Tomes I-II (LA) : Capitulum 5 (4)

341L 70 v°. Q³ 35-36. D⁵ 178-179FRIV.

Informationes Parisius et Rothomagi facte926

Sequuntur depositiones testium tam Parisius quam in villa Rothomagensi examinatorum. Et primo, citationes virtute quarum partes adverse et alii [sua] interesse credentes fuerunt citati, visuri jurare testes.

FR[Citatio testium.]

Guillelmus, miseratione divina, Parisiensis episcopus, et frater Johannes Brehalli, sacre theologie professor, ordinis Fratrum Predicatorum, in regno Francie heretice pravitatis alter inquisitor, judices delegati seu commissarii, una cum reverendissimo et reverendo in Christo patribus […]927. Universis et singulis abbatibus, prioribus, decanis, prepositis, archidiaconis, thesaurariis, precentoribus, cantoribus, archipresbyteris, canonicis, rectoribus et perpetuis vicariis ac cappellanis, curatis et aliis personis ecclesiasticis, beneficiatis et non beneficiatis, exemptis | et non exemptis, ac etiam notariis publicis et aliis notariis ubilibet constitutis, et eorum cuilibet in solidum, ad quem seu quos nostre || presentes littere pervenerint, salutem in Domino et mandatis nostris, ymo verius apostolicis, firmiter obedire. Noveritis nos olim litteras prefati domini nostri domini Calixti, divina Providentia pape tertii, cum ea qua decuit reverentia, nobis per venerabilem et scientificum virum magistrum Petrum Maugier, decretorum doctorem, in jure canonico peritum, instantibus et requirentibus928 Petro d’Arc, milite, ac Ysabelle, ejus matre, stipulantibus pro Johanne d’Arc, fratre ejusdem Petri d’Arc, Tullensis diocesis, in dictis litteris apostolicis descriptis et nominatis, recepisse, necnon earumdem litterarum apostolicarum vigore ad nonnullos actus juridicos processisse ; productisque et exhibitis coram nobis, facto, realiter et in scriptis, pro parte dictorum Petri et Ysabellis, matris ejusdem ac Johannis d’Arc, fratris ejusdem Petri, 342L 70 v°. Q³ 36-37. D⁵ 179-180nonnullis positionibus et articulis contra et adversus reverendum in Christo patrem, dominum episcopum Belvacensem, subinquisitorem heretice pravitatis in diocesi Belvacensi constitutum, nec non promotorem causarum criminalium curie prefati domini episcopi Belvacensis ; atque certa die per nos assignata dictis episcopo, subinquisitori et promotori, ac etiam omnibus aliis et singulis sua communiter vel divisim interesse credentibus, ad dicendum et excipiendum, verbo vel in scriptis, quidquid contra dictos articulos dicere et allegare voluerint, necnon ad audiendum a nobis et per nos voluntatem nostram de et super admissione vel repulsione dictorum articulorum in hujusmodi causa productorum ; tandem die date presentium, comparentibus coram | nobis judicialiter venerabilibus viris, magistris Guillelmo Prévosteau, dictorum Petri, Ysabellis, et Johannis d’Arc, procuratore legitime fundato ; Johanne Le Rebours, procuratore etiam venerabilis et circumspecti viri, magistri Simonis Chapitault, in jure canonico licentiati, promotoris in hujusmodi causa dati et deputati ; reproducentibusque et exhibentibus citationem nostram alias decretam, una cum executionibus super citatione hujusmodi factis, atque citatorum in eadem non comparentium contumaciam accusantibus ; necnon venerabili et circumspecto viro, magistro Reginaldo Bredoulle, procuratore et nomine procuratorio, ut dicebat, prefati domini episcopi Belvacensis, et ejus nomine, tanquam promotore causarum criminalium dicte curie Belvacensis, ad diem hodiernam citato, atque fratre Johanne Calciatoris, ordinis Fratrum929 Predicatorum, priore conventus Ebroicensis, pro et nomine conventus Fratrum Predicatorum Belvacensium, certas declarationes facientibus ; fuimus per prefatos magistros Guillelmum Prévosteau et Johannem Le Rebours, procuratores, nominibus quibus supra, debita cum instantia requisiti quatenus, auditis supra dictis declara-||-tionibus, articulos in hujusmodi causa productos ad probandum admitti vellemus et dignaremur, prout admisimus, necnon certam citationem in forma infrascripta concedere, contra omnes et singulos sua interesse credentes, et decernere pariter dignaremur. Hinc est quod vobis omnibus et singulis, in virtute 343L 70 v°-71. Q³ 37-39. D⁵ 180sancte obedientie, et sub penis suspensionis et excommunicationis quam vel quas in vos et vestrum quemlibet feremus nisi feceritis quod mandamus, districte precipiendo man-|-damus quatenus ad hujusmodi mandatum nostrum exequendum alter vestrum alterum non. expectet, nec unus per alium se excuset. Omnes et singulos cujuscumque status, gradus, sexus aut conditionis existant, communiter vel divisim sua interesse credentes, ex parte nostra, ymo verius apostolica, peremptorie citare curetis, per affixionem copie presentium ad valvas ecclesie Rothomagensis, quem locum pro omni loco deputavimus ; et quos et eorum quemlibet nos etiam tenore presentium citamus, ut, die prima juridica post instans festum beati Matthie apostoli, nisi, etc. ; alioquin, etc. ; aut alia die sequente qua nos pro tribunali sedebimus, in aula episcopali Parisiensi, compareant coram nobis ; visuros per easdem partes produci et per nos jurari omnes et singulos testes, quos supra dicti procurator et promotor in hujusmodi causa dati, ad probandam intentionem suam producere voluerint, et dictis citatis, dicta die et sequentibus immediate, ad dandum et exhibendum interrogatoria, si que date voluerint ; et cum intimatione in talibus fieri consueta. Et quid inde feceritis nobis fideliter rescribatis. In cujus rei testimonium, presentes nostras litteras930 per notarios et scribas in hujusmodi causa deputatos subscribi et signari atque sigillo curie Rothomagensis communiri fecimus. Datum et actum in majori aula archiepiscopali Rothomagensi, anno Domini MCCCCLV°, indictione IV^a, mensis februarii die vero XVII^a, pontificatus sanctissimi in Christo patris et prefati domini nostri, domini Calixti, divina Providentia pape tertii, anno I°. Presentibus ibidem venerabilibus et circumspectis viris, dominis et magistris, Hectore de Coquerel, decretorum doctore, | vicario generali domini archiepiscopi Rothomagensis ; Nicolao de Bosco ; Guillelmo Roussel ; Johanne Gouys et Johanne Bec, canonicis Rothomagensibus, cum pluribus aliis testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis.

Et ego Dionysius Comitis, presbyter Constantiensis diocesis, in jure canonico baccalarius, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus notarius, dictorum articulorum ad 344L 71 v°. Q³ 39-42. D⁵ 180-181missioni, ceterisque premissis omnibus et singulis, dum, sicut premittitur, dicerentur, age-||-rentur et fierent, una cum prenominatis testibus presens interfui, eaque sic fieri vidi et audivi. Ideo hiis presentibus litteris manu aliena fideliter scriptis, signum meum solitum, una cum signo et931 subscriptione magistri Francisci Ferrebouc, notarii publici, atque prefate curie sigillo appenso, apposui requisitus et rogatus, in fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum932. Sic signatum : D. Comitis.

Et me, Francisco Ferrebouc, clerico Parisiensi, in jure canonico licentiato, publico, apostolica et imperiali auctoritatibus, curiarumque conservationis privilegiorum alme matris Universitatis Parisiensis a sancta sede apostolica indultorum, et episcopalis Parisiensis notario jurato, qui dictorum articulorum admissioni, citationi, decreto, ceterisque premissis omnibus et singulis, dum, sicut premittitur, dicerentur, agerentur et fierent, una cum prenominatis testibus presens interfui, eaque sic933 fieri vidi et audivi. Ideo huic presenti publico instrumente manu alterius, me934 aliis negotiis legitimis prepedito, fideliter scripto et in modum publicarum litterarum citatoriarum redacto, signum meum publicum et fieri solitum apposui requisitus et rogatus, in fidem et testi-|-monium omnium et singulorum premissorum. F. Ferrebouc. |

FRItem citationes virtute quarum testes citati fuerunt Rothomagi.

Johannes miseratione divina, archiepiscopus et dux Remensis […]935. |

FRDeinde sequitur relatio executionis.

Reverendissimo in Christe patri et domino, domino Johanni, miseratione divina Remensi archiepiscopo et duci, etc. […]936.

345L 71 v°. Q³ 43-44. D⁵ 182FRTenor citationis virtute cujus testes citati fuerunt in diocesi Parisiensi.

Johannes, miseratione divina archiepiscopus et dux Remensis, Guillelmus, eadem miseratione Parisiensis episcopus, et frater Johannes Brehal, ordinis Fratrum Predicatorum […]937. Omnibus presbyteris, vicariis, curatis […]938, instante et requirente venerabili et circumspecto viro, magistro Simone Chapitault, in artibus magistro et in jure canonico licentiato, in hac causa promotori a nobis constituto, vobis omnibus et singulis superius nominatis, et Vestrum cuilibet in solidum, in virtute sancte obedientie, et sub penis suspensionis et excommunicationis, quam vel quas in vos et vestrum quemlibet feremus nisi feceritis quod mandamus ; districte precipiendo mandamus quatenus ad hujusmodi mandatum nostrum exequendum alter vestrum alterum non expectet, etc. Citetis peremptorie et personaliter coram nobis, in aula episcopali Parisiensi, reverendum in Christo patrem dominum Johannem, episco-|-pum Noviomensem ; magistros Thomam de Courcellis et Johannem Monet, sacre theologie professores ; Johannem Tiphaine, et Guillelmum de Camera, in medicina magistros, et Gerardum de Chiché ; et omnes alios et singulos de quibus a latore presentium fueritis requisiti ; comparituros coram nobis aut altero nostrum, ac perhibituros testimonium veritati de hiis que sciverint hujusmodi causam tangentibus, de quibus eos ex officio nostro et alias duxerimus interrogandos, ad diem et horam competentes, non feriatas, salvis tamen eorum salariis, cum intimationibus in talibus assuetis. Et quid inde feceritis939 nobis fideliter rescribatis. Datum Parisiis, sub sigillis nostris, anno Domini M°CCCC°LV°, die X^a mensis januarii. Sic signatum : D. Comitis et F. Ferrebouc.

Et in dorso : Executata fuit940 per me, Girardum Toussaint, notarium publicum, anno et die in albo contentis. ||

346L 71 v°-72. Q³ 44-46. D⁵ 183FRMandatum utriusque notarii pro recollectione testium Rothomagensium

Per quemcumque notarium

De mandato reverendi in Christo patris et domini, domini Guillelmi, miseratione divina Parisiensis episcopi, et venerabilis et religiosi viri, fratris Johannis Brehal, sacre theologie professoris, alterius ex inquisitoribus heretice pravitatis in regno Francie constitutis, judicum auctoritate apostolica deputatorum, una cum reverendissimo ac reverendo in Christo patribus archiepiscopo Remensi, et episcopo Constan-|-tiensi, cujusdam cause nullitatis processuum et sententiarum olim per defunctum dominum Petrum Cauchon, tunc Belvacensem episcopum, ac fratrem Johannem Magistri, subinquisitorem in diocesi Belvacensi, factorum contra quondam Johannam d’Arc, dictam la Pucelle, ac expurgationem941 ejusdem : citentur venerabiles viri, frater942 Petrus Migecii, sacre theologie professor ; Guillelmus Manchon, presbyter, notarius publicus ; dominus Johannes Massieu ; dominus Guillelmus Colles, alias Boys-Guillaume ; frater Martinus Ladvenu, ordinis Fratrum Predicatorum ; magister Nicolaus de Houppeville ; reverendus in Christo pater dominus Johannes Fabri, sacre theologie professor, episcopus Dimitriensis ; dominus Johannes Le Maire, magister Nicolaus Caval ; Petrus Cusquel ; magister Andreas Marguerie ; Maugerius Le Parmentier ; Laurentius Guedon ; dominus Johannes Riquier, et omnes alias943 per supradictos judices examinati, ad comparendum personaliter crastina die, hora septima de mane, coram prefatis domino episcopo et magistro Johanne Brehal, judicibus competentibus in hac parte ; visuri, audituri944 perlegi suas depositiones alias per eosdem et quemlibet ipsorum factas, et, si necesse fuerit, in melius declarandas et reformandas. Necnon [citetis] dominum episcopum Belvacensem, Guillelmum Bredoulle, causarum criminalium Belvacensem promotorem, atque omnes et singulos sua communiter vel divisim interesse credentes, ad videndum et au-|-diendum dictos testes 347L 72. Q³ 46-47. D⁵ 183-185produci, jurari, atque ad interrogatoria dandum, si qua dare voluerint, cum intimatione in talibus fieri consueta, et sub pena excommunicationis, instante magistro Guillelmo Prévosteau, parte et promotore, seu ejus procuratore. Datum Rothomagi, anno Domini M°CCCC°LVI°, die XI^a mensis maii. Sic signatum : D. Commis et F. Ferrebouc. ||

FRDeinde sequitur relatio, in dorso.

Ego, Ricardus de Saincte Mareglise, presbyter, notarius curie archiepiscopalis Rothomagensis, demandavi istud mandature executioni ad personas nominatorum in albo ; videlicet ad personam reverendi in Christo patris Johannis Fabri, episcopi Dimitriensis ; magistrorum Nicolai Caval, Andree Marguerie et Nicolai de Houppevilla, ac dominorum Guillelmi Manchon, Johannis Massieu, Guillelmi Colles, Johannis Le Maire, presbyterorum, et Maugerii Parmentarii, Petri Cusquel, modo et forma in albo contentis. Teste signo meo manuali hic apposito, anno quo supra, die mercurii XII^a maii. Sic signatum : R. de Saincte Mareglise. ||

FRTestes Parisius examinati presentibus notariis.

