientiam adducuntur, ut constare poterit inspiciendi depositiones testium notabilium super ipsius vita et conversatione examinatorum. Hec de primo breviter dicta sufficiunt.

327L 166 v°. LA 332-333Preterea culpabilem arguunt dictam Johannam fuisse, divineque legis et canonice prevaricatricem, propter gestationem virilis habitus et armorum ac sue amputationem corne ; et hoc ideo quia lege divina hoc est prohibitum, Deuteronomii 22 [5] : Non induetur1098 mulier veste virili, nec vir veste muliebri. Similiter et lege canonica XXX di. c. Si qua mulier suo proposito [D. G. I. 30. 6]. Et de amputatione corne, eadem distinctione, c. Quecumque mulier [D. G. I. 30. 2], ubi hoc sub anathemate prohibetur ; sed pro certo si consideremus legationem ad quam, divinis jussa revelationibus, ipsa Johanna missa1099 verisimiliter creditur et ministerium armorum, in quo inter armatos ex divino precepto eam vacare oportebat, causa rationabilis suberat, cur veste virili inter tot armatos et viros militares uteretur. Unde etiam non irrationabiliter existimandum est verum esse quod dixit, se Dei precepto per revelationes vocum hujusmodi virilem habitum et arma portasse, propter quod, contra Dei preceptum de quo sibi constabat, in hoc homini parere non debebat ; quia qui privata lege ducuntur, spiritu Dei aguntur, et non sunt sub lege communi et publica, quia Ubi spiritus ibi libertas, Ad Galatas V°. Suberat tamen de abundanti causa rationabili, supposito fundamento sue missionis ad bella gerenda. Non enim causa lascivie vel ad idolatrie superstitionem1100, propter quam gentiles talibus habituum mutationibus utebantur. Que fuit ratio, propter quam Dominus hoc in lege prohibuit, ut dicit doctor sanctus, 2^a 2^e, qu. CLIX1101, art. 2. Hujusmodi vero habi-|-tum gestabat, ne armatos viros et alios inter quos eam versari oportebat ad concupiscentiam sui provocaret. Unde idem doctor dicit, in loco allegato, quod propter necessitatem aliquam, puta causa occultandi se ab hostibus et pudicitiam suam tuendi, vel propter deffectum alterius vestimenti, vel aliam similem causam, licite mulier uti veste virili potest. Absque prevaricatione 328L 166 v°-167. LA 333prefate legis, talis autem mutationis habitum ob rationabilem causam, etiam multarum sanctarum mulierum exempla habemus, quas religionis et tuende pudicitie sue causa virili veste usque ad supremum vite exitum usas legimus ; ut de sancta Nathalia, uxore beati Adriani, que in habitu virili visitabat christianos in carceribus mancipatos1102, prout recitat Vincentius in Speculo, libro XIII°, cap. 81. Item de sancta Marina, que mansit in habitu monachali virorum omnibus vite sue diebus, habetur in Speculo, libr. XV°, cap. 78. Idem de sancta Eugenia, Philippi imperatoris primi christiani filia, cujus eunuchi fuerunt Iacintus et Procinctus ; ipsa enim fuit accusata de adulterio cum quadam muliere vocata Melentiana1103 ; eadem Melentiana cum vehementi assertione hoc testante, et tamdem reperta mulier dum spoliata est ad tormentum jussu patris, in Speculo, lib. II, cap. 115. Similiter de sancta Eufrasina, Paphnutii filia, que non dimisit habitum viri, sed mansit in cella XXX annis et in fine consolata est patrem, qui tamdiu doluerat de sua perditione et reperit eam in cella predicta ; videatur ubi de sancta Marina. Ex quibus patet responsio ad legem que allegabatur. Quia lex1104 hujusmodi, nec ut judicialis est, nec ut moralis, damnat usum vestis virilis et militaris in Johanna dicta Puella, quam ex certis causis et signis elegit Deus tamquam vexilliferam, ad conterendos hostes hujus regni et sublevandos pauperes regnicolas tam depressos, ut in manu femine puellaris et virginis confundat fortia iniquitatis arma, auxiliantibus angelis, quibus virginitas amica est et cognata, secundum Hieronimum et ex sacris historiis frequenter apparuit ; sicut in Cecilia verisimiliter cum coronis ex rosis et liliis, per hoc etiam salvatur accusatio criminum, quam apostolus prohibere videtur in femina, quia ubi divina virtus operatur, media secundum finis exigentiam disponuntur. Illa autem que per adversantes allegabantur, intelliguntur ubi mulier virili veste uteretur aut comam amputaret ad lasciviam aut 329L 167. LA 333-334superstitionem, secundum ritum Gentilium, non autem ubi propter rationabilem causam et honestam, vel lege privata ducta propter ali-|-quod magnum bonum tali habitu uteretur, ut in facto ipsius Johanne creditur, que hujusmodi habitum sumpsit ne virginitatem suam perderet, non ex luxu. Absit enim ut ea, que propter bonum facimus, nobis ad culpam imputentur. Cessent itaque dictus Cauchon et complices sui, cessent detrahere vel inculpare ausu temerario ea que in hujusmodi puella a Deo sunt ordinata ! Unde glossa super illo passu v° [7, 8]1105 Judicum : Cessaverunt fortes in Israel, et quieverunt donec surgeret Debora, dicitque ideo : Nova bella1106 elegit Dominus, per infirma fortia destruens, per feminam superbos hostes prosternens, ut ostendatur miraculum Dei, quod factum est duce femina. Hec de secundo.