Item, sequuntur nomina, cognomina et attestationes seu depositiones testium, in causa nullitatis processus et sententiarum alias contra Johannam, vulgariter dictam la Pucelle, per defunctum dominum Petrum Cauchon, olim episcopum Belvacensem, et fratrem Johannem Magistri, heretice pravitatis subinquisitorem, in villa Parisiensi productorum, receptorum, juratorum et examinatorum diebus infrascriptis.

FRM. Johannes Tiphaine.

Et primo venerabilis et discretus vir, magister | Johannes Tiphaine, presbyter, in artibus magister et in medicina, canonicus Sacre Cappelle Parisiensis regalis, etatis LX annorum vel eocirca, alias per reverendissimum et reverendum in Christo patres et dominos, dominos Remensem archiepiscopum et Parisiensem episcopum, judices in hac parte, et fratrem 348L 72. Q³ 47-48. D⁵ 185-186Johannem Brehal, sacre theologie professorem, heretice pravitatis in regno Francie alterum inquisitorem, die X^a mensis januarii, ad eorumdem judicum informationem productus, receptus, et postmodum super articulis in processu hujusmodi traditis juratus, et die na mensis aprilis examinatus.

Et primo interrogatus, ejus medio juramento, quid ipse sciat attestari seu deponere de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis, dicit et deponit quod eamdem Johannam solum novit a tempore quo fuit adducta ad villam Rothomagensem, pro deducendo processum contra eam. Et fuit ipse loquens mandatas ut interesset, et pro prima vice noluit ire, sed secundo mandatus interfuit, et eam vidit ac audivit interrogari eam et respondere ; et faciebat multas pulchras responsiones. Illa autem vice qua fuit in hujusmodi processu, erant ipsi judices et assistentes in quadam parva aula, retro majorem aulam castri ; et respondebat945 multum prudenter946 et sapienter, cum magna audacia.

In V°, VI°, VII° et VIII° || deponit quod, ut jam dixit, prima vice qua vocatus fuit in hujusmodi processu, ipse ire noluit ; sed secunda vice ipse ivit, quia timebat Anglicos, et ne eis visum fuisset quod ire noluisset, et ob hoc eorum indignationem incuirisset. Sed quo zelo contra eam procedebant nescit.

De contentis in IX° deponit quod ipsa Johanna | erat in carceribus, in quadam turri castri, et eam ibidem vidit ferratam per tibias, et erat ibidem cubile.

De contentis in X° nichil scit.

De contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV° articulis, dicit et deponit, quantum tangit interrogationes, quod illa die qua ipse loquens fuit presens, magister Pulchripatris erat principalis interrogator et faciebat interrogationes ; et tamen Jacobus de Turonia, de ordine Fratrum Minorum, aliquando interrogabat eam. Et bene recordatur quod ipse magister Jacobus semel ab eadem petiit si unquam fuisset in loco in quo fuissent Anglici interfecti ; que Johanna respondit : En nom947 Dieu, 349L 72-72 v°. Q³ 48-49. D⁵ 186-187si ay. Comme948 vous parlez doulcement ! Quare non recedebant ipsi a Francia, et ibant ad suam patriam ? Et erat ibidem unus magnus dominus de Anglia, de cujus nomine non recolit, qui dixit, hiis auditis : Vere ipsa est bona mulier. Si esset Anglica ! Et hoc dicebat testi loquenti et magistro Guillelmo Desjardins. Dixit ulterius ipse loquens quod nullus est ita magnus doctor et subtilis, si esset interrogatus per tantos dominos et in tanta comitiva, sicut erat ipsa Johanna, quin fuisset bene perplexus et remissus.

Insuper interrogatus de infirmitate ipsius Johanne, quam habuit tempore hujusmodi processus, deponit quod, ea existente infirma, ipse fuit mandatus ex parte dominorum judicum ad eam visitandum ; et ad eamdem fuit ductus per quemdam cognominatum de Estiveto ; ipseque loquens, in presentia dicti de Estiveto, magistri Guillelmi de Camera, magistri in medicina, et aliorum plurium, ad sciendum causam egritudinis sue, palpavit pulsum suum, et eam949 interrogavit quid habe-|-bat et unde dolebat. Que respondit quod sibi fuerat missa quedam carpa per episcopum Belvacensem, de qua comederat, et dubitabat quod esset causa sue infirmitatis ; et tunc950 ipse de Estiveto ibidem presens redarguit eam, dicendo quod male dicebat ; et vocavit eam paillardam, dicendo : Tu, paillarda, comedisti halleca et alia tibi contraria. Cui ipsa respondit quod non fecerat ; et habuerunt ad invicem ipsa Johanna et de Estiveto multa verba injuriosa. Postmodum tamen ipse loquens, peramplius scire volens de ipsius Johanne infirmitate, audivit ab aliquibus ibidem presentibus quod ipsa passa fuerat multum vomitum. ||

Nec aliud scit ipse loquens, nec recordatur, super hoc interrogatus, quod unquam in processu dederit aliquam opinionem, nisi super ipsius infirmitate.

FRM. Guillelmus de Camera.

Venerabilis vir, magister Guillelmus de Camera, in artibus et medicina magister, etatis XLVIII annorum vel circiter, 350L 72 v°. Q³ 49-51. D⁵ 187ut dicit, testis productus, receptus, juratus et examinatus diebus, modo et forma ut testis precedens.

Et primo interrogatus de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis articulorum in hac causa nullitatis productorum, dicit et deponit, ejus medio juramento, quod de ipsa Johanna habuit notitiam solum durante processu contra eam agitato, in quo pluries interfuit cum aliis doctoribus et practicis. Et, videre suo, erat bona juvenis, quia, ut dicit, audivit postmodum dici a magistro Petro Mauricii quod eamdem Johannam | audiverat in confessione, et quod nunquam talem confessionem, nec a doctore, nec a quocumque audiverat, et quod credebat quod juste et sancte ambulabat cum Deo, attenta sua confessione.

Item interrogatus de contentis in V°, VI°, VII° et VIII° articulis, dicit et deponit quod, ut jam dixit, fuit in processu per plures dies. De zelo autem quem habebant judicantes, se refert eorum conscientiis951 ; scit tamen quod antequam dedit opinionem in processu, licet se subscripserit, quia hoc fecit coactus per dominum episcopum Belvacensem ; et de hoc pluries se erga eumdem episcopum excusavit, dicendo quod non erat sua professio in tali materia opinari ; finaliter sibi fuit dictum quod, nisi se subscriberet sicut alii fecerant, quod male accesserat ad villam Rothomagensem ; et hac de causa se subscripsit. Dicit etiam quod mine fuerunt illate magistro Johanni Lohier et magistro Nicolao de Houppevilla, sub pena submersionis, quia noluerunt interesse processui.

Interrogatus de contentis in IX° articulo, dicit quod ipsa Johanna erat in carcere in Castro Rothomagensi, in quo eam vidit.

Super contentis in X° deponit quod audivit tunc dici quod ipsa Johanna fuerat visitata an esset virgo vel non, et talis fuit inventa ; et scit ipse loquens, prout percipere potuit secundum artem medicine, quod erat incorrupta et virgo, quia eam vidit quasi nudam, cum visitaret eam de quadam infirmitate ; et eam palpavit in renibus, et erat multum stricta, quantum percipere potuit ex aspectu. |

Super contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV°, dicit et deponit, quantum tangit interrogatoria, quod semel vidit || 351L 72 v°. Q³ 51-52. D⁵ 188dominum abbatem Fiscampnensem, qui eamdem Johannam interrogabat, et magister Johannes Pulchripatris multa et diversa interrogatoria [interponebat]952 ad que insimul non voluisset respondere ipsa Johanna, taliter quod eisdem dixit quod sibi faciebant magnam injuriam eam taliter vexare, et quod jam super illis interrogatoriis responderat.

Et quantum ad infirmitatem, de qua in dictis articulis tangitur, deponit ipse loquens quod cardinalis Anglie et comes de Warwic miserunt eumdem loquentem quesitum ; coram quibus ipse loquens, cum magistro Guillelmo Desjardins, magistro in medicina, et aliis medicis comparuit. Et tunc ipse comes de Warwic dixit eisdem quod ipsa Johanna fuerat infirma, ut sibi fuerat relatum, et quod eos mandaverat ut de ea cogitarent, quia pro nullo rex volebat quod sua morte naturali moreretur ; rex enim eam habebat caram, et care emerat, nec volebat quod obiret, nisi cum justitia, et quod esset combusta ; et quod taliter facerent, et cum sollicitudine visitarent eam, quod sanaretur. Et ad eam accesserunt ipse loquens et magister Guillelmus Desjardins cum aliis. Quam Johannam ipse loquens et dictus953 Desjardins palpaverunt in latere dextro, et invenerunt eam febricitantem ; quare concluserunt fleubotomiam ; et hoc retulerunt comiti de Warwic, qui eisdem dixit : Caveatis a fleubotomia, quia cauta est, et posset se interficere. Et nichilominus habuit phlebotomiam, post quam immediate fuit sa-|-nata. Qua sic sanata954, supervenit quidam magister Johannes de Estiveto, qui habuit certa verba injuriosa cum dicta Johanna, et eam vocavit putanam, paillardam ; de quo multum fuit irata ipsa Johanna, in tantum quod denuo fuit febricitans, et in infirmitate priori. Et hoc deducto ad notitiam dicti comitis, inhibuit eidem de Estiveto ne de cetero haberet eamdem Johannam injuriari.

De contentis in XV° deponit ipse loquens quod bene recordatur quod, quadam vice, dum interrogaretur per episcopum et aliquos de adstantibus, quod ipsa dixit quod ipse episcopus et alii non erant sui judices.

352L 72 v°-73. Q³ 52-53. D⁵ 188-189De contentis in XVI° similiter dicit quod audivit eamdem Johannam dicentem quod se submittebat domino nostro pape955.

De contentis in XVII°, XVIII°, XIX°, XX°, XXI° et XXII°, quantum ad articulos de quibus in XX° et XXI°, dicit quod nescit qui eos confecit, nec credit super eisdem dedisse opinionem suam. De aliis nichil scit.

De contentis in XXIII°, XXIV°, et XXV° || dicit quod fuit presens in sermone facto per magistrum Guillelmum Evrardi ; non recordatur tamen de prolatis in sermone ; sed bene recordatur de abjuratione quam fecit ipsa Johanna, licet multum distulerit ad eam faciendum ; ad quam tamen faciendum ipse magister Guillelmus Evrardi eam induxit, eidem dicendo quod faceret quod sibi consulebatur, et quod ipsa esset a carceribus liberata. Et sub hac conditione et non alias hoc fecit, legendo post aliam quamdam parvam cedulam, continentem sex vel septem lineas, in volumine folii papyrei duplicati ; et erat ipse loquens ita prope quod verisimiliter poterat videre lineas et modum earumdem. |

Item, interrogatus de contentis in XXVI° articulo, deponit quod audivit dici quod Anglici induxerunt eamdem ad resumendum suum habitum, et quod sibi fuerant amote sue vestes muliebres, et dati viriles habitus ; et propter hoc dicebatur quod ipsa Johanna fuerat injuste condemnata.

Item interrogatus de et super contentis in ceteris articulis, deponit solum de contentis eorumdem, quod ipse fuit presens in ultima predicatione facta in Veteri Foro Rothomagensi, per magistrum Nicolaum Midi ; post cujus sermonis finem, ipsa Johanna fuit combusta ; et erant jam parata ligna ad eam comburendum, et faciebat ita pias lamentationes et exclamationes956 quod plures flebant ; aliqui autem Anglici ridebant. Audivit etiam eam dicentem ista verba vel in effectu similia : Ha ! Rouen ! j’ay grant paour que tu n’ayes à souffrir de ma mort ! Et postmodum incepit clamare : jhesus ! et invocare sanctum Michaelem, et tandem igne exstincta est. Nec aliud scit.

353L 73. Q³ 53-54. D⁵ 189-190FRD. Episcopus Noviomensis.

Reverendus in Christo pater, dominus Johannes de Mailly, episcopus Noviomensis, etatis LX annorum vel circa, testis productus, receptus, juratus et examinatus per eosdem dominos judices, in notariorum presentia, die XIV^a mensis januarii, et postmodum super articulis in processu exhibitis recollectus die II^a mensis aprilis, dixit et deposuit ut infra sequitur.

Et primo interrogatus de et super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis, dicit et deponit, ejus medio | juramento in verbo prelati prestito, quod de Johanna nullam habuit notitiam antequam esset adducta in villa Rothomagensi, ubi eam vidit duabus vel tribus vicibus ; nec recordatur fuisse in processu, nec dedisse opinionem.

Interrogatus de contentis in V°, VI°, VII° et VIII° articulis, nichil scit.

De contentis in IX° et X° || non recordatur audivisse quod fuerit visitata ; scit tamen quod si fuisset visitata957 et inventa virgo, quod hoc non fuisset positum in processu.

Super XI° usque ad XXIII° nichil scit.

De contentis in XXIII°, XXIV° et XXV° dicit et deponit quod satis recordatur quod, die ante predicationem factam in Sancto Audoeno, fuit presens in quadam exhortatione facta eidem Johanne ; sed quid fuit factum aut actum non recordatur. Fuit etiam presens in crastino, quando facta fuit predicatio in Sancto Audoeno, per magistrum Guillelmum Evrardi ; et erant duo ambones seu duo scaphalda, gallice escharfaulx958 ; et in uno illorum erat episcopus Belvacensis et ipse loquens, et alii quam plures ; et in alio erat magister Guillelmus Evrardi, predicator, et ipsa Johanna.

De verbis dictis per predicatorem non recordatur ; bene tamen recordatur quod ipsa Johanna dixit959 illa die seu precedente, quod si in dictis vel factis suis erat aliquod malum, sive bene vel male dictum, vel factum, hoc procedebat ab ea, nec suus rex aliquid fecerat sibi fieri. Dixit etiam quod 354L 73. Q³ 54-56. D⁵ 190-191post hujusmodi predicationem, vidit quod ipsa Johanna fuit jussa aliquid facere aut dicere, et credit quod erat abjuratio ; | et eidem Johanne dicebatur : Johanna, faciatis illud quod vobis consulitur ! Vultis vos facere mori ? Et hiis verbis, ut verisimiliter est, mota, abjurationem fecit. Et post hujusmodi abjurationem, plures dicebant quod non erat nisi truffa, et quod non faciebat nisi deridere. Et inter aliquos unus Anglicus, doctor et vir ecclesiasticus, qui erat de gentibus domini cardinalis Anglie, dixit episcopo Belvacensi quod ipse procedebat in hujusmodi materia cum nimio favore, et quod se ostendebat eidem Johanne favorabilem ; cui ipse episcopus Belvacensis respondit quod mentiebatur ; et tunc cardinalis Anglie dixit eidem doctori quod taceret. Dicit etiam quod postmodum plures de assistentibus dicebant quod de illa abjuratione non multum curabant, et quod non erat nisi truffa ; et ut videtur loquenti, ipsa Johanna de illa abjuratione non multum curabat960, nec faciebat de eadem compotum, et quod illud quod fecit in hujusmodi abjuratione, fecit precibus astantium devicta.

Interrogatus de contentis in XXVI°, deponit quod audivit dici ab aliquibus de quibus non recordatur, quod vestes viriles sibi fuerunt tradite per fenestram seu trilliam. Nec aliud scit.

De contentis in ceteris articulis, solum dicit quod ipse fuit presens in ultimo sermone, die qua fuit combusta ; et erant ibidem tres ambones, seu escharfaulx, gallice ; videlicet unus ubi erant judices, et alius ubi erant plures prelati, inter quos erat ipse loquens, et unus ubi erant ligna parata ad comburendum eamdem Johannam ; et, || finita predicatione, fuit lata sententia per quam ipsa Johanna relinquebatur justitie seculari. Post cujus sententie prola-|-tionem ipsa Johanna incepit facere plures pias exclamationes et lamentationes ; et inter alia dicebat quod nunquam fuerat inducta per regem ad faciendum ea que faciebat, sive bene, sive male ; et illotunc recessit ipse loquens, nec voluit videre cremari eamdem Johannam. Dicit etiam quod vidit plures de astantibus lacrimari.

Interrogatus super quibusdam assortis litteris garantizationis, 355L 73-73 v°. Q³ 56-57. D⁵ 191quas rex Anglie dedit episcopo Belvacensi et aliis qui se de hujusmodi processu interponebant, et in quibus litteris cavetur episcopum Noviomensem fuisse presentera, deponit quod bene credit quod interfuit ; sed non multum recordatur. Scit tamen quod episcopus Belvacensis non deducebat hujusmodi processum suis expensis, ut credit, sed expensis regis Anglie et quod misie que fiebant, fiebant961 per Anglicos.

Nec aliud scit super eisdem articulis debite interrogatus.

FRM. Thomas de Courcellis.

Venerabilis et scientificus vir magister Thomas de Courcellis, sacre theologie professor, penitentiarius et canonicus Parisiensis, etatis LVI annorum vel circiter, ut dicit, testis productus, receptus, juratus et examinatus ad informationem dominorum judicum, die XV^a mensis januarii, et postmodum super articulis iterum examinatus, deposuit modo et forma sequentibus :

Et primo super contentis in I°, II°, III° et IV° ar-|-ticulis, deponit quod de Johanna nullam habuit notitiam quousque eam vidit in villa Rothomagensi, nec de ejus patre, matre aut parentibus. De ejus fama dicebatur quod asserebat se habere voces a Deo.

Item interrogatus de contentis in V° et VI° articulis, deponit962, ejus medio juramento, quod credit ipsum episcopum accepisse onus processus deducti contra ipsam Johannam in materia fidei, quia ipse erat consiliarius regis Anglie, et quia erat episcopus Belvacensis, in cujus territorio ipsa Johanna fuerat capta et apprehensa ; et audivit dici quod fuerat datum aliquod donum inquisitori, a quodam vocato Soreau, receptore, pro interessendo processui hujusmodi ; sed de episcopo, nescit si aliquid receperit. Scit etiam ipse loquens quod, tempore quo ipsa Johanna fuit adducta Rothomagum, ipse loquens fuit mandatus, et erat Parisius, per episcopum Belvacensem predictum ut iret Rothomagum, pro dicto processu ; 356L 73 v°. Q³ 57-59. D⁵ 191-192et ivit in societate magistrorum Nicolai Midi, Jacobi de Turonia, Johannis || de Rouel, et aliorum de quibus non recordatur, in villa Rothomagensi, expensis eorum qui conducebant eos, quorum erat unus magister Johannes de Reynel. Nescit etiam si alique fuerint facte informationes preparatorie Rothomagi aut in loco originis ipsius Johanne, nec eas vidit, quia in principio pro-|-cessus, et primo quando loquens interfuit solum erat questio quod dicebatur eam habuisse voces, et quod asserebat eas esse a Deo.

Et licet eidem loquenti fuerit ostensus processus in quo cavetur quod in presentia loquentis fuerunt lecte certe informationes preparatorie Rothomagi aut in loco originis963, dicit quod non est memor quod unquam audiverit aliquas legi. Dicit tamen quod magister Johannes Lohier accessit illotunc ad villam Rothomagensem, et fuit ordinatum quod sibi communicaretur aliqualiter processus ; et postquam ipse Lohier hujusmodi processum vidit, ipse dixit loquenti quod sibi videbatur quod non debebat procedi contra eamdem Johannam in materia fidei, nisi informatione precedente super infamia ; et quod de jure requirebatur talis informatio. Dicit etiam quod bene recordatur quod in prima deliberatione sua nunquam deliberavit ipsam Johannam esse hereticam, nisi sub conditione, casu quo pertinaciter sustineret quod non deberet se submittere Ecclesie ; in tertia964 et ultima, quantum sibi potest testari conscientia, coram Deo, videtur sibi quod ipse dixit quod ipsa erat sicut prius, et si prius esset heretica, quod ipsa tunc erat, nec unquam positive deliberavit eam esse hereticam. Dicit etiam quod, in prima deliberatione, fuit magna contentio et difficultas inter opinantes an ipsa Johanna deberet reputari heretica. Asserit etiam quod nunquam deliberavit de aliqua pena eidem Johanne infligenda.

De contentis in VII° et VIII° non recordatur de aliquo. | Item interrogatus de contentis in IX° articulo, dicit et deponit quod ipsa Johanna erat in carceribus castri, in custodia cujusdam Johannis Grilz et suorum servitorum, et quod erat in compedibus ferreis ; sed si semper esset, nescit. Dicit 357L 73 v°. Q³ 59-60. D⁵ 192-193tamen quod multi de assistentibus erant opinionis et bene voluissent quod ipsa Johanna posita fuisset965 in manibus Ecclesie et in carceribus ecclesiasticis ; sed non recordatur quod de hoc fuerit locutum in deliberationibus.

De contentis in X° articulo dicit et deponit quod nunquam audivit poni in deliberationibus, quod ipsa Johanna deberet visitari an esset virgo vel non, licet sibi verisimiliter videatur et credat, per ea que audivit et dicebantur a dicto domino episcopo Belvacensi, quod inventa fuerat virgo. Et credit quod si non fuisset inventa virgo, sed corrupta, quod in eodem processu non siluissent.

Super XI°, XIII° et XIV° || deponit quod eidem Johanne fiebant plures interrogationes ; sed de eis non recordatur, nisi quod semel fuit interrogata si illi de parte sua osculabantur manus suas ; nec etiam recordatur quod ipsa Johanna se plangerit966 de interrogationibus que sibi fiebant.

Item de contentis in XII° et XVIII° articulis, deponit quod bene recordatur quod una vice fuit ordinatum, post plures interrogationes eidem Johanne factas, quod de cetero fierent interrogationes coram paucis ; sed quis eos movit aut qua intentione, nichil scit ; sibi tamen videtur quod magister Johannes de Fonte erat unus de ordinatis ad eam interrogandum967.

De contentis in XV° nichil scit.

De contentis in XVI° deponit quod pluries ipsa Jo-|-hanna fuit interrogata super facto submissionis, et requisita ut submittere vellet dicta sua et facta determinationi Ecclesie ; super quibus plures fecit responsiones que continentur in processu, quibus se refert. Nec aliud sciret deponere.

Super contentis in XIX° nichil scit.

De contentis in XX°, XXI° et XXII° deponit quod fuerunt facti et extracti certi articuli, numero duodecim, ex assertis confessionibus et responsionibus ipsius Johanne, et qui fuerunt facti, ut sibi videtur, ex verisimilibus conjecturis per defunctum magistrum Nicolaum Midi ; et super illis duodecim articulis sic extractis omnes deliberationes et opiniones 358L 73 v°-74. Q³ 60-61. D⁵ 193-194fuerunt facte et date. Nescit tamen si fuerit deliberatum quod corrigerentur, et an fuerunt correcti.

Super contentis in XXII° articule, scit solum quod audivit pluries a magistro Nicolao Loiselleur quod ipse pluries cum eadem Johanna locutus fuerat in habitu dissimulato, sed quid sibi dicebat, nescit ; et in tantum quod eidem loquenti dixit quod ipse se eidem Johanne manifestaret, et sibi notificaret quod erat presbyter. Credit etiam quod ipse eamdem Johannam audivit in confessione.

De contentis in XXIII°, XXIV° et XXV° articulis deponit quod, modicum ante primam predicationem factam in Sancto Audoeno, magister Johannes de Castellione, in presentia loquentis, fecit quasdam exhortationes eidem Johanne ; et similiter audivit dici a magistro Petro Maurice quod eamdem Johannam fraternaliter exhortaverat de se submittendo Ecclesie. Nec de alio habet memoriam.

Interrogatus insuper quis fecit cedulam abjura-|-tionis, que conlinetur in processu, que incipit : Tu, Johanna, || dicit quod nescit ; nec etiam scit quod eidem Johanne fuerit lecta aut data intelligi. Dicit insuper quod facta fuit postmodum quedam predicatio in Sancto Audoeno per magistrum Guillelmum Erardi968 ; et erat ipse loquens in ambone, retro prelatos ; non tamen recordatur de aliquibus verbis prolatis per eumdem predicatorem, nisi quod dicebat l’orgueil de ceste femme. Et dicit quod postmodum episcopus incepit legere sententiam ; non tamen recordatur quid dictum fuit eidem Johanne, nec quid ipsa respondit. Dicit tamen quod bene est memor quod magister Nicolaus de Venderez fecit quamdam cedulam, que incipiebat Quotiens cordis oculus ; sed si sit illa cedula contenta in processu, nescit. Nescit etiam si viderit illam cedulam in manibus ipsius magistri Nicolai ante abjurationem ipsius Puelle969 vel post, sed credit quod ante vidit eam ; et bene audivit quod aliqui de assistentibus locuti fuerunt cum episcopo Belvacensi, eo quod non perficiebat suam sententiam, et quod eamdem Johannam recipiebat ad se revocandum ; sed de verbis prolatis, et quis eas dixerit non recordatur.

359L 74. Q³ 61-62. D⁵ 194-195Deinde interrogatus quid ipse sciat attestari seu deponere de contentis in XXVI°, XXVII° et XXVIII° articulis, dicit et deponit quod, post primam predicationem, venerunt verba quod ipsa Johanna resumpserat habitum virilem ; et propter hoc ipse episcopus Belvacensis adivit carcerem ipsius Johanne, in cujus societate ipse loquens erat ; et allocutus est eamdem interrogando qua de causa habitum virilem resumpserat. Que respondit quod habitum ilium re-|-sumpserat quia sibi videbatur convenientius portare habitum virilem cum viris quam habitum mulieris.

Item interrogatus finaliter quid ipse sciat deponere seu attestare de contentis in ceteris articulis, dicit et deponit quod ipse fuit presens in ultima predicatione facta in Veteri Foro, die qua obiit ipsa Johanna ; non tamen vidit eamdem Johannam cremari, quia illico facta predicatione et lata sententia recessit. Dicit autem quod, ante hujusmodi predicationem et sententiam, receperat sacramentum Eucharistie, ut credit, quia non fuit presens quando receperit. Nec aliud scit.

FRM. Johannes Monnet.

Magister Johannes Monnet, sacre theologie professor, canonicus Parisiensis, etatis L annorum vel eocirca, testis productus, receptus, juratus et examinatus super articulis in hujusmodi causa productis, die III^a aprilis,

Et primo interrogatus quid ipse sciat deponere seu attestari de et super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis, || deponit quod de eadem Johanna, suisve patre et matre ac parentibus, nullam habuit notitiam nisi a tempore quo ipse loquens ivit Rothomagum, cum magistro Johanne Beaupère, cujus ipse970 loquens erat servitor, et in societate magistrorum Petri Mauricii, Thome de Courcellis, et plurium aliorum qui erant mandati ad interessendum processui ; durante quo processu eamdem Johannam vidit pluries.