Denique culpabilem dictam Johannam reddere nituntur, quia de revelationibus, quas se habuisse referebat, de virilis habitus et armorum gestatione1107, recusavit se submittere determinationi militantis Ecclesie, seu cujuscumque hominis mundi. Sed licet hoc false1108 sibi sit impositum, cum1109 expresse requisiverit facta sua et dicta transmitti ad papam, ad quem se referebat et ad Deum primo, tamen excusabilis erat propter multa. Tum1110 primo illa paupercula juvenis in prima etate fuit nutrita inter bubulcos, et postea inter armigeros, cum quibus nihil penitus1111 addiscere potuit, et sic nullo modo potuit esse docta ad respondendum tam difficilibus interrogatoriis, sicut erat de submissione sua Ecclesie, cujus ignorabat rationem, nec habebat intellectum ad intelligendum, attentis sexu et simplicitate muliebri. Tum secundo quia, ut dicit sanctus doctor, De veritate XIV, articulo 11, illa que sunt subtillissima non sunt rudibus tradenda ; sed nulla sunt 330L 167. LA 334-335subtiliora et altiora his que rationem excedunt, qualia sunt articuli fidei. Quare non debebat interrogari dicta Puella de auctoritate, sive de submissione, vel judicio Ecclesie, que sunt subtilitates contente sub illo articulo : Unam sanctam, sed debuit sufficere generalis interrogatio de credulitate illius articuli : Unam sanctam Ecclesiam. Ad hoc concordat idem sanctus doctor, 2^a 2^e, qu. 2, art. 6, in solutione secundi argumenti, dicens quod simplices non sunt examinandi de subtilitatibus fidei. Propterea judices debebant cessare in responsione dicte Johanne quando dicit : Ducatis me ad papam, cum ad ipsum spectet determinare et interpretari illa que sunt fidei principaliter ; ymo ad solum summum | pontificem et precipue in1112 judicio illarum visionum, si essent a bono spiritu vel malo, XXIV, qu. 1 [D. G. II. 24. 1]. Nulla perturbatio a tramite apostolice Sedis retrahat que omnes hereses semper destruxit. Unde Innocentius ibidem [II. 24. 1. 12] : Quotiens fidei ratio ventilatur, arbitrer omnes fratres et coepiscopos1113 vestros nonnisi ad Petrum, id est sui nominis honorem et auctoritatem1114 referre debere. Ad ipsum etiam spectat implicita et occulta in fide pro temporum et etatum congruentia explicare et determinare, ut, quod inferiores Ecclesie filii implicite et occulte credebant, postea publice et explicite confiteantur, et hoc aliquando propter ipsorummet fidem in fidei augmentationem. Non debebant ergo interrogari talis simplex Puella de Ecclesia triumphante aut militante, sed debuit sufficere fides quam habebat ad Deum. Unde, ex modo respondendi et loquendi, videtur quod ipsa Johanna semper intelligebat ecclesiam et capiebat pro loco in quo percipiuntur sacramenta ecclesiastica et ubi divina audiuntur, sicut simplices accipere solent ; nec amplius veniebat examinanda super hoc, ymo debuit sufficere quod profiteretur se bonam christianam et credere in sanctam Ecclesiam. Item nec valet si dicatur quod de istis dubiis, videlicet utrum hujusmodi apparitiones sibi facte sint a bonis 331L 167-167 v°. LA 335-336spiritibus vel malis, debet se submittere determinationi Ecclesie universalis, cujus judicium est infaillibile. Quia, ad salutem illius cui fiunt hujusmodi apparitiones, non requiritur certitudo per Ecclesiam universalem ; alias simpliciter posset dici, requiri pro aliis, ad que credenda explicite simplices non tenentur. Item non potest suffragari quod adducere nituntur adversarii ; dicunt enim quod dicte Johanne facta est Ecclesie distinctio, et declaratum quid significetur per Ecclesiam militantem, ut intelligeret quomodo tenetur se et dicta sua militanti Ecclesie submittere ; quia numquam fuit ei sufficiens declaratio facta, attenta simplicitate et fragilitate sexus. In simplicibus autem maxime loquendum est et attendendum ad intentionem, non ad verba, precipue in materia fidei. Ilia vero mulier semper se referebat ad Deum, recusans aliud subire judicium, credens evitare judicia hominum, que sunt dubia. Ideo debebat sic ei declarari deffinitio militantis Ecclesie, ut posset concipere infaillibilitatem seu certitudinem judicii ipsius verisimiliter ; quod tamen non est factum, quia solum dictum est de Ecclesia militante quod est congregatio, que est papa, cardinales, episcopi et fideles christiani. Quia debuisset ei declarari ratio indeffectibilitatis, | seu infaillibilitatis judicii, declarando quomodo in Ecclesia militante sunt duo capita subordinata spiritualia1115. Unum quidem principale, semper sanum et indeffectibile, Christus Deus noster, vere fidei rector, quam sibi unam desponsatam et intactam servat virginem, 2^a Ad Corinth. XI° ; eo quod1116 promisit se nobiscum fore omnibus diebus usque ad consummationem seculi. Aliud est caput Ecclesie secundarium, scilicet papa, qui est vicarius primi capitis, scilicet Christi. Ex quo patet quod iste terminus caput, sicut et hoc nomen Ecclesia equivoce vel analogice de Christo dicitur et de papa1117, respectu Ecclesie catholice. Nam Christus dicitur caput Ecclesie, in quantum gratia persone singularis exuberans in eo, secundum fontalem plenitudinem omnis gratie in eo habitantis, 332L 167 v°. LA 336-337influit sensum et motum spiritus et gratie in ipsam Ecclesiam, id est in omnes qui adhèrent ei per fidem vel fidei sacramentum, et in quantum Deus influit talem gratiam capitis auctoritative, sed in quantum homo per modum meriti, et hoc quidem meritum quo non solum ex congruo sed etiam ex condigno meruit membris, gratiam habuit ex unione Verbi ; ratione cujus indefectibilis influxus hujus capitis habet Ecclesia privilegium indeniabilitatis, et quod non extra sed intra eam est salus, teste Augustino in epistola sua coepiscoporum suorum de concilio Carthaginense1118, Ad Donatistas. Cum autem ipsa Johanna, multis interrogatoriis vexata, vellet referre dicta sua et facta ad Deum, non autem ad Ecclesiam militantem, hoc erat propter certitudinem apud Deum, quare non debebat obmitti in declarando quid est Ecclesia militans, etiam quare judicium Ecclesie1119 est indefectibile, et de influentia capitis super fideles habentes caritatem ; que si1120 adducta fuissent in medium, non est dubium, fuisset contenta se submittere Ecclesie, propter ea quia Deus fuisset presens in ea. Solum equidem offerebatur ei pro Ecclesia multitudo, quam reputabat adversari sibi ; unde licet dicte Johanne proponeretur distinctio triumphantis et militantis Ecclesie, non tamen tenebatur explicite scire, cum Ecclesia sit nomen equivocum, indigens subtili declaratione quam simplicium capacitas utrumque sapere non potest, sed requiritur studium et ingenii subtilitas. Propterea dicit beatus Thomas, 1^a, qu. 14, art. 1 ad primum articulum post appositum, quod non est eadem ratio de omnibus que ad fidem pertinent : quedam enim sunt aliis obscuriora, et quedam aliis necesseriora ad hoc quod homo dirigatur in finem1121, et ideo quosdam articu-|-los pre aliis oportet explicite credere ; unde simplices non obligantur, nisi ad illa de quibus Ecclesia festivitatem facit. Ideo dicit idem doctor, loco ut supra, in solutione, argumentum hoc rationis post appositum, 333L 167 v°. LA 337quod aliquis simplex, qui accusatur de heresi, non examinatur de omnibus articulis, quia teneatur omnes explicite credere ; sed quia non tenetur assentire pertinaciter contrario alicujus articulorum. Sic autem quod dicta Johanna non reperietur assensisse pertinaciter contrario illius articuli Unam sanctam. Nullas insuper affirmavit assertiones vel conclusiones quarum teneretur credere oppositum, quia non tenebatur credere suarum vocum apparitiones esse a malis spiritibus. Poterant enim esse seu emanare a bonis angelis, quod verisimilius judicatur ex prius allegatis signis ; sed quod fortius est ad hec : si fuissent a malis spiritibus et credidisset esse a bonis, non erat dicenda propterea heretica, quoniam secundum quod dicit prefatus doctor sanctus in quarto scripto : Si quis errat in bis ad que explicite credenda non tenetur, non est hereticus, ut si quis Jacob esse patrem Abrahe dicat, et hujusmodi, et tamen cognoscit hoc esse contra veritatem fidei et Scriptura. Similiter circa ea de quibus inter doctores sunt opiniones, donec per Ecclesiam determinatum fuerit, ut ait idem doctor, 3^a parte, qu. 32 : Imo quod plus est, si diabolus se transfiguret in angelum lucis et credatur vel veneretur ut sanctus, dumtaxat1122 nihil mali proponat, cui videns adhereat, sic venerans vel credens, magis patitur quam agat, nec hereticus est censendus ; XXIX qu. 11123, aliter etiam hoc probatur. Cum itaque doctores consiliarii et conjudices, qui suam dederunt opinionem, relinquant sub dubio utrum hujusmodi apparitiones sint bonorum spirituum vel malorum aut sint conficte, non debet ergo pro heretica judicari, si asserit vel opinetur esse bonorum spirituum, nec etiam duci aut trahi ad hoc quod alio modo credat submittendo se judicio Ecclesie ; ubi tamen sciendum pro aliquali resolutione in materia quod, licet quantum ad deffinitionem et determinationem articulorum fidei et dubiorum de ipsis et circa ipsos suborientium, similiter de ordinatione eorum que ad mores et rectam vite institutionem pertinent, quibus viator fidelis debeat in dictis et factis suis se submittere determinationi summi Pontificis 334L 167 v°-168. LA 337-338et Ecclesie universalis vel judicio proximi prelati, ubi questio suborta inveniretur jam per Ecclesiam decisa et determinata, tamen in bis que facte sunt et particulari homini certa | fide cognita et que ceteros latent, non deberet quis precise cogi ad denegandum et diffitendum factum cujus ipse certam notitiam et indubitatam haberet. Alioquin iniquum, injustum et impossibile esset judicis preceptum et ipso jure nullas vires haberet ; nam si ille qui facti, quod ceteros latet, certam et indubitatam habet notitiam, negaret et diffiteretur factum, mendacium incurreret, quod est divina lege prohibitum, et agendo contra conscientiam suam1124 edificaret ad gehennam ; et ita supposito pro veto fundamento quod ipsa Johanna habuerit divinas revelationes et a lege privata, scilicet a spiritu Dei, certa precepta et mandata implenda, non videtur fuisse rationabile neque discretum preceptum judicum tunc quod ipsa abjuraret, cum Ecclesia maxime de occultis non judicet, quare excusabilis merito veniebat. Quia que faciebat ex revelatione a bono spiritu agebat et sic sequebatur legem privatam inspirationis divine per quam eximebatur ab omni lege communi, et ita concedit Ecclesia fieri, c. Ex parte De conversione conjugatorum1125, c. Gaudeamus [X^a III. 32. 14 et 19], et aliis multis juribus ; et sic in hoc dicta Johanna sequebatur judicium Ecclesie. Quinimo, si contrarium fecisset, contra suam conscientiam bene informatam per hujusmodi bonam inspirationem peccasset. Item stante etiam dubio, an ista inspiratio sit ex bono vel ex1126 malo [spiritu], cum hoc sit omnino occultum et soli Deo notum, et consequenter de his Ecclesia non judicet, quoniam in his posset falli, ymo hec judicio Dei reservat et proprie conscientie relinquit. Merito ergo non erravit dicta Puella, si Dei judicio se tantum submisit ; nihilominus tamen se, dicta sua et facta submisit1127 Ecclesie implicite, explicite et explicitissime, requirendo expresse quod dicta sua et facta mitterentur ad 335L 168. LA 338-339papam, ad quem et ad Deum primo se referebat, quem modum loquendi observabat1128 Hieronimus in epistola ad Damasum papam, dicendo pape : Ego primum Christum sequens beatitudini tue1129 consortior [D. G. II. 24. 1. 25] ; ex quo satis constat quod per appellationem legitime, ut poterat, requirens superioris judicis examen inferiorum judicum, qui sibi hostes erant, judicium declinabit. Igitur inique et injuste dicta Johanna scismatica vel heretica pro eo quod se judicio prefati domini Petri Cauchon, judicis inferioris licet ordinarii, et aliorum qui secum erant ecclesiasticorum, submittere recusavit, quos propter legitimas suspicionum causas recusare debuit, sicut et fecit.

Luce namque clarius apparet inordinatio animi dicti Cauchon, | Belvacensis episcopi, per litteras requisitorias sive summatorias domino duci Burgundie transmissas, in quibus requirit quod primo prefata Johanna tradatur regi Anglie, sicut etiam fuit primo tradita, Ecclesiam in hoc postponens1130, et iterum eam sibi dari et expediri, et hoc primo promittendo detinentibus eam seu capientibus solvere sex milia francorum, deinde decem milia, non curans quantum daret, dum tamen illam haberet ; attento etiam quod ipsa fuit in secularibus et prophanis carceribus posita, ut patet in toto processu, et quod fuit tradita scutiferis et armigeris custodienda ; attento etiam quod fuit ferreis compedibus mancipata, diuturno carcere mancipata, multisque perplexis questionibus irretita, de quibus constat in processu. Ex quibus omnibus apparere potest manifeste calumnia et injustitia judicantium ; patet insuper quod ipsa Johanna non debuit compelli abnegare et abjurare suas revelationes, dicta et facta sua etc. potissime cum in omnibus dictis et factis suis et admonitionibus et preceptis sibi per revelationes factis nichil penitus contrarium aut devium a recta fide et sana doctrina inveniatur, ymo omnia optima et saluberrima precepta1131 que nullo modo presumi potest ab invidis et malignis 336L 168. LA 339-340spiritibus processisse. Si veto aliqua, ut pote de mutatione habitus vel de portatione armorum, extra communem regulam extranea videantur, non tamen fuerunt talia quin in divinis historiis et sanctorum legendis aliquando inspiratione divina legamus sepius contigisse, ut ostensum est ex bis que supra dicta sunt et determinata ex verisimilibus conjecturis et argumentis in materia istarum revelationum ipsius Johanne. Similiter de excusatione sua legitima in materia gestationis habitus virilis et armorum ac submissionis dictorum suorum et factorum, singulariter ipsarum revelationum, judicio militantis Ecclesie, facile est cetera omnia et singula1132 crimina dissolvere et refellere de quibus dictus Cauchon, suique complices et faventes, ipsam condemnarunt injuste. Hec de tertio.