Item, interrogatus quid ipse sciat deponere de contentis in V°, VI°, VII° et VIII° articulis, deponit quod, dum ipsi magistri Johannes Beaupère, Thomas de Courcellis et Petrus 360L 74. Q³ 62-64. D⁵ 195-196Mauricii et alii mandati venerunt | Rothomagum, paulo post inceptus fuit processus contra eamdem Johannam, et ipse loquens interfuit tribus vel quatuor vicibus et scribebat interrogationes factas ipsi Johanne et responsiones ipsius, non ut notarius, sed ut clericus et servitor ipsius magistri Johannis Beaupère, et suam scripturam agnovit ipse loquens in papyro, seu processu facto in gallico.

Et inter alia recordatur ipse loquens quod eidem Johanne audivit dici, loquendo eidem loquenti et notariis, quod non bene scribebant, et multotiens faciebat corrigere. Dicit etiam quod pluries, in971 suis interrogationibus et responsionibus, dum interrogaretur super aliquibus, de quibus videbatur sibi quod non debebat respondere, dicebat quod se referebat conscientiis interrogantium, an deberet respondere vel non. Dicit insuper quod processus fuit contra eam inceptus972 quia ipsa Johanna erat nimis prejudiciabilis Anglicis, et quod sibi jam plurima dampna fecerat. Credit tamen quod expensis Anglicorum processus hujusmodi ducebatur ; sed quo zelo procedebant judicantes, se refert eorum conscientiis.

Super IX° articulo nichil scit, nisi solum quod erat in Castro Rothomagensi detenta.

Super X° articulo deponit ipse loquens quod audivit dici quod ipsa Johanna, durante processu, fuit visitata an esset virgo vel non, et fuit inventa virgo ; et de hoc habet memoriam, quia tunc fuit dictum quod ipsa Johanna fuit lesa in inferioribus de equitando, dum visitaretur super virginitate.

Insuper interrogatus de et super contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV°, dicit et deponit quod eidem Johanne fiebant multum difficiles questiones et interro-|-gationes, quibus unus magister in theologia cum difficultate respondisset ; et videtur eidem loquenti quod ipsa Johanna multum gravabatur in hoc. Dicit etiam quod durante hujusmodi processu fuit infirma ; sed si fuerit visitata per medicos, nichil scit. ||

De contentis in XV°, XVI°, XVII° et XVIII° articulis nichil scit ; et de aliquibus se refert processui.

Super contentis in XX° et XXI° dicit et deponit quod de 361L 74-74 v°. Q³ 64-65. D⁵ 196illis articulis nescit quis eos confecit aut fabricavit, vel si973 fuerint bene vel male ex confessionibus ipsius Johanne extracti. Scit tamen quod magister Johannes Beaupère accessit Parisius, et attulit illos duodecim articulos.

Super contentis in XXII° deponit solum quod audivit dici quod aliqui ibant locutum cum eadem Johanna, cum habitu dissimulato ; sed quis erat ille qui talia faciebat nescit.

De contentis in XXIII°, XXIV° et XXV° articulis, dicit et deponit ipse loquens quod ipse fuit in predicatione facta apud Sanctum Audoenum, et erat ipse loquens in ambone, sedens ad pedes magistri Johannis Beaupère, ejus magistri ; et dum predicatio fuit finita, cum inciperetur legi sententia, ipsa Johanna dixit quod, si esset consulta a clericis, et quod videretur conscientiis suis, ipsa libenter faceret illud quod sibi consuleretur ; et hiis auditis, ipse episcopus Belvacensis inquisivit a cardinali Anglie, qui ibidem erat, quid agere deberet, attenta dicte Johanne submissione. Qui cardinalis tunc eidem episcopo respondit quod eamdem Johannam debebat recipere ad pe-|-nitentiam. Et fuit tunc dimissa illa sententia quam inceperat legere, et eamdem Johannam recepit ad penitentiam. Et tunc vidit ipse loquens quamdam cedulam abjurationis, que tunc fuit lecta, et eidem loquenti videtur quod erat una parva cedula, quasi sex vel septem linearum ; et bene recordatur, prout dicit, quod ipsa se referebat conscientiis judicantium si se deberet revocare vel non. Dicit insuper quod, illo die quo fuerunt facta predicta, dicebatur quod tortor erat in platea, expectans quod traderetur justitie seculari.

De contentis in ceteris974 articulis nichil scit, quia, ut dicit, recessit a villa Rothomagensi in die lune vel dominica precedente mortem ipsius Johanne. Nec aliud scit.

FRLudovicus de Coutes.

Nobilis vir et prudens Ludovicus de Coutes975, scutifer, dominus 362L 74 v°. Q³ 65-67. D⁵ 196-197de Novyon et de Reugles, etatis XLII annorum vel circiter, testis productus, receptus, juratus et examinatus super contentis in articulis in processu hujusmodi nullitatis productis, die ina mensis aprilis, post Pascha, ||

Et primo, interrogatus de et super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis, ceteris omnibus omissis quia de illis nichil scit, dicit et deponit, ejus medio juramento, quod, anno quo ipsa Johanna venit apud | regem, in villa de Chinon, ipse loquens erat quasi XIV vel XV annorum, et serviebat et moram trahebat cum domino de Gaucourt, qui erat capitaneus dicti loci de Chinon. Et illo tempore applicuit ipsa Johanna ad dictum locum de Chinon, associata duobus viris ; que fuit ducta ad regem ; ipseque loquens pluries eamdem Johannam vidit ire et redire versus regem ; et fuit assignatum eidem Johanne hospitium in quadam turri castri du Couldray.

In qua quidem turri ipse loquens mansit cum eadem Johanna, et per tempus quo ibidem stetit, continue conversando cum ea de die ; sed de nocte habebat mulieres cum ea. Et bene recordatur quod, illo tempore quo stetit in dicta turri du Couldray, per plures dies veniebant homines magni status locutum cum eadem Johanna ; sed quid faciebant aut dicebant nescit, quia semper, dum ipse loquens videbat eosdem homines accedere, recedebat ; nec scit qui erant illi homines.

Dicit insuper quod, illo tempore quo ipsa Johanna et loquens erant in eadem turri, multotiens vidit eamdem Johannam genibus flexis, ut sibi videbatur, orantem ; non tamen potuit percipere quid dicebat, licet aliquando fleret. Et postmodum ipsa Johanna fuit ducta ad villam Pictavensem, et postmodum reducta ad villam Turonensem, in domo cujusdam vocate Lapau ; et in quo loco dominus dux Alenconii dedit eidem Johanne unum equum, quem vidit loquens in dicta domo ipsius Lapau. Et in dicta villa Turonensi fuit dictum et intimatum loquenti quod ipse esset mango ipsius Johanne, una cum quodam976 | Raymundo ; et ab illa hora semper stetit cum eadem Johanna, et ivit semper cum ea, eidem serviendo in officio mangonis, tam Blesis quam Aurelianis, et usquequo pervenerunt ante villam Parisiensem.

363L 74 v°. Q³ 67-68. D⁵ 197-198Dicit insuper quod, ipsa Johanna existente in villa Turonensi, fuerunt eidem Johanne date armature, et habuit ipsa Johanna tunc statum a rege. Et a villa Turonensi accessit ad villam Blesensem, in comitiva virorum armorum regis, et que comitiva illotunc habebat magnam977 fiduciam in eadem Johanna. Et stetit ipsa Johanna cum armatis in dicta villa Blesensi per aliqua tempora, de quibus non recordatur ; et tunc fuit conclusum recedere a villa Blesensi et ire ad villam Aurelianensem, per latus de la Saulongne ; et recessit ipsa Johanna armata suis armis, cum comitiva armatorum, monendo semper armatos quod haberent magnam fiduciam in Domino et quod confiterentur peccata sua. Et in hujusmodi comitiva ipse loquens vidit eamdem Johannam recipere sacramentum Eucharistie. ||

Dicit insuper quod, ipsis applicatis juxta villam Aurelianensem, de latere de la Saulongne, ipsa Johanna, testis loquens, et plures alii fuerunt ducti ultra aquam, de latere civitatis Aurelianensis, et dehinc intraverunt villam Aurelianensem. Et dicit ipse loquens quod ipsa Johanna multum fuit lesa veniendo usque ad villam Aurelianensem, quia ipsa cubuit cum armis suis, in nocte sui recessus a villa Blesensi. Fuit autem ipsa Johanna hospitata in villa Aurelianensi, | in domo thesaurarii, ante portam Bannier ; et in qua domo, ut videtur loquenti, ipsa Johanna recepit sacramentum Eucharistie.

Et dicit quod in crastino die, quo intraverunt villam Aurelianensem, ipsa Johanna ivit versus dominum bastardum Aurelianensem, et cum eo locuta est ; et in regressu erat multum irata quod, ut dicebat, fuerat appunctuatum978 quod pro illa die non iretur ad insultum. Nichilominus ipsa Johanna ivit ad quoddam boulvardum quod habebant armati regis contra boulvardum Anglicorum, et ibidem ipsa Johanna locuta est cum Anglicis existentibus in alio boulvardo, eisdem dicendo quod recederent in nomine Christi979, alias ipsa eos expelleret ; cui Johanne quidam vocatus le Bastard de Granville 364L 74 v°-75. Q³ 68-70. D⁵ 198-199dixit plures injurias, querendo ab eadem Johanna si vellet quod se redderent uni mulieri, vocando Gallicos cum eadem. Johanna existentes maquereaulx mescréans. Hiis actis, regressa est ipsa Johanna in suo hospitio et ascendit in cameram suam, et credebat loquens quod iret dormitum. Illico et paulo post descendit inferius, et dixit eidem loquenti ista verba : Ha, sanglant garson, vous ne me dyriez pas que le sanc de France feust répandu ! precipiendo eidem. loquenti quod iret quesitum suum equum ; et fecit interdum se armari per dominam domus et ejus filiam ; et dum Venit loquens de parando suum equum, invenit eamdem Johannam jam armatam ; dixitque testi loquenti quod | iret quesitum suum vexillum, quod erat superius ; et illud tradidit ipse loquens eidem Johanne per fenestram. Quo vexillo accepto, ipsa Johanna festinanter incurrit versus portam Burgundie ; et tunc ipsa hospita dixit loquenti quod iret post eam ; quod et fecit. Et erat tunc quedam invasio seu escharmouche versus Sanctum Lupum, et in illa invasione fuit captum boulvardum, et obviavit ipsa Johanna quibusdam Gallicis vulneratis, de quo fuit irata. Anglici autem se parabant ad defensionem, dum ipsa Johanna cum festinatione ad eos applicuit, et illico quod Gallici viderunt eamdem Johannam, inceperunt clamare, et fuit capta bastila seu fortalitium Sancti Lupi. Et audivit dici quod quidam viri ecclesiastici assumpserunt indumenta ecclesiastica, Venientes obviam eidem Johanne ; quos ipsa Johanna recepit, nec passa est quod eisdem aliquod malum fieret, et ipsos fecit cum ea adduci ad suum || hospitium, ceteris Anglicis per gentes ville Aurelianensis occisis. Et illo sero Venit ipsa Johanna cenatum in suo hospitio ; que multum erat sobria, quia pluries per totam diem non comedit nisi morsum panis ; et mirabatur quod ita modicum comedebat. Et dum erat in suo hospitio, solum bis in die comedebat.

Dicit insuper quod die sequente, circa horam tertiam, armati domini nostri regis transiverunt ripariam in navibus, pro eundo contra bastildam seu fortalitium Sancti Johannis Albi, et Gallici eamdem | ceperunt, et etiam bastildam Celestinorum980. 365L 75. Q³ 70-71. D⁵ 199Et passavit ipsa Johanna cum eisdem armatis fluvium Ligeris, et ipsemet loquens cum ea, et regressi sunt ad villam Aurelianensem, in qua ipsa Johanna cubuit in suo hospitio cum aliquibus mulieribus, prout facere consueverat, quia semper in nocte habebat mulierem cum ea cubantem, si invenire posset ; et dum non poterat invenire, quando981 erat in guerra et campis, cubabat induta suis vestibus. Die autem postmodum immediate sequente, ipsa Johanna, contradicentibus pluribus dominis, quibus videbatur quod ipsa volebat ponere982 gentes regis in magno periculo, fecit aperiri portam Burgundie, et quamdam parvam portam existentem juxta grossam983 turrim, et passavit aquam cum aliis gentibus armatis, ad invadendum bastildam seu fortalitium pontis, quam adhuc tenebant Anglici. In quo loco ad invadendum steterunt gentes regis ab hora prima usque ad noctem, et ibidem ipsa Johanna fuit lesa et dearmata suis armis, ad eam preparandum. de suo vulnere ; postquam autem fuit preparata, iterum se armis induit, et ivit cum aliis ad invasionem et insultum, qui duraverat ab hora prime usque sero indesinenter. Et tandem boulvardum fuit captum, ipsa Johanna semper stante cum armatis ad insultum ; eosdem exhortando quod haberent bonum cor, et quod non recederent, quia haberent illud fortalitium in brevi ; dicendo, ut sibi videtur, quod, quando perciperent quod ventus perduceret984 vexilla versus fortali-|-tium, quod haberent illud. Et in tantum quod, circa sero, cum viderent gentes regis quod nichil faciebant, et quod jam nox erat in propinquo, desperabant de captione illius fortalitii. Ipsa tamen Johanna semper persistebat, eisdem promittendo infallenter quod illud fortalitium illa die haberent. Et paraverunt gentes regis iterum insultum ; quod videntes Anglici nullam defensionem adhibuerunt, sed fuerunt perterriti, et fuerunt quasi omnes submersi ; nec fuit ex parte Anglicorum in illa ultima invasione seu insultu aliqua defensio. Et in crastino omnes Anglici existentes circa 366L 75. Q³ 71-72. D⁵ 199-200villam recesserunt apud villam de Baugency et villam de Mehun. Quos secuta fuit985 armata regis, in qua erat ipsa Johanna ; et ibidem fecerunt compositionem de reddendo villam de Baugency, || aut pugnando. Et adveniente die pugne, recesserunt Anglici a dicta villa de Baugency ; quos secute fuerunt gentes regis, cum ipsa Johanna ; et habuit l’avant-garde La Hire ; de quo ipsa Johanna fuit multum irata, quia ipsa multum affectabat habere onus de l’avant-garde. Ita etiam se habuerunt gentes regis quod La Hire, qui conducebat l’avant-garde, percussit986 super Anglicos, et habuerunt gentes regis victoriam, fueruntque quasi omnes Anglici interfecti.