Quarto et ultimo considerandus venit dolus perspicuus ex hoc quod duodecim articuli, consultoribus transmissi, non veridice sed mendaciter, imperfecte et calumniose formati fuerunt, ut patebit discurrendo per singulos.

Et primo circa primum articulum dicitur : Quedam femina dicit et affirmat etc. ubi tacetur proprium nomen et etas in qua mulier ipsa erat, tempore intentati contra eam judicii, quia etatis | XIX annorum vel eo circa, ut ipsa asseruit in prima sessione, folio processus pergamenei 13°. Nec fit mentio de qualitate ipsius persone, quia simplex et pauper filia, prout ipsa fatetur, fol. 2°, quando admonita per voces venire in Franciam, respondit : Ego sum una pauper filia, nec scio equitare, nec ducere guerram1133. Item nihil dicitur quod esset virgo, sive non corrupta, et tamen visitata fuit et talis reperta, prout apparebit ex testimonio multorum. Item in eodem articulo, cavetur quod fama est divulgata quod fatales domine ibidem, scilicet circa fontem situm juxta magnam arborem, frequentant ; et tamen non constat in processu aliquid de illa fama authenticis documentis. Obmittitur autem circa hunc articulum quod prima vice habuit voces in meridie, in horto patris sui, et habuit magnum timorem, 337L 168-168 v°. LA 340-341fol. 50°. Quodque etiam non credit in fatis, ymo credit quod sit sortilegium quoddam, fol. 43° et 48° ; et tamen habetur sic in articulo. Quodque predicte sancte Katherina et Margareta aliquando fuerint eam allocute ad fontem quemdam, juxta arborem magnam communiter appellatam l’abre des fées ; quod ideo videbatur poni, ut ingereretur suspicio quod visiones et apparitiones facte sibi erant a malignis spiritibus. Verum est autem quod, semel tantum, loco quodam, multis importunis interrogationibus fatigata videtur dicere sanctarum voces ibidem audivisse ; sed tunc non intellexisse quid dicerent, quod in articulo subdicetur. Preterea falsum est quod subditur in articulo quas ibi et alibi pluries venerata fuit ; quia nusquam in toto processu reperitur quod dictas sanctas venerata fuerit ibidem ; et ita falso fuit adjectum in articulo. Item addunt in eodem articulo quod voces ille dixerunt eidem femine, de mandato Dei, quod oportebat accedere ad quemdam principem secularem, promittendo quod, ejusdem femine auxilio et laboribus mediantibus, dictus princeps vi armorum magnum dominium temporale et honorem mundanum recuperaret, ac Victoriam de inimicis suis obtineret. Ex quo notatur dolus condentium articulum, quia tacent1134 quod ipsa Johanna sepe dixerit sibi expositas fuisse mandato Dei miserias et calamitates regni Francie, asserens quod aliquando permiserat Gallicos affligi pro peccatis ipsorum, ut dicit folio 42° processus papirei. Dicit preterea quod missa fuit ad recuperandum regnum oppressum, non ad dominium temporale acquirendum, nec ad honorem mundanum, quod sonat1135 ad fastum ; et tamen hoc additur in dicto articulo, | ultra1136 dicta ipsius Johanne, mendaciter et dolose ; unde expresse habetur folio 35° processus pergamenei, quod venerat pro bono patrie, regis et bonarum gentium et ducis Aurelianensis, et quod placuit Deo per unam simplicem1137 puellam hoc agere, subjicitur preterea in dicto articulo ; insuper dicte sancte Katherina et 338L 168 v°. LA 341Margareta preceperunt eidem femine, de mandato Dei, quod assumeret et portaret habitum viri. Quantum ad id quod dicitur sibi a sanctis illis fuisse preceptum, nullibi in processu constat, nec umquam fassa est voces sibi expresse precepisse. Quin imo, in examinatione facta in carcere die 17 martii, ubi, interrogata de habitu, asserit se sponte suscepisse et non ad requestam cujuscumque, et in admonitione facta per archidiaconum, fecisse asseruit non aliqua superstitione aut causa illiciti ornatus sed ratione cujusdam convenientie et expedientie temporis, et causa conservande melius pudicitie inter viros. Item quicquid dicatur in ipso articulo quod preelegerit non audire missam et non suscipere Eucharistiam, tempore statuto per Ecclesiam, quam abjicere habitum virilem, semper videtur fuisse intentio sua quod contenta erat recipere habitum muliebrem pro audiendo missam, imo post omnes confessiones dum admoneretur ab ipso archidiacono, folio 96°, declaravit ipsi intentionem, dicendo quod de habitu ipsa bene voluerat assumere unam tunicam longam et unum1138 capucium muliebre pro eundo ad ecclesiam et recipiendo sacramentum1139 Eucharistie, sicut alias responderat in multis passibus processus, proviso quod, statim post, ilium habitum deponeret et reassumeret alium.

Item in eodem articulo ponitur quod, dum esset etatis XVII annorum vel eo circa, domum paternam egressa fuit ac multitudini hominum arma sequentium sociata, die nocteque cum eis conversando, nunquam aut raro aliam mulierem secum habens. In qua parte articuli, aliqua dolo reticerentur, alia partim malitiose exprimuntur ; tacentur enim que ad excusationes hujus egressus a domo paterna ipsa Johanna dixit, quia dixit se idcirco non indicasse parentibus ne eos merore conficeret ; de quo recessu postea scripsit eis et dederunt ei veniam fol. 31° et 32°. Asserebat etiam quod postquam Deus precipiebat, oportebat hoc fieri, etiam si patrem regem habuisset. Reliqua vero particula est manifeste falsa, quoniam ipsa, quando erat in gestis armorum1140, de nocte 339L 168 v°-169. LA 341-342jacebat associata cum una muliere ; et quando ejus societate | habere non poterat, dormiebat vestita vel armata, fol. 69°. Item sequitur in articulo quod noluit se de contentis in eodem submittere determinationi cujusquam, nisi solius Dei et Ecclesie triumphantis ; militanti vero Ecclesie se sua facta et dicta submittere distulit et recusavit, pluries requisita super hoc et monita. Et falsum est quod recusaverit, fol. 141 et 142 ; ut declarabitur in ultimo articulo, in quo multa ostendentur falsa, multa dolo supressa ex dictis ipsius Johanne. Addunt1141 namque quod tantummodo dicta sua et facta vult submittere Ecclesie triumphanti ; et tamen non negat formaliter de militante quicquid dicat de triumphante. In eo vero quod dicebat de certitudine sue salutis, salvabitur circa nonum articulum, quia non ita dure nec absone protulit sicut scribitur, sed recte videtur interpretata ut infra patebit.

Circa secundum articulum, quoniam mentionem facit de signo dato regi, de angelo qui detulit coronam ipsi et eidem exhibuit reverentiam etc. videtur minus sincere compositus, quia obmittitur protestatio expressa facta per eam in secunda sessione, fol. XXI° processus papirei ; similiter in tertia sessione, 24 februarii, fol. XXI° et aliis multis passibus processus. Ex quibus constat ipsam Johannam sepe fuisse protestatam quod, de his que tangunt regem, non diceret quicquam, aut non diceret veritatem, et repulit multas interrogationes, tanquam non facientes ad processum suum, sicut de natura angelica, de facto regis etc.1142 Nec unquam simpliciter voluit jurare dicere, nisi de tangentibus processum, addens etiam quod de tangentibus regem non diceret ; que protestationes, si fuissent addite in articulo cum importunitate judicum, qui fatigabant eam, excusassent forsan, aut saltem supportassent a mendacio pernicioso et perjuria, que omnia sibi infligunt occasione predicta.

Circa tertium articulum, in quo asseritur Johannam se esse certam de apparitionibus bonis ex bona confortatione et bona doctrina etc. Advertatur quod articulus iste falsus est 340L 169. LA 342-343et subrepticius, quia non solum ex illo quod exprimitur in articulo, sed ex multis aliis conjecturis in processu contentis, possunt hujusmodi apparitiones verisimiliter cognosci esse a bonis spiritibus. Tacetur enim in illo articulo quod ipsa Johanna dicebat beatas Katherinam et Margaretam eam exhortasse ad sepe confitendum, fol. 39 processus papi-|-rei, et1143 frequentaret ecclesiam, fol. 100°. Item quod servaret virginitatem suam, fol. 13°. Item notetur quod quotiescumque sancte Katherina et Margareta veniebant ad eam, signabat se signo crucis, fol. 96°. Quod si demones fuissent, non tulissent signum crucis. Articulus etiam, in hoc quod posuit ipsam esse certam quod sunt sanctus Michael, sancte Katherina et Margareta que sibi apparent, videtur innuere illam temere credidisse. Sed tacetur una bona presumptio, scilicet ex eo quod dicit se non illico credidisse, ymo sibi apparuisse ter antequam crederet. Item alia presumptio bona, quia dixit interrogata quod sepe numero in illis apparitionibus signabat se predicto signo crucis, per quod signum expulsos demones in suis illusionibus a Patribus sanctis pluries legimus. Item, ex eo quod testatur multoties in processu habitam super illis apparitionibus inquisitionem diligentem, Pictavis, per clericos et litteratos viros, qui hujusmodi assertiones et facta ipsius minime reprobaverunt, non autem presumendum est illos tota aberasse via. Ex quibus excusabilis videtur et tolleranda sua assertio, et, in hoc quod comparat credulitatem illorum credulitati fidei, non arguit ipsa1144 de errore fidei aut temeritate quest. LV. Sicut etiam pie et bene intellectum posset ad bonum sensum retorqueri, sicut et de re modica dicere consuevimus quod ita credimus, sicut et credimus quod Deus est.

Circa quartum articulum in quo fit mentio quod ipsa Johanna dixit se certa1145 de multis contingentibus futuris, etc. Iste articulus, quo ad primam sui partem, prestat ut videtur nunc efficax signum missionis sue a Deo, non a maligno spiritu, 341L 169. LA 343-344qui solet divinare futura tantum ex quibusdam conjecturis subtilitate nature sue et experientia, non ante tanta curricula temporum sicut ipsa Johanna, nec ita certitudinaliter. Asseruit certum1146 ipsa Johanna sibi a vocibus revelatum quod liberaret civitatem Aurelianensem, quod et predixit regi pro signo. Item quod coronaretur rex ipse Remis, que civitas detinebatur ab Anglicis ; patet secunda examinatione, folio XXIII° processus papirei. Item predixit ipsis Anglicis pluries, maxime in quinta sessione, et denuntiavit quod ante elapsum septem annorum tempus1147 perderent majus vadium quam Aurelianis ; quod fuit completum in reductione Parisiensis civitatis. Sed quod amplius et certius est, nostris diebus divina voluntate impletum est, quod ipsa palam predixit quod rex | suum regnum recuperaret. Preterea in eodem articule impugnatur1148 sibi ad jactanciam ex eo quod dicit se habere notitiam multorum per revelationes et voces etc. Sed si sua inspiciatur responsio ad XXXIII articulum, ubi dixit quod in Domino et ex Domino est revelare futura cui placet, et quod de ense, et aliis rebus venturis quas dixit de liberatione regni, accepit per revelationem, constabit satis quod totum refert ad divinam virtutem et non ad inanem jactantiam. Quod autem allegatur ulterius in articulo de sua liberatione a carceribus, non propterea debent alia vaticinia haberi suspecta, quia id ipsum reperimus sanctis prophetis contigisse, sicut de Nathan, si David construeret templum, prius consensit, et postea prohibuit : non enim spiritus prophetarum mentes semper irradiat. Subticetur1149 in hoc articulo illud quod deberet addi, illud scilicet quod ipsa dixit. Dicit enim quod ipsa nescit quando erit a carcere liberata, fol. XXIII° ; quodque1150 voces primo dicunt ei quod liberabitur et postea quod non curet et1151 quod capiat gratanter suum martyrium, quia1152 finaliter veniet ad regnum Paradisi, fol. 30°. 342L 169-169 v°. LA 344-345Nec silenda videtur illa fidelis assertio juramento per eam firmata, scilicet quod nollet quod diabolus traxisset eam extra1153 carcerem ad liberationem, fol. 70°.