Dicit insuper quod ipsa Johanna erat multum pia, et habebat magnam pietatem de tanta occisione, quia, cum quadam vice unus Gallicus duceret certos Anglicos captivos, ipse qui eos ducebat percussit unum aliorum987 Anglicorum in capite, in tantum quod ipsum reddidit quasi mortuum. Ipsa Johanna hoc videns | descendit de equo, et fecit eumdem Anglicum confiteri, tenendo eum per caput, et consolando eum pro posse. Postmodum ipsa Johanna, in comitiva gentium regis, ivit ante villam de Jargeau, que fuit insultu988 capta, et ibidem plurimi Anglici captivi, inter quos erant Suffort et La Poule. Et deinde, post levationem obsidionis Aurelianensis et victorias obtentas, ipsa Johanna cum armatis ivit versus regem existentem tunc in villa Turonensi, et fuit conclusum quod rex iret Remis pro sua consecratione. Et exivit rex cum suo exercitu, in quo erat ipsa Johanna, tendens ad villam Trecensem, que fuit reddita regi, et dehinc ad villam Catalaunensem, que similiter fuit reducta in manibus regis ; et deinde ad villam Remensem, in qua ipse dominus noster rex fuit coronatus et sacratus, in ipsius loquentis presentia ; qui erat, ut dictum est, mango ipsius Johanne, et cum qua ipse semper erat. Et stetit cum eadem usque dum ipsa Johanna venit ante villam Parisiensem.

367L 75. Q³ 72-73. D⁵ 200-201Dicit insuper quod, quantum de ea habere potuit notitiam, ipsa Johanna erat bona et proba989 mulier, catholice vivens ; que multum libenter audiebat missam, quia nunquam deficiebat ad audiendum missam si possibile sibi esset. Erat etiam multum irata quando audiebat blasphemari nomen Domini nostri et quando audiebat aliquem jurantem ; nam et pluries audivit | quod, quando dominus dux Alenconii jurabat aut dicebat aliquid blasphemie, ipsa eum reprehendebat ; et generaliter nullus de exercitu coram ea fuisset ausus jurare aut basphemare, quin fuisset ab eadem reprehensus.

Dicit quod non volebat quod in exercitu essent mulieres, nam quadam vice, juxta villam Castri Theoderici, cum vidisset quamdam mulierem amasiam cujusdam hominis990 armorum, que erat eques, eamdem mulierem insecuta est cum gladio evaginato ; quam tamen mulierem non percussit, sed eam dulciter et caritative monuit || ne se inveniret amodo in societate armatorum, alias eidem mulieri faceret displicitum.

Nec aliud scit ipse loquens, quia, ut dicit, a tempore quo ipsa Johanna venit ante villam Parisiensem, eamdem Johannam non vidit.

FRGobertus Thibault.

Honestus vir et prudens Gobertus Thibault, scutifer scutiferie regis Francie et electus super facto subsidiorum in villa Blesensi, etatis L annorum vel circiter, ut dicit, testis coram prefatis dominis judicibus productus, receptus, juratus et examinatus, die V^a mensis aprilis,

Et primo interrogatus quid ipse sciat deponere seu attestari de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis, dicit et deponit, ejus medio juramento, quod ipse loquens erat in villa de Chinon quando ipsa Johanna applicuit versus regem, qui tunc erat in villa de Chinon ; sed de eadem Johanna illotunc non habuit magnam notitiam. Sed de eadem habuit postmodum 368L 75-75 v°. Q³ 73-75. D⁵ 201-202notitiam ampliorem991, quia, cum rex vellet ire ad villam | Pictavensem, ipsa Johanna fuit ibidem ducta, et fuit hospitata in domo magistri Johannis Rabateau. Et scit ipse loquens quod ipsa Johanna fuit in villa Pictavensi interrogata et examinata per defunctum magistrum Petrum de Versailles, sacre theologie professorem, tunc abbatem de Talmont et tempore sui obitus episcopum Meldensem, et per magistrum Johannem Erault, sacre etiam theologie professorem ; cum quibus ipse loquens, de mandato defuncti domini Castrensis episcopi, ivit. Et erat, ut predixit, hospitata in domo dicti Rabateau, in qua domo ipsi de Versailles et Erault eidem Johanne in loquentis presentia locuti fuerunt ; et dum ad illam domum pervenerunt, ipsa Johanna venit eis obviam, et percussit loquentem super spatulam, eidem loquenti dicendo quod bene vellet habere plures homines voluntatis loquentis. Tunc ipse de Versailles eidem Johanne992 dixit quod ipsi erant missi ex parte regis ad eam ; que respondit : Bene credo quod vos estis missi ad me interrogandum, dicendo : Ego nescio nec A nec B. Et fuit tunc per eosdem993 interrogata ad quid Veniebat. Respondit : Ego Venio ex parte Regis celorum, ad levandum obsidionem Aurelianensem, et ad ducendum regem Remis, pro sua coronatione et consecratione. Et tunc petiit eisdem si haberent papyrum et incaustum, dicendo magistro Johanni Erault : Scribatis ea que ego dicam vobis. Vous, Suffort, Classidas et La Poule, je vous somme, de par le Roy des cieulx, que vous en aliez en Angleterre. Nec aliud fecerunt ipsi Versailles et Erault illa vice, de quo recordatur ; et stetit ipsa Johanna in villa Pictavensi totidem994 sicut fecit rex. Dicebat etiam | ipsa Johanna quod || consilium suum sibi dixerat quod citius debuisset ire versus regem. Et vidit loquens illos qui adduxerant eamdem Johannam versus regem, videlicet Johannem de Metz, Johannem Coulon et Bertrandum Pollichon, cum quibus habebat magnam familiaritatem et amicitiam ; et fuit semel presens, 369L 75 v°. Q³ 75-76. D⁵ 202quod ipsi qui eamdem Johannam995 adduxerunt loquebantur domino defuncto Castrensi, tunc regis confessori, quod ipsi transiverant per Burgundiam, et per loca occupata per inimicos ; semper tamen transiverant sine quocumque impedimento : unde multum mirabantur.

Dicit ulterius quod audivit dici dicto defuncto domino confessori quod viderat in scriptis quod debebat venire quedam Puella, que debebat juvare regem Francie. Nec vidit ipse loquens, et nescit si aliter ipsa Johanna fuerit996 examinata quam ut supra deposuit. Audivit tamen dici a dicto domino confessore et aliis doctoribus quod ipsi credebant ipsam Johannam esse missam a Deo, et quod credebant eam esse de qua prophetia loquebatur ; quodque, attentis ejus gestu, simplicitate et conversatione, rex se poterat de eadem juvare, cum in eadem nichil invenirent aut percipere poterant nisi bonum, nec in ipsa percipiebant quidquam fidei catholice contrarium.

Dicit tamen quod non fuit presens in hiis que fuerunt acta in villa Aurelianensi ; communis tamen farna erat quod omnia per ejus medium erant facta, et quasi miraculose. Et dicit ipse loquens quod, illa die qua dominus de Talbot fuit adductus in villa de Baugency, qui fuerat captus à Patay, ipse loquens acces-|-sit ad dictam villam de Baugency, et de loco de Baugency ipsa Johanna ivit cum viris armatis ad villam de Jargueau, que fuit capta per insultum, et fuerunt Anglici fugati ; et dehinc regressa est ipsa Johanna in villa Turonensi, in qua erat dominus noster rex ; et de villa Turonensi inceperunt iter ad eundum Remis, pro consecratione et coronatione regis. Dicebatque ipsa Johanna regi et gentibus armatis quod irent audacter, et quod omnia prospere evenirent, quodque non timerent, quia neminem invenirent qui eis nocere posset, ymo nullam resistentiam haberent ; dicendo ultra quod non dubitabat quin haberet satis gentes, et quod multi eam sequerentur.

Dicit etiam quod ipsa Johanna fecit congregari gentes armorum 370L 75 v°. Q³ 76-77. D⁵ 202-203inter villam Trecensem et villam Autissiodorensem, et fuerunt multi inventi, quia quilibet eam sequebantur ; et venerunt rex et gentes sue sine impedimenta usque Remis ; nullam enim passus est rex repulsam, sed porte civitatum et villarum ultro aperiebantur sibi.

Dicit etiam ipse testis, ejus medio juramento, quod ipsa Johanna erat bona christiana, libenter audiens missam et quotidie, sepe reci-||-piens sacramentum Eucharistie ; multumque irascebatur quando audiebat jurare, et hoc erat bonum signum, ut dicebat dominus confessor regis, qui sollicite inquirebat de gestis et vita ejus.

Dicit etiam quod in exercitu erat semper cum armatis ; et audivit dici a pluribus eidem Johanne familiaribus, quod de ipsa nunquam habuerant concupiscentiam, esto quod aliquando adesset voluntas libidinis, nunquam tamen de ea presumpserunt, et credebant | quod non posset concupisci ; et multotiens, dum loquebantur de peccato carnis et de aliquibus verbis que trahere poterant ad libidinem, dum eam videbant et appropinquabant, non poterant de hoc loqui, ymo repente amittebant997 motum carnis. Et de hoc interrogavit plures qui aliquando cubuerunt de nocte in societate dicte Johanne, qui sibi respondebant ut supra deposuit, dicentes ultra quod nunquam998 habuerant concupiscentiam carnalem, dum eamdem aspiciebant. Nec aliud scit de contentis in eisdem articulis.

FRSimon Beaucroix.

Nobilis vir Simon Beaucroix, scutifer, clericus conjugatus, commorans Parisius in Hospitio Novo, testis coram prefatis dominis, Remensi archiepiscopo et Parisiensi episcopo, ac fratre Thoma Verel, ordinis Fratrum Predicatorum, sacre theologie professore, a prefato fratre Johanne Brehal, in hac parte subinquisitore deputato, productus, receptus, juratus 371L 75 v°-76. Q³ 77-78. D⁵ 203-204et examinatus die XX^a mensis aprilis, etatis L annorum vel circiter, ut dicit,

Et primo interrogatus quid ipse sciat deponere seu attestari de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis, dicit et deponit, ejus medio juramento999, quod ipse erat in villa de Chinon, cum domino Johanne d’Olon, milite, senescallo Bellicadri, et in qua villa erat dominus noster rex, quando ipsa Johanna venit erga | regem. Que, postquam fuit locuta cum rege et aliis de consilio regis, fuit posita in custodia dicti d’Olon. Et de villa de Chinon ipsa Johanna venit in societate dicti d’Olon1000 ad villam Blesensem, et de villa Blesensi, per Saloniam, usque ad villam Aurelianensem. Et bene recordatur quod ipsa Johanna precepit omnibus armatis quod confiterentur, et quod se ponerent in bono statu, asserens quod Deus eos adjuvaret, et quod si essent in bono statu, obtinerent victoriam cum Dei adjutorio. Et erat ipsa Johanna pro tunc intentionis quod gentes armorum deberent ire de directo apud fortalitium seu bastildam Sancti Johannis Albi ; quod non fecerunt, ymo iverunt inter [civitatem] Aurelianensem et Jargeau, in quodam loco ubi cives Aurelianenses miserant naves ad recipiendum victualia et conducendum in villa Aurelianensi. Et || fuerunt posita victualia in navibus, et ducta ad villam Aurel lianensem ; et quia gentes armorum transite non poterant ultra fluvium Ligeris, aliqui dixerunt quod oportebat reverti et ire transitum fluvium Ligeris in villa Blesensi, quia non erat polis propinquior in obedientia regis ; ex quo multum fuit indignata ipsa Johanna, timens ne recedere vellent, et quod opus remaneret imperfectum. Nec voluit ipsa Johanna ire cum aliis transitum apud villam Blesensem ; sed transivit ipsa Johanna cum ducentis lanceis, vel circiter, per ripariam, in navibus, et transiverunt ad aliud latus riparie, et intraverunt villam Aurelianensem per terram. Et dominus marescallus de Boussac ivit quesitum tota nocte armatam regis, que erat apud villam Blesensem. Et recordatur ipse loquens quod, modicum ante accessum domini marescalli de Boussac 372L 76. Q³ 78-80. D⁵ 204-205ad villam Aurelianensem, | ipsa Johanna dicebat dicto domino Johanni d’Olon quod dictus dominus marescallus veniebat, et quod bene sciebat quod non haberet malum. Et cum ipsa Johanna esset in hospitio suo, ipsa, spiritu ducta, ut dicit, repente dixit : In nomine Domini, gentes nostre habent multum agere ! Et misit quesitum suum equum, et se armavit, et ivit versus fortalitium seu bastildam Sancti Lupi, ubi erat quedam invasio gentium regis contra Anglicos ; et postquam ipsa Johanna applicuit ad illam invasionem, dictum fortalitium fuit captum. Et in crastino iverunt Gallici in societate ipsius Johanne ad invadendum quoddam fortalitium Sancti Johannis Albi ; et appropinquaverunt usque1001 ad quamdam insulam, et cum Anglici percepissent quod gentes regis transibant aquam, dimiserunt dictam bastildam Sancti Johannis Albi, et se retraxerunt ad aliud fortalitium, situatum apud Augustinenses, ubi ipse loquens vidit armatam regis in maximo periculo, ipsa Johanna dicente : Eamus audacter, in nomine Domini. Et pervenerunt usque ad Anglicos, qui erant in magno periculo, et habebant tria fortalitia seu tres bastildas. Et incontinenti sine magna difficultate fuit capta ipsa bastilda Augustinensium ; et postmodum capitanei concluserunt quod ipsa Johanna intraret villam Aurelianensem ; quod famen facere nolebat, dicendo : Amittemus1002 nos gentes nostras ? | Et in crastinum venerunt ad invadendum fortalitium situm in buto pontis, quod erat multum forte et quasi inexpugnabile ; et habuerunt gentes regis ibidem multum agere, quia insultus duravit per totam diem usque ad noctem ; et vidit quod dictus dominus senescallus Bellicadri fecit disrumpere pontem cum una bombarda. Et cum jam Vespere essent et quasi desperantes de habendo hujusmodi fortalitium seu bastildam pontis, dictum fuit quod afferretur1003 vexillum Johanne, et allatum1004 extitit, et inceperunt invadere dictum fortalitium, et || illico, sine magna difficultate, gentes regis intraverunt cum dicto vexillo, et 373L 76. Q³ 80-81. D⁵ 205Anglici inceperunt1005 fugere, in tantum quod, dum pervenerunt in buto pontis, pons fuit disruptus, et multi Anglicorum fuerunt submersi. In crastino autem gentes regis iterum exiverunt ad debellandum1006 Anglicos qui, visis Gallicis, fugerunt ; et cum ipsa Johanna videret eos fugientes et Gallicos eos sequentes, dixit Gallicis : Dimittatis Anglicos ire, nec eos occidatis. Recedant ! Sufficit mihi eorum recessus. Et eadem die exiverunt villam Aurelianensem et reversi sunt ad villam Blesensem, ad quam applicuerunt eadem die. Et ibidem stetit ipsa Johanna duobus vel tribus vicibus, et deinde fuit Turonis et à Loches, ubi gentes regis se preparaverunt ad eundum ad villam de Jargueau ; et iverunt, et eamdem villam insultu ceperunt.

Nec aliud scit de hiis que egit ; scit tamen quod | ipsa Johanna erat bona catholica, timens Deum ; que sepissime confitebatur de duobus diebus in duos dies, et etiam qualibet septimana recipiebat sacramentum Eucharistie, audiebatque missam qualibet die, et exhortabatur armatos de bene vivendo et sepe confitendo. Et bene recordatur loquens quod, tempore quo conversabatur cum eadem, nunquam habuit voluntatem male agendi.

Dicit ulterius quod ipsa Johanna semper cubabat cum juvenibus filiis1007, nec volebat cubare cum senibus mulieribus. Abhorrebat etiam multum juramenta et blasphemias, et jurantes et blasphemantes redarguebat ; et in exercitu nunquam voluisset quod aliqui de sua societate depredarent aliquid ; nam de victualibus que sciebat depredata nunquam volebat comedere. Et quadam vice quidam Scotus dedit sibi intelligere quod ipsa comederat de uno vitulo depredato ; de quo multum fuit irata, et voluit propter hoc percutere dictum Scotum.

Dicit etiam quod nunquam volebat quod mulieres diffamate equitarent in exercitu cum armatis : quare nulla fuisset ausa se invenire in ipsius Johanne societate ; sed 374L 76. Q³ 81-82. D⁵ 205-206quascumque inveniebat, cogebat recedere, nisi ipsi armati vellent easdem in uxores ducere.

Et finaliter credit ipse loquens quod ipsa erat vera catholica, Deum timens, et precepta ejus custodiens, mandatis etiam Ecclesie obediens pro posse ; pia etiam, non solum erga Gallicos, sed etiam erga inimicos. Et hec scit ipse loquens, quia per longa tempora cum eadem conversatus est, et eam multotiens juvabat ad armandum.

Dicit insuper quod ipsa Johanna multum dolebat et | displicebat sibi quod alique bone mulieres veniebant ad eam, Volentes eam salutare ; et videbatur quedam adoratio, de quo irascebatur. Nec aliud scit. ||

FRM. Johannes Barbin.

Venerabilis et scientificus vir magister Johannes Barbin, legum doctor, advocatus domini nostri regis in sua Parlamenti curia, etatis L annorum, testis coram eisdem dominis judicibus productus, receptus, juratus et examinatus, die ultima mensis aprilis,

Et primo interrogatus super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis in hac causa productis, aliis omissis, cum de ipsis nichil sciret deponere, dicit et deponit, ejus medio juramento, quod, tempore quo ipsa Johanna ivit versus regem in villa de Chinon, ipse loquens erat in villa Pictavensi ; et audivit dici quod rex prima facie eidem Johanne noluit adhibere fidem, sed voluit quod prius examinaretur per clericos, et misit etiam, ut audivit, in loco nativitatis ipsius Johanne, ad sciendum unde erat. Et ut ipsa Johanna1008 examinaretur, missa fuit ad villam Pictavensem, in qua tunc ipse loquens erat, et in eadem villa Pictavensi primitus de eadem Johanna notitiam habuit. Que, dum in eadem villa accessit, fuit hospitata in domo magistri Johannis Rabateau ; et tempore quo erat ibidem hospitata, audivit dici ab uxore dicti Rabateau quod ipsa erat quotidie post prandium per 375L 76-76 v°. Q³ 82-84. D⁵ 206-207magnum temporis spatium genibus flexis citius, et etiam de nocte, et quod multotiens intrabat quamdam parvam cappellam illius domus, et ibidem per magnum | tempus orabat. Et eam visitaverunt multi clerici, videlicet magister Petrus de Versailles, sacre theologie professor, tempore sui obitus episcopus Meldensis, et magister Guillelmus Aymeri, etiam sacre theologie professor, et alii graduati in theologia, de quorum nominibus non recordatur, qui similiter eam interrogaverunt prout voluerunt. Et audivit tunc ipse loquens1009 ab eisdem doctoribus referri quod eam examinaverant, et sibi plures fecerant questiones, quibus multum prudenter respondebat, ac si fuisset unus bonus clericus ; ita quod mirabantur de ejus responsionibus, et credebant quod hoc erat divinitus, attenta ejus vita et conversatione. Et finaliter fuit conclusum per clericos post examinationes et interrogationes per eos factas, quod non erat in ea aliquid mali, nec aliquid fidei catholice contrarium ; et, visa necessitate in qua tunc erat rex et regnum, quoniam rex et incole eidem obedientes erant illo tempore in desperatione et sine spe cujuscumque adjutorii, nisi processisset a Deo, quod rex de eadem se poterat juvare. Et in illis deliberationibus quidam magister Johannes Érault, sacre theologie professor, retulit quod ipse alias audiverat dici a quadam Maria d’Avignon, que pridem venerat apud regem, cui dixerat quod regnum | Francie habebat multum pati et plures sustineret calamitates, dicendo ulterius quod ipsa habuerat multas visiones tangentes deso-||-lationem regni Francie, et inter alia videbat multas armaturas que eidem Marie presentabantur ; ex quibus ipsa Maria expavescens timebat ne cogeretur illas armaturas recipere ; et sibi fuit dictum quod non timeret, et quod ipsa non deferret hujusmodi arma, sed quedam Puella, que veniret post eam, eadem arma portaret et regnum Francie ab inimicis liberaret. Et credebat firmiter quod ipsa Johanna esset illa de qua ipsa Maria d’Avignon fuerat locuta.

Dicit insuper quod armati eam reputabant quasi sanctam, quia ita se habebat in exercitu, in dictis et factis, secundum Deum, quod a nullo reprehendi poterat.

376L 76 v°. Q³ 84-85. D⁵ 207Dicit ulterius quod audivit dici a magistro Petro de Versailles quod, dum quadam vice ipse magister Petrus esset in villa de Loches, in societate ipsius Johanne, quedam gentes capiebant pedes equi sui, et osculabantur manus et pedes. Ipse autem eidem Johanne dixit quod male faciebat talia pati, que non sibi spectabant, dicendo quod caveret a talibus, quia faciebat homines ydolatrare. Ipsa Johanna respondit : In Veritate, ego nescirem a talibus me custodire, nisi Deus me custodiret.

Et breviter1010 dicit loquens quod, videre suo, ipsa Johanna erat bona catholica, et quod quidquid per eam actum fuerit1011, hoc fuit a Deo ; et ad hoc dicendum movetur quia ipsa erat in omnibus commendanda, tam in conversatione, quam in cibo et potu et aliis ; nec unquam de eadem audivit dici aliquid sinistrum, | sed eam semper audivit manuteneri et reputari pro bona et catholica muliere.

FRD. Margareta La Touroulde.

Honesta et prudens mulier domicella Margareta La Touroulde, relicta defuncti magistri Renati de Bouligny, dum viveret domini nostri regis consiliarii, etatis LXIV annorum vel eocirca, producta, recepta1012, jurata et examinata anno et die in depositione testis precedentis contentis,

Et primo interrogata, ejus medio juramento, quid ipsa sciat deponere seu attestari de et super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis articulorum in hac causa nullitatis productorum, dicit et deponit quod, dum ipsa Johanna applicuit versus regem, apud Chinon, ipsa loquens erat in villa Bituricensi, ubi regina erat ; quo tempore erat in hoc regno et in partibus regi obedientibus tanta calamitas et pecuniarum penuria quod erat pietas ; ymo omnes regi obedientes erant quasi in desperatione. Et hoc scit loquens quia ejus maritus erat tunc temporis receptor generalis, qui illo tempore, nec de 377L 76 v°. Q³ 85-87. D⁵ 207-208pecunia regis, nec de sua, habebat nisi quatuor scuta ; et erat civitas Aurelianensis obsessa ab Anglicis, et non erat modus quo posset juvari. Et in illa calamitate venit ipsa Johanna, et, ut firmiter credit || ipsa loquens, a Deo venit, et missa extitit ad relevandum regem et incolas sibi obedientes, quia pro|tunc non erat spes nisi a Deo. Non tamen vidit ipsa loquens eamdem Johannam, nisi illo tempore quo rex rediit a villa Remensi, in qua fuerat consecratus ; et venit rex in villa Bituricensi, in qua erat regina et ipsa loquens cum eadem. Et rege appropinquante, regina ivit regi obviam apud villam de Selles en Berry, et ipsa loquens cum eadem ; et dum regina iret regi obviam, prevenit ipsa Johanna, que salutavit reginam, et fuit ipsa Johanna tunc ducta Bituris et hospitata, de mandato domini d’Albret, in domo ipsius loquentis, licet defunctus maritus ipsius loquentis dixisset eidem quod ipsa Johanna hospitaretur in domo cujusdam Johannis Duchesne ; et stetit in eadem domo per spatium trium septimanarum1013, cubando, bibendo et comedendo. Et quasi quotidie ipsa loquens cubabat cum eadem Johanna, nec in ea vidit nec1014 percepit aliquid sinistrum ; sed se rexit et regebat sicut una proba et catholica mulier, quia sepissime confitebatur, audiebat libenter missam, et pluries requisivit loquentem de eundo ad matutinas ; ipsa enim loquens ad ipsius instantiam pluries ivit et eam duxit.

Dicit insuper quod [cum] aliquando fabularentur ad invicem, et eidem Johanne diceretur quod ipsa non dubitabat ire ad insultas, quia ipsa bene sciebat quod non lederetur1015, ipsa respondebat quod non habebat aliquam securitatem amplius quam ceteri armati. Et narrabat aliquando ipsa Johanna qualiter fuerat examinata per clericos, et quod eis responderat : Il y a ès livres de nostre Seigneur plus que ès vostres.

Et dicit ulterius ipsa loquens quod audivit loqui illos qui eam ad regem adduxerunt, quod prima facie credebant eam fatuam, et erant intentionis eam po-|-nere in quadam munitione ; 378L 76 v°-77. Q³ 87-88. D⁵ 208-209sed dum inceperunt iter ad eam ducendam, fuerunt parati ad omnia ipsius Johanne bene placita, et tantum affectabant eam presentare regi quantum ipsa faciebat ; nec potuissent resistere ejusdem Johanne voluntati. Dicebant quod in principio habuerunt voluntatem eam requirendi carnaliter ; sed, dum credebant loqui de illo, pudebat taliter illos quod eidem de hoc non audebant loqui, aut habere cum ea verbum. Et audivit dici ab eadem Johanna quod1016 dux Lotharingie, qui habebat quamdam infirmitatem, voluit eam videre ; et cum eodem locuta fuerat ipsa Johanna, et eidem dixerat quod se male regebat, et quod nunquam sanaretur nisi se emendaret, eumdemque exhortaverat1017 ut ipse reciperet suam bonam conjugem.

Dicit insuper quod ipsa Johanna multum abhorrebat ludum deciorum. ||

Dicit etiam quod ipsa Johanna erat multum simplex et ignorans, et nichil penitus sciebat, videre loquentis, nisi in facto guerre. Et recordatur ipsa loquens quod plures mulieres veniebant ad domum loquentis, dum ipsa Johanna in eadem morabatur, et apportabant paternostres et alia signacula, ut ipsa tangeret ea ; de quo ipsa Johanna ridebat, eidem loquenti dicendo : Tangatis vosmet, quia ita bona erunt ex tactu vestro sicut ex meo. Erat etiam ipsa Johanna multum larga in elemosynis, et libentissime subveniebat indigenti-|-bus et pauperibus, dicens quod erat missa pro consolatione pauperum et indigentium.