Circa quintum articulum in quo asseritur ipsam Johannam dixisse se precepto Dei assumpsisse habitum virilem, et in illo habita sacramentum Eucharistie etc., obmissum est illud quod facit ad ejus excusationem et justificationem. Dixit namque, folio 32°, quod non credebat male facere de habitu virili quem portabat pro bono partis1154 sue et ita non ex luxu id faciebat. Dixit preterea quod Quando ego1155 fecero illud ad quod ego sum missa ex parte Dei, ego accipiam habitum muliebrem, fol. 96°. Item dixit quod erat sibi magis licitum habere habitum virilem, dum erat inter viros, quam habere muliebrem, fol. 113°. Si autem hujusmodi habitum assumpsit inter armatorum consortia ad reprimandum concupiscentiam illorum, ad liberius exercendum officium ad quod missa erat, et non ex1156 aliqua superstitione et indecente ornatu, seu causa luxus, non debet eidem ad vitium imputari, seu judicari, sicut nec multis aliis sanctis mulieribus que possent in proposito allegari1157. Nec reperitur ex suis responsionibus quod dixerit oportere gipponem cum brachiis et aiguilletis accipere. Item non debet hereticum seu vitiosum judicari, si in eo habitu sacramenta sumpsit, quo necessitate officii et ministerii suscepti et pro communi utilitate inducebatur. Item additur in arti-|-culo pro aggravatione quod ipsa pluries recepit Eucharistiam in habitu virili ; et reticetur quod, licet reciperet, tempore quo sequebatur armorum castra, in illo habitu Corpus dominicum, non tamen in armis, ut fatetur ipsa sexta sessione, ex quo apparet ipsius ad sacramentum religio seu reverentia ; quod videtur dolo suppressum.

Quoad sextum articulum, in quo fit mentio de nominibus Jhesus et Maria in suis litteris appositis etc., tacetur sua responsio, 343L 169 v°. LA 345-346cum interrogaretur de illis signis Jhesus et Maria. Dixit enim quod hoc faciebat quia clerici, scribentes litteras suas, hoc ibi ponebant, et quod quidem dicebant esse bene decens et congruum, fol. 42° et fol. 22°. De eo veto quod subditur in dicto articulo quod scribi fecit ut faceret interfici non obedientes, et quod ad ictus scietur quis habebit potius jus etc. per quod ingerere conantur crudelitatem fuisse et sevitiam in ipsa Johanna. Sed reticetur quod ipsa Johanna1158 predixit in quarta sessione XXVII februarii, videlicet quod neminem unquam interfecit. Quin imo, quando agrediebatur1159 adversarios, ipsa propriis manibus gestabat vexillum suum, ut aiebat, ne aliquem interficeret, et quicquid dicatur in articulo aliter ; et emendate loquuntur littere, quas direxit exercitui obsidente Aurelianis, per quas suadet pacem et admonet hostes ut discedant, ne sequatur clades1160. Similiter hoc idem patet per litteras et ambassiatores missos domino duci Burgundie, quarum litterarum ambarum copia scribitur in processu originali, fol. 98°, per que omnia sic debite comparata, eluditur penitus crudelitatis suspicio in ipsa Johanna.

Circa septimum articulum, tacetur primo quod ipsa Johanna asserit in processu, in examinatione facta XXII februarii, fol. 22°, videlicet quod, sepe admonita per voces, veniret in Franciam, primum accessit ad avunculum suum et sibi exposuit propositum suum, et quod eam oportebat ire ad oppidum de Valecoloris, et quod avunculus suus eam deduxit illuc, ubi reperit quemdam militem, scilicet dominum Robertum de Baudricourt ; ista autem silebant condentes articulum, ut innuerent eam esse oblitam feminei pudoris, quando1161 referunt ipsam, in etate XVII annorum, adisse solam ad unum scutiferum, quem nunquam agnoverat. Preterea dicitur in articulo quod recessit, insciis et inconsultis parentibus, et non recitant neque notaverunt quemadmodum ipsa Johanna se de hoc eleganter excusat, fol. LXIII° et LXIV° processus papirei. Item subditur in eodem articulo | quod 344L 169 v°-170. LA 346ab ipso armigero accepit habitum virilem, et tamen falsum est. Quin imo ipsa, plurimis in locis interrogata an id ad illius Roberti instantiam vel ex ejus consilio fecisset, respondit quod de hoc non inculpabat hominem viventem ; secunda sessione, fol. 3°. Deinde, quod additur in fine ejusdem articuli dolose, quod dixit principi quod volebat1162 ducere guerram et ponere eum1163 in magno dominio temporali ; quod tamen falsum, quia ipsa Johanna, in plurimis locis processus, testata est se1164 venisse precepto Dei, ad denunciandum regi quod Dei opere recuperaret regnum suum et eriperetur de manu eorum qui injuste possidebant.

In octavo articulo, ponuntur circumstantie de dejectione sive de saltu turris, ut ostendat in ea crimen desperationis, a quo crimine prorsus immunis judicabitur, si attendatur illud quod dixit fol. 37°, videlicet quod, quando saltavit, credebat evadere nec mori et quod commendavit se Deo. Item quod ipsa saltando non fecit ex desperatione, sed animo salvandi corpus suum et succurrendi pluribus bonis gentibus existentibus in necessitate, et quod post saltum confessa fuit et petiit veniam a Domino, fol. 38° ; et ita ad hoc, si peccasset in saltando, non esset desperatio, postquam agnovit errorem et petiit veniam. Et circa istum articulum bene notetur quod de illa precipitatione solum aggravantia malitiose ponuntur, et rationabiliter excusantia omnino pretermittuntur, ut patet intuenti responsa ejusdem Johanne, scilicet foliis 65 et 661165 processus papirei.

Circa nonum articulum facientem mentionem de promissione et certitudine salutis ipsius Johanne, notetur quod, si ejus dicta congrue referantur, nihil absonum dixit ipsa ; namque sponte sua religione interpretata est illud quod dixerat de certitudine sue salutis. Dixit enim, fol. 38°, quod credit firmiter se salvari, si ipsa servaverit quod promisit Deo, scilicet virginitatem tam anime quam corporis. Illud autem quod subditur de peccato in eodem articulo, si omnia 345L 170-170 v°. LA 346-347illius dicta, conferantur in unum, satis convenienter videtur esse loquuta, quamquam in puella juris ignara difficile sit discretionem ponere inter peccatum mortale et veniale. Obmittuntur autem multa circa ipsum articulum, que manifeste faciunt ad suam excusationem super hoc ; neque unquam gloriata fuit se non esse in peccato, ymo dixit expresse, fol. 42°, quod nescit an sit in peccato | mortali, et an fuerit, et quod non placeat Deo, quod fecerit aut faciat unquam aliquid propter quod anima sua sit onerata. Ipsa etiam, quodam alio loco, ait eodem folio ut supra dixit, quod ipsa esset valde dolens si sciret se non esse in gratia Dei. Et subdit : Si sum, Deus me conservet, si non sum, Deus me ponat. Preterea alibi interrogata ex quo habet revelationes utrum putaret expedire sibi confiteri1166, respondit quod nescit si peccaverit mortaliter, sed, si ipsa esset in peccato mortali, existimat quod sancte Katherina et Margareta illico dimitterent eam. Subjecit tamen sapienter quod nemo potest nimis mundare conscientiam suam, ut patet secunda examinatione, facta die1167 XIV^a martii, fol. 65° processus papirei. Que omnes circonstantie sunt obmisse in articulo, per quas circonstantias patet satis clare quod non temere asserit se non peccasse aut non peccare posse.

Circa decimum articulum, in quo cavetur quod ipsa Johanna temere asserit Deum quosdam diligere [viventes]1168 etc., tacetur illud quod ipsa respondit, interrogata an scit quod sancte Katharina et Margareta odiant Anglicos ; dixit quod de odio et de amore quem Deus habet ad Anglicos, vel quid faciat animabus ipsorum, ipsa nescit ; sed bene scit quod expellentur a1169 Francia ; patet examinatione facta XVII^a martii, fol. LXX. Preterea videtur ostendisse charitatis indicium in Burgundos, quando testatur requisivisse per litteras et ambassiatores dominum ducem Burgundie ad pacem inter regem et ipsum, ut patet ex responsione ipsius Johanne ad XVIII articulum, fol. XCIV° processus papirei. Ex quibus satis constat 346L 170 v°. LA 347-348quod non peccabat contra charitatem proximi, sicut pretendunt compositores articuli.

Circa undecimum articulum, in quo notatur ipsa Johanna de idolatria, propterea quia exhibebat reverentiam imaginibus sibi apparentibus1170 etc., malitiose tacuit, formans articulum, illud quod ipsa Johanna dixit fol. 40°, videlicet quod ipsa veneratur ipsas sanctas Katharinam et Margaretam, credens esse illas que sunt in Paradiso, et quod hoc facit in honorem Dei, beate Marie et sanctarum Katharine et Margarete, que sunt in celo. Item subticetur dolose consilium quod petit a suis vocibus, quia nunquam voci sue requisivit aliam mercedem quam salvationem anime sue, fol. 43°. Item de | invocatione sanctarum etc.1171, propter quam arguunt eam tamquam invocatricem demonum, tacent responsionem suam, ad articulum L, fol. 115°, que elidit omnem suspicionem hujus criminis ; videlicet interrogata per quem modum, quibus verbis, voces requireret, respondit quod reclamabat Deum et beatam Dei Genitricem quod mitterent sibi consilium et confortacionem ; ex quo patet quod magis est invocatrix Dei per sanctos quam per demones. Item falsum dicitur in articulo quod illis imaginibus devoverit virginitatem, quia non vovit1172 illis, nisi tanquam missis a Deo, sic referens votum principaliter ad Deum. De eo autem quod dicitur in articulo quod celavit voces suas curato et parentibus, ipsa se excusat sessione habita XII^a martii, nec voces eam compulerunt ad celandum ; sed hoc fecit ne impediretur a suo viagio, quam tamen excusationem tacent articuli conditores.

De ultimo articulo, scilicet de submissione Ecclesie etc. quod sit nimis dure et dolose iste articulus compositus, et multa falsa continens, planum et manifestum fiet intuenti processum, quia frequenter protestata est velle se obedire pontifici romano et quod duceretur ad ipsum cum suo processu. Tacent namque primo conditores articuli prefati submissionem Ecclesie, factam implicite per ipsam Johannam, 347L 170 v°. LA 348-349prout habetur folio 39°1173, in examinatione diei mercurii XIV^a martii, dum dixit cum nihil vellet facere contra fidem christianam, quam Dominus stabilivit, et si aliquid dixisset, vel fecisset, vel esset supra corpus suum, quod clerici scirent dicere esse contra fidem christianam, ipsa nollet sustinere sed expelleret : ex quo constat quod se submisit judicio Ecclesie in his in quibus fides christiana et catholica vult eam submitti. Preterea subticetur alia explicitissima submissio, quando, cum prima sententia ferretur, coram toto populo respondit per hunc modum : Quantum est de submissione Ecclesie, ego respondi eis de isto puncto, de omnibus que ego feci et dixi ; ipsa transmittantur ad Romam penes dominum nostrum summum pontificem, ad quem et ad Deum primo me refero. Et interrogata an velit revocare omnia dicta et facta sua, dixit : Me refero Deo et domino nostro pape, fol. 100°, acta die XXIV^a maii. Ex quibus verbis patet quod ipsius finalis intentio fuit, non subterfugere veri et summi judicis romani pontificis judicium, sed tantum illorum clericorum, quos videbat in unum convenisse ad damnationem ejus, quos non immerito expavescebat. Aliunde etiam, dictorum articulorum falsitas et totius judicii inde sequentis iniquitas apparet | ex eo quod per consiliarios et assessores ordinatum extitit quod prefati articuli in multis passibus corrigerentur, quod minime factum est, ut luculenter constat inspicienti primam minutam seu notulam processus adversariorum.

Ex his omnibus apparet manifestus error in sententia qua damnatur ipsa Johanna, sub viginti duabus qualitatibus mendose sibi applicatis, et quarum alique nullo modo possunt assumi ex quibuscumque verbis confessionis ipsius, alie vero, etsi ex verbis sinistre interpretatis viderentur posse colligi, debita tamen et moderata interpretatione nullomodo possent juste eidem imputari seu applicari, sicut facile potest deduci de singulis predicatis applicatis prefate Johanne, comparando ad suas confessiones supra allegatas et ex processu veridice extractas.