Dicit insuper quod eam pluries vidit in balneo et stuphis, et, ut percipere potuit, credit ipsam fore virginem. Et quidquid scit erat tota innocentia de facto suo, nisi in armis, ut supra dixit, quia equitabat cum equo, portando lanceam sicut melior armatus fecisset ; et de hoc mirabantur armati.

FRJohannes Marcel.

Johannes Marcel, civis et burgensis Parisiensis, etatis 379L 77. Q³ 88-89. D⁵ 209-210LVI annorum vel circiter, per eosdem dominos commissarios anno et die predictis productus ; juratus et examinatus, etc.

Et primo interrogatus de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis articulorum in hujusmodi causa productorum, dicit et deponit, ejus medio juramento, quod eamdem Johannam nullo modo noverat tempore quo fuit adducta in villa Rothomagensi ; et eam primo vidit quando fuit predicata in Sancto Audoeno.

Item interrogatus de contentis in V°, VI°, VII°, VIII° et IX° articulis, deponit se scire solum ea que sequuntur : videlicet quod ipse loquens moram trahebat in villa Rothomagensi, pro tempore quo ipsa Johanna fuit capta prope Compendium et adducta in villa Rothomagensi. Et dicit quod magister Petrus Cauchon erat tunc episcopus Belvacensis, qui, ut audivit dici, eam requisivit, ut faceret suum processum ; sed quo zelo et aut qualiter processit, nichil scit.

De contentis in X° articulo deponit ipse loquens | quod audivit dici quod domina de Bethfort eamdem Johannam fecit visitari an esset virgo vel non, et quod inventa fuit virgo ; et audivit dici cuidam Johannotino Simon, sutore tunicarum, quod domina ducissa Bethfordie fecerat fieri pro eadem Johanna quamdam tunicam ad usum mulieris, quam cum eidem induere vellet, eam accepit dulciter per mammam1018. Que fuit pro hoc indignata, et tradidit dicto Johannotino unam alapam.

Deinde, interrogatus de contentis in XI°, XII°, XIII° et XIV°1019, || deponit solum quod audivit dici a quodam magistro Johanne Le Sauvaige, ordinis Fratrum Predicatorum, qui pluries cum loquente locutus fuit de1020 eadem Johanna, quod ipse fuerat in processu deducto contra eam, de quo cum magna difficultate loqui volebat. Unum tamen sibi dixit, quod nunquam viderat mulierem talis etatis, que tantam dedisset penam examinantibus ; et multum mirabatur de responsionibus ipsius Johanne et de sua memoria, quia habebat memoriam de hiis que dixerat. Et una vice, dum notarius aliquid 380L 77. Q³ 89-91. D⁵ 210scripsisset et quod scripserat retulisset, dixit ipsa Johanna notario quod non ita responderat, et astantibus se retulit ; qui astantes dixerunt omnes quod ipsa Johanna bene dicebat ; et fuit facta correctio illius responsionis.

De contentis in omnibus ceteris articulis deponit ipse loquens quod, ut supra dixit, ipse fuit in ser-|-mone facto apud Sanctum Audoenum, et ibidem primitus eamdem Johannam vidit ; et recordatur quod magister Guillelmus Erard, doctor in theologia, fecit predicationem in presentia dicte Johanne, que, ut videtur loquenti, erat in habitu viri ; sed quid actum aut dictum fuit in eodem sermone nichil scit, quia, ut dicit, distabat multum a predicatore1021 ; et licet audiverit ipse loquens quod magister Laurentius Calot et aliqui alii dixerunt magistro Petro Cauchon quod nimis tardabat de proferendo suam sententiam, et quod male judicabat, et ipse magister Petrus Cauchon respondit quod mentiebatur.

Dicit insuper quod ipse fuit in secunda predicatione, in die qua ipsa Johanna fuit igne cremata, et vidit eamdem Johannam in igne clamantem et dicentem pluries Jhesus alta voce. Et credit firmissime quod obiit1022 catholice, et finivit bene dies suos, et in statu bone christiane. Et hoc scit ex relatu religiosorum qui eam associabant in hora mortis sue ; et vidit plures, et quasi majorem partem de astantibus, fientes et dolentes pro pietate, quia dicebatur ipsam Johannam fuisse injuste condempnatam.

Nec aliud scit ipse loquens, super contentis in dictis articulis debite interrogatus.

FRD. Dux Alenconii.

Illustris ac potentissimus princeps et dominus, dominus Johannes, dux Alenconii, etatis L annorum | vel circiter, productus, receptus, juratus et examinatus coram prefatis dominis judicibus, die III^a mensis maii, anni prefati Domini MCCCCLVI°,

381L 77-77 v°. Q³ 91-92. D⁵ 210-211Et primo interrogatus quid ipse sciat deponere de et super contentis in I°, II°, III° et IV° articulis, dicit et deponit, ejus medio juramento, quod, dum ipsa Johanna || venit versus regem, rex erat in villa de Chinon, et ipse loquens in villa Sancti Florentii ; et ipso loquente ibidem existente et spatiante ad fugandum aux cailles, gallice1023, quidam bajulus loquentis accessit ad ipsum, eidem notificando quod venerat versus regem quedam puella asserens se missam ex parte Dei, ad fugandum Anglicos et levandum obsidionem positam per eosdem Anglicos ante villam Aurelianensem. Qua de causa ipse loquens in crastino ivit versus regem apud villam de Chinon existentem, et invehit dictam Johannam loquentem cum rege. Et ipso loquente appropinquante, ipsa Johanna petiit de loquente quis esset, et rex respondit quod erat dux Alenconii. Tunc ipsa Johanna dixit : Vous soyez le très bien venu. Quanto plures erunt de sanguine regis Francie insimul, tanto melius. Et in crastino, ipsa Johanna venit ad missam regis, et dum percepit regem, se inclinavit, et rex eamdem Johannam duxit in cameram quamdam ; et cum eo erat ipse loquens et dominus de la Tremoille, quos retinuit rex, aliis precipiendo quatenus1024 recederent. Tunc ipsa Johanna fecit regi plures requestas, et inter alias quod donaret regnum suum Regi celorum, et quod Rex celorum, post hujusmodi donationem, sibi faceret prout fecerat | suis predecessoribus, et eum reponeret in pristinum statum ; et multa alia, de quibus ipse loquens non recolit, fuerunt prolocuta usque ad prandium. Et post prandium1025 rex ivit spatiatum ad prata ; et ibidem ipsa Johanna cucurrit cum lancea, et propter hoc ipse loquens, videns eamdem Johannam ita se habere in portando lanceam et currendo cum lancea, dedit eidem Johanne unum equum. Postmodum vero rex conclusit quod ipsa Johanna examinaretur per gentes Ecclesie ; et fuerunt deputati episcopi Castrensis, confessor regis, Silvanectensis, Maglonensis et Pictavensis ; magister Petrus de Versailles, postmodum episcopus Meldensis, et magister Jordanus Morin, et quam 382L 77 v°. Q³ 92-94. D⁵ 211-212plures alii de quorum nominibus non recolit. Qui eamdem Johannam interrogaverunt, in ipsius loquentis presentia, ad quid ipsa venerat, et quis eam fecerat venire ad regem. Que respondit quod venerat ex parte Regis celorum, et quod habebat voces et consilium que sibi consulebant quid haberet agere ; de hiis1026 autem non recordatur ipse loquens. Sed postmodum ipsa Johanna, que tunc prandebat cum loquente, dixit loquenti quod ipsa fuerat multum examinata, sed plura sciebat et poterat quam dixisset eam interrogantibus. Rex autem, audita relatione dictorum commissorum ad eam examinandum, ite-|-rum voluit quod ipsa Johanna iret ad villam Pictavensem ; et ibidem iterum examinata fuit. Ipse tamen loquens in hujusmodi examine facto Pictavis non fuit presens. Scit tamen quod postmodum in consilio regis fuit relatum quod illi qui eam examinaverant, dixerant quod in eadem nichil invenerant fidei catholice contrarium, et quod, attenta necessitate, quod rex de eadem || se juvare poterat. Et hiis auditis, rex misit loquentem versus reginam Cicilie pro preparando victualia ad ducendum Aurelianis pro exercitu conducendo ; et ibidem invenit dominum Ambrosium de Loré et dominum Ludovicum, de cujus cognomine non recordatur, qui preparaverunt victualia. Sed opus erat pecuniis, et ad habendum pecunias pro dictis victualibus, ipse loquens regressus est ad regem et sibi notificavit qualiter victualia erant parata, et non restabant nisi pecunie pro victualibus et armatis. Et tunc rex aliquos misit pro deliberando pecunias necessarias ad opus hujusmodi complendum ; in tantum quod armati cum victualibus fuerunt preparati ad eundum ad villam Aurelianensem, ad tentandum si levari posset obsidio. Cum quibus armatis ipsa Johanna fuit missa ; et fecit rex | fieri eidem Johanne armaturas. Et ita recesserunt armati regis cum Johanna ; sed quid fecerunt eundo, et de hiis que acta1027 fuerunt in villa Aurelianensi, nichil scit ipse loquens, nisi ex auditu, quia non fuit presens, nec cum ipsis armatis ivit ; sed postmodum vidit fortalitia existentia ante villam Aurelianensem, et consideravit fortificationem eorum ; que 383L 77 v°. Q³ 94-95. D⁵ 212-213credit potius capta fuisse miraculose quam vi armorum, et maxime fortalitium de Tournelles, in buto pontis, et fortalitium Augustinensium, in quibus, si1028 ipse loquens cum paucis armatis fuisset, ipse bene fuisset ausus expectare per sex vel septem dies omnimodam potentiam armatorum, et sibi videtur quod eum non cepissent ; et, prout audivit referri ab armatis et capitaneis qui ibidem interfuerant, quod quasi omnia facta Aurelianis ascribebant Dei miraculo et quod illa non fuerant facta opere humano, sed desuper acciderat. Et hoc audivit dici pluries domino Ambrosio de Loré, nuper preposito Parisiensi. Nec eamdem Johannam a tempore sui recessus de rege vidit usque post levatam obsidionem Aurelianensem, quod eamdem Johannam vidit apud Selles en Berry, ubi ipse loquens et eadem Johanna iverunt ad alios armatos existentes versus villam Aurelianensem1029. Et tantum fecerunt quod fuerunt congregati insimul de gentibus regis usque ad humerum sex centum lancearum, desiderantes ire ad villam de Jargueau, quam tenebant Anglici occupatam ; et illa nocte cubuerunt in quodam nemore ; et adveniente crastino, venerunt alii armati regis quos conducebant dominus bastardus Aurelianensis et dominus Florentius d’Illiers, et quidam alii capitanei ; et ipsis ad invicem congregatis, invenerunt quod ipsi erant circiter duodecim centum lancee ; et fuit | tunc contentio inter capitaneos, quia aliqui erant opinionis quod fieret insultus in villa, alii de contrario asserentes Anglicos habere magnam potentiam et esse in magna multitudine. Ipsa tunc Johanna videns inter eos difficultatem, dixit quod non timerent aliquam multitudinem, nec facerent difficultatem de dando eisdem Anglicis insultum, quia Deus conducebat || eorum opus ; dicens ipsa Johanna quod, nisi esset secura quod Deus deducebat1030 hoc opus, quod ipsa prediligeret custodire oves quam tantis periculis se exponere. Et hiis auditis, duxerunt iter suum erga villam de Jargueau, credentes accipere suburbia et ibidem pernoctare ; quod scientes Anglici venerunt eisdem obviam, et prima facie repulerunt 384L 77 v°-78. Q³ 95-96. D⁵ 213gentes regis. Quod videns ipsa Johanna, accepte suo vexillo, ivit ad invasionem, commonendo armatos quatenus haberent bonum cor. Et tantum, fecerunt quod illa nocte armati regis fuerunt hospitati in suburbiis de Jargueau. Et credit loquens quod Deus hujusmodi opus conducebat, quia illa nocte quasi nulle facte sunt excubie, ita quod, si Anglici exivissent villam, armati regis fuissent in maximo1031 periculo. Et paraverunt armati regis l’artillerie, feceruntque de mane trahere bombardas et machinas contra villam, et habuerunt post aliquos dies inter se consilium quid agendum videretur contra Anglicos existentes in villa de Jargueau, pro recuperatione dicte ville. Ipsis in consilio existentibus, relatum fuit quod La Hire loquebatur cum domino de Suffort ; de quo ipse loquens, et alii qui habebant onus hujusmodi gentium armatorum, fuerunt male contenti de dicto La Hire ; et fuit mandatus ipse La Hire, qui venit. Post cujus eventum fuit conclusum quod fieret insultus contra villam, et clamave-|-runt precones : Ad insultum ! Ipsaque Johanna dixit loquenti : Avant, gentil duc, à l’assault ! Et, cum eidem loquenti videretur quod premature agebant ita cito incipere insultum, ipsa Johanna dixit loquenti : Nolite dubitare ! Hora est parata quando placet Deo ; et quod oportebat operari quando Deus volebat : Operate, et Deus operabitur ; dicendo ulterius eidem loquenti : A ! gentil duc, times-tu ? Nonne scis quod ego promisi uxori tue te reducere sanum et incolumem ? Quia in veritate, dum ipse loquens recessit a sua uxore pro veniendo cum eadem Johanna ad exercitum, uxor loquentis dixit eidem Johannete quod multum timebat de ipso loquente, et quod nuper fuerat prisionarius, et quod tante pecunie fuerant exposite pro sua redemptione, quod libenter eumdem loquentem rogavisset de remanendo. Tunc ipsa Johanna respondit : Domina, nolite timere ! Ego eum vobis reddam sanum, et in statu tali aut meliori quam sit.