348L 170 v°-171. LA 349-351Ex quibus finaliter potest concludi quod, etsi dicta Johanna post scedulam1174 abjurationis cujus contenta abjuravit ad eadem vel aliqua ex ipsis redierit, non debet censeri relapsa, propter multa. Tum primo, quia se excusavit quod nunquam intellexit dictam scedulam abjurationis. Tum secundo, quia1175 non fuit servatum illud quod major pars consulentium voluit1176 observari, videlicet quod iterato scedula legeretur et admoneretur ; quod tamen factum non reperitur ; ymo illico fuit properatum ad supplicium. Preterea dixit ipsa Johanna quod reassumpsit habitum virilem, quia convenientior erat inter viros, et quia non fuerat sibi observatum promissum, scilicet quod iret ad missam et relaxeretur a compedibus ferreis. Offerebatque se uti habitu muliebri, si daretur ei carcer gratiosus. Ista satis patent in processu. Item, quod digne relapsa judicari non debuit satis constat, quia non fuit per ante in heresim lapsa, neque de heresi suspecta, neque juste abjurasse censeri debuit contenta in scedula sibi lecta, que1177, ut dictum est, minime intelligebat, de quorum etiam majori parte neque confessa, neque convicta, ymo1178 nec habita est mentio per totum processum ; nemo enim in heresim relapsus dici potest, nisi ille qui rite et canonice abjuravit heresim in quam constabat eum lapsum, vel de ea vehementer suspectum, et postmodum in ipsam rediisse invenitur. |

Notes

1. [1064]

   LA : Opinio magistri Guillelmi Bouille, decani Noviomensis. Tenor autem certi codicis inter ipsa judicii preparatoria per dictos supplicantes tunc exhibiti et traditi sequitur in hec verba.

2. [1065]

   LA, Q³ : 18 mots omis.

3. [1066]

   LA : 2 mots omis.

4. [1067]

   Lat. 5970 : nullitatem.

5. [1068]

   Q³, LA : senens.

6. [1069]

   Omis dans les mss.

7. [1070]

   LA, Q³ : omis.

8. [1071]

   LA : dubitis.

9. [1072]

   L : ineffabiliter.

10. [1073]

    LA add. : Baptiste.

11. [1074]

    LA : omis.

12. [1075]

    LA : spiritum.

13. [1076]

    LA : instructibus.

14. [1077]

    LA : esse.

15. [1078]

    LA : concernabat.

16. [1079]

    L : apparuit.

17. [1080]

    LA : venitens.

18. [1081]

    LA : pertineret.

19. [1082]

    LA : tara.

20. [1083]

    LA : hiementibus.

21. [1084]

    LA : conservaret.

22. [1085]

    LA : canon omis.

23. [1086]

    LA : IX.

24. [1087]

    L, LA : omis.

25. [1088]

    LA : 8 mots omis.

26. [1089]

    LA : quod non.

27. [1090]

    LA : prophetice.

28. [1091]

    LA : alummum.

29. [1092]

    LA : quod.

30. [1093]

    Les mss. : Jacobus.

31. [1094]

    L : non solvebant.

32. [1095]

    LA : cujusque.

33. [1096]

    LA : référence inexacte.

34. [1097]

    LA : omis.

35. [1098]

    LA : induebatur.

36. [1099]

    LA : omis.

37. [1100]

    LA : superstitione.

38. [1101]

    LA : référence inexacte.

39. [1102]

    LA : municipalis.

40. [1103]

    LA : Violentiana.

41. [1104]

    LA : sex.

42. [1105]

    LA : li.

43. [1106]

    LA : Nonabella.

44. [1107]

    LA : gestationes.

45. [1108]

    LA : simile.

46. [1109]

    LA : non.

47. [1110]

    LA : nam.

48. [1111]

    LA : peritus.

49. [1112]

    LA : de.

50. [1113]

    LA : episcopos.

51. [1114]

    D. G. : et honoris autorem.

52. [1115]

    LA : spiritualis.

53. [1116]

    LA : Eo compromisit.

54. [1117]

    LA : Tit. De Papa.

55. [1118]

    LA : Creteni.

56. [1119]

    LA : omis.

57. [1120]

    LA : quasi.

58. [1121]

    LA : fine.

59. [1122]

    LA : dum tamen.

60. [1123]

    LA : L.

61. [1124]

    LA : suae (sic).

62. [1125]

    LA : de conver. qui.

63. [1126]

    LA : omis.

64. [1127]

    L : 8 mots omis.

65. [1128]

    LA : loquendo servat.

66. [1129]

    LA : suae.

67. [1130]

    LA : imponens.

68. [1131]

    LA : 22 mots omis.

69. [1132]

    L : 2 mots omis.

70. [1133]

    LA : quercum.

71. [1134]

    LA : tacens.

72. [1135]

    LA : finat.

73. [1136]

    LA : Ultra.

74. [1137]

    L : solam.

75. [1138]

    LA : omis.

76. [1139]

    LA : sacramento.

77. [1140]

    LA : annorum.

78. [1141]

    LA : Addum.

79. [1142]

    LA : omis.

80. [1143]

    LA : Quod.

81. [1144]

    LA : ipsam.

82. [1145]

    LA : secreta.

83. [1146]

    LA : enim.

84. [1147]

    L : omis.

85. [1148]

    LA : impigitur.

86. [1149]

    LA : subdicitur.

87. [1150]

    LA : quod neque.

88. [1151]

    LA : ut.

89. [1152]

    LA : quod.

90. [1153]

    LA : ex suo carcere.

91. [1154]

    LA : patriae.

92. [1155]

    LA : omis.

93. [1156]

    LA : omis.

94. [1157]

    LA : 11 mots omis.

95. [1158]

    L : 5 mots omis.

96. [1159]

    LA : ingrediebatur.

97. [1160]

    L : Sedes.

98. [1161]

    LA : qui.

99. [1162]

    LA : nolebat.

100. [1163]

     LA : eam.

101. [1164]

     LA : de.

102. [1165]

     LA : LXVI.

103. [1166]

     LA : conteri.

104. [1167]

     LA : omis.

105. [1168]

     L et LA : viatores.

106. [1169]

     LA : omis.

107. [1170]

     LA : sive apparitionibus.

108. [1171]

     LA : omis.

109. [1172]

     LA : novit.

110. [1173]

     LA : XXIX.

111. [1174]

     LA : scedula.

112. [1175]

     LA : quod.

113. [1176]

     LA : contulentium noluit.

114. [1177]

     LA : quam.

115. [1178]

     LA : omis.