Dicit etiam quod, durante insultu contra villam de Jargueau, ipsa Johanna dixit loquenti existenti in quadam platea quod recederet ab illo loco, et quod nisi recederet illa machina, 385L 78. Q³ 96-98. D⁵ 213-214ostendendo quamdam machinam existentem in villa, te occidet. Et recessit loquens, et paulo post ex eadem machina, in eodem loco a quo recesserat ipse loquens, fuit quidam occisus, qui vocabatur Monseigneur du Lude ; de quo ha-|-buit magnum timorem ipse loquens, et multum mirabatur de dictis ipsius Johanne, attentis predictis. Postmodum ipsa Johanna || ivit ad insultum, et ipse loquens cum eadem. Et armatis invadentibus, comes de Suffort fecit clamari quod volebat loqui cum loquente ; qui tamen non fuit auditus ; ymo perfecerunt insultum. Et erat ipsa Johanna in scala, tenens in manu sua vexillum suum, quod vexillum fuit percussum, et ipsa Johanna fuit percussa super caput de uno lapide1032 quod fuit diminutum super capellanam1033 ipsius Johanne. Ipsa tamen Johanna prostrata fuit ad terram ; et cum surrexisset dixit armatis : Amys, amys, sus ! sus !1034 Nostre Sire a condempné les Angloys. Ista hora sunt nostri ; habeatis bonum cor ! Et in instanti ipsa villa de Jargueau fuit capta ; et Anglici recesserunt versus pontes, quos insequebantur Gallici ; et in prosecutione fuerunt occisi plus quam undecim centum.

Et villa capta, ipse loquens, Johanna et armati iverunt ad villam Aurelianensem, et de villa Aurelianensi iverunt apud Magdunum, ubi erant Anglici in villa, videlicet l’Enfant de Warvic et Scalles. Ipse autem loquens cum paucis armatis pernoctavit in quadam ecclesia, juxta Magdunum, ubi ipse loquens fuit in magno periculo ; et in crastino iverunt apud Baugency, in quibusdam pratis ubi invenerunt alios armatos regis, et ibidem facta fuit quedam invasio contra Anglicos existentes in villa de Baugency. Post quam invasionem Anglici exposuerunt villam et intraverunt castrum ; et fuerunt posite excubie coram Castro, ne | Anglici exirent. Et ipsis existentibus coram Castro, audiverunt nova quod dominus connestabularius cum certis armatis Veniebat ; unde fuerunt1035 ipse loquens, ipsa Johanna et alii de exercitu male contenti, 386L 78. Q³ 98-99. D⁵ 214-215volentes recedere a dicta villa, quia habebant in mandatis de non recipiendo in sua societate dominum connestabularium. Et dixit loquens ipsi Johanne quod si ipse connestabularius veniret, ipse recederet. Et in crastino, ante adventum domini connestabularii, venerunt nova quod Anglici veniebant in magno numero, in quorum societate erat dominus de Talbot, et clamaverunt armati : à l’arme !, et tunc ipsa Johanna dixit loquenti, qui volebat recedere propter adventum domini connestabularii, quod opus erat se juvare. Et tandem Anglici reddiderunt castrum per compositionem, et recesserunt cum salvo conductu quem eisdem concessit ipse loquens, qui eodem tempore erat locum tenens pro rege in hujusmodi exercitu. Et dum Anglici recesserunt, venit quidam de societate La Hire, qui dixit loquenti et capitaneis regis quod Anglici veniebant, et quod eos cito1036 vultuatim1037 haberent, et quod erant quasi mille homines armorum. Quod audiens ipsa Johanna quesivit quid diceret ille homo armorum, et sibi notificato1038, dixit domino connestabulario : A ! beau connestable, vous n’estes pas venu de par moy ; || sed quia venistis, vos bene veneritis. Multi autem de gentibus regis timebant, dicentes quod bonum erat mandare equos. Ipsa autem Johanna dixit : En nom Dieu, il les fault combatre ! s’ilz estaient pendus aux nues nous les arons, quia Deus eos mittit nobis ut eos puniamus ! asserendo se esse securam de Victoria, dicendo verbis | gallicis : Le gentil roy ara aujour duy la plus grant victoire qu’il eut perpièça1039. Et m’a dit mon conseil qu’ils sont tous nostres. Et scit loquens quod sine magna difficultate Anglici fuerunt debellati et occisi, et inter alios Talbot fuit captus. Fuit autem facta maxima occisio Anglicorum, et postmodum venerunt gentes regis ad villam de Patay in Belcia ; in qua villa fuit adductus dictus Talbot coram ipso loquente et domino connestabulario, ipsa Johanna presente. Dixit enim ipse loquens dicto Talbot quod non credebat de mane quod sibi ita accideret ; qui quidem Talbot 387L 78-78 v°. Q³ 99-100. D⁵ 215-216respondit quod erat fortuna guerre. Et deinde reversi sunt versus regem, qui deliberavit postmodum ire ad villam Remensem, pro sua coronatione et consecratione.

Audivitque aliquando dictam Johannam dicentem regi quod ipsa Johanna duraret per annum et non multum plus, et quod cogitarent illo anno de bene operande, quia1040 dicebat se habere quatuor onera, videlicet : fugare Anglicos ; de faciendo regem coronari et consecrari Remis ; de liberando ducem Aurelianensem a manibus Anglicorum ; et de levando obsidionem positam per Anglicos ante villam Aurelianensem.

Dicit insuper quod ipsa Johanna erat casta, et multum odiebat illas mulieres que sequebantur armatos. Vidit enim ipse loquens, in Sancto Dionysio, in regressu coronationis regis, quod ipsa Johanna prosequebatur cum ense1041 evaginato quamdam juvenculam existentem cum armatis, adeo quod, eam1042 insequendo, disrupit suum ensem. Multum etiam irascebatur dum aliquos armatos audiebat jurantes, ipsos multum increpabat et maxime ipsum loquentem, qui aliquando jurabat ; et dum videbat eam, refrenabatur a juramento. |

Dicit etiam quod aliquando in exercitu ipse loquens cubuit cum eadem Johanna et armatis à la paillade, et vidit aliquando quod ipsa Johanna se preparabat, et aliquando videbat ejus mammas, que pulchre erant ; non tamen habuit ipse loquens unquam de ea concupiscentiam carnalem.

Dicit ulterius quod, quantum percipere potuit, ipsam semper tenuit pro bona catholica et proba muliere, quia eam vidit pluries recipere Corpus Christi ; et, dum videbat Corpus Christi, flebat multotiens cum magnis lacrimis. Recipiebat etiam sacram eucharistiam bis in septimana, et sepe confitebatur.

Dicit etiam quod ipsa Johanna in omnibus factis suis, extra factum guerre, erat simplex et juvenis ; sed in facto guerre erat multum || experta, tam in portu lancee quam in congregando exercitu et ordinandis bellis, et in preparatione de l’artillerie ; et de hoc mirabantur omnes quod ita caute et 388L 78 v°. Q³ 100-101. D⁵ 216provide agebat in facto guerre, ac si fuisset unus capitaneus qui facta guerre per XX aut XXX annos exercuisset, et maxime in preparatione de l’artillerie, quia multum bene in hoc se habebat.

Nec aliud scit super hoc interrogatus.

FRF. Johannes Pasquerel.

Venerabilis et religiosus vir frater Johannes Pasquerel, ordinis Fratrum Heremitarum Sancti Augustini, de conventu Bajocensi, die hesterna productus, receptus et juratus per dominos commissarios, et hodie IV^a mensis maii, per notarios, de mandato dominorum commissariorum, examinatus,

Et primo, interrogatus de contentis in I°, II°, III° | et IV° articulis eidem lectis, dicit et deponit, ejus medio juramento quod, dum ipse primo habuit nova de ipsa Johanna et qualiter venerat versus regem, ipse loquens erat in villa Anciensi1043, in qua villa erat mater ipsius Johanne, et quidam de eis qui eamdem Johannam adduxerant versus regem ; et quia habebant aliquam notitiam cum loquente, dixerunt eidem loquenti quod conveniens erat quod veniret cum eisdem ad dictam Johannam, et quod eumdem loquentem nunquam dimitterent quousque eum ad ipsam Johannam perduxissent. Et cum eisdem venit usque ad villam de Chinon et dehinc usque ad villam1044 Turonensem, in cujus conventu ville Turonensis ipse loquens erat lector. Et in eadem villa Turonensi ipsa Johanna pro tunc erat hospitata in domo Johannis Dupuy, burgensis Turonensis, et eamdem Johannam invenerunt in eadem domo, et eamdem Johannam allocuti fuerunt illi qui eumdem loquentem adduxerant, dicendo : Johanna, nos adduximus vobis istum bonum patrem ; si eum bene cognosceretis, vos eum multum diligeretis. Quibus ipsa Johanna respondit quod bene contentabatur de loquente, et quod jam de eo audiverat loqui, quodque in crastino volebat eidem loquenti confiteri. Et in crastino audivit eam in 389L 78 v°. Q³ 101-103. D⁵ 216-217confessione, et coram ea cantavit missam, et ex illa hora ipse loquens semper secutus est eam, | et cum ea moram traxit usque ad villam Compendii, dum ibidem fuit capta.

Et audivit dici quod ipsa Johanna, dum venit versus regem, fuit visitata bina vice per mulieres1045 quid erat de ea, et si esset vir vel mulier, et an esset corrupta vel virgo1046 ; et inventa fuit mulier, virgo || tamen et puella. Et eam visitaverunt, ut audivit, domina de Gaucourt et domina de Trèves. Et postmodum ducta fuit Pictavis, ad examinandum per clericos ibidem in Universitate existentes, et ad sciendum quid de ea erat agendum ; et eam examinaverunt magister Jordanus Morin et magister Petrus de Versailles, qui mortuus est episcopus Meldensis1047, et plures alii ; et, ipsa per eos examinata, concluserunt quod, attenta necessitate que tunc toti regno imminebat, rex de eadem se poterat juvare, et quod in ea nichil invenerant fidei catholice contrarium. Et hoc facto, fuit reducta ad villam de Chinon, et credidit loqui cum rege, quod non potuit illa vice. Tandem ex deliberatione consilii, cum rege locuta est ipsa Johanna ; et illa die, dum ipsa Johanna intraret domum regis ad loquendum sibi, quidam homo existens super equum dixit ista verba : Esse pas là1048 la Pucelle ?, negando Deum quod si haberet eam nocte, quod ipsam non redderet puellam. Ipsa autem Johanna tunc eidem homini dixit : Ha ! en nom Dieu, tu le renyes, et tu es si près de ta mort ! Postmodum ipse homo, infra horam, cecidit in aquam et submersus est. Et hoc dicit ut1049 audivit a dicta Johanna et pluribus aliis qui dicebant in hoc se fuisse presentes.

Ipsam autem Johannam duxit erga regem dominus | comes de Vendosme, et introduxit eam in camera regis. Et dum eamdem vidit, petivit eidem Johanne nomen suum ; que respondit : Gentil Daulphin, j’ay nom Jehanne la Pucelle ; et vous mande le Roy des cieulx per me, quod vos 390L 78 v°. Q³ 103-104. D⁵ 217-218eritis sacratus et coronatus in villa Remensi, et eritis locum tenens Regis celorum, qui est rex Francie. Et post multas interrogationes factas per regem, ipsa Johanna iterum dixit : Ego dico tibi ex parte de Messire, que tu es vray héritier de France, et filz du roy1050 ; et me mittit ad te pro te ducendo Remis, ut ibi recipias coronationem et consecrationem tuam, si volueris. Et hiis auditis, rex dixit astantibus quod ipsa Johanna aliqua secreta sibi dixerat que nullus sciebat aut scire poterat nisi Deus ; quare multum confidebat de ea. Et omnia premissa audivit ab ipsa Johanna, quia in premissis non fuit presens.

Audivit etiam ab ipsa quod non contentabatur de tantis interrogationibus, et quod impediebant eam ad peragendum negotium ad quod missa erat, et quod opus erat et tempus negotiandi ; dicens ulterius quod inquisiverit nuntiis Domini sui, scilicet Dei, sibi apparentibus quid ipsa agere debebat, et eidem Johanne dixerunt quod acciperet vexillum domini sui ; et propter hoc ipsa Johanna fecit fieri vexillum suum, in quo depingebatur ymago Salvatoris nostri sedentis in judicio, in nubibus celi, et erat ibidem1051 quidam angelus depictus || tenens in suis manibus florem lilii quem benedicebat ymago. Et applicuit ipse loquens Turonis illo tunc quo1052 depingebatur illud vexillum.

Et paulo post ipsa Johanna ivit cum aliis armatis ad levandum obsidionem Aurelianis existentem ; et erat | ipse loquens in societate ipsius Johanne, a qua non recessit donec ipsa fuit capta ante Compendium ; et sibi serviebat ut cappellanus, audiendo eam in confessione et missam cantando.

Et dicit loquens quod ipsa Johanna erat multum devota erga Deum et beatam Mariam, et quasi quotidie confitebatur et communicabat frequenter. Dicebat enim eidem loquenti, quando erat in aliquo loco ubi erant conventus Mendicantium, quod sibi daret memorie dies in quibus parvi pueri Mendicantium recipiebant sacramentum Eucharistie, ut illa die reciperet cum eisdem pueris, sicut multotiens faciebat ; nam cum 391L 78 v°-79. Q³ 104-105. D⁵ 218-219parvis pueris Mendicantium recipiebat sacramentum Eucharistie. Dicit etiam quod dum ipsa confitebatur, ipsa flebat.

Insuper dicit loquens quod, dum ipsa Johanna exivit villam Turonensem ad Veniendum Aurelianis, ipsa rogavit loquentem quatenus eam non dimitteret, sed semper cum ea staret ut suus confessor : quod sibi promisit loquens. Et fuerunt in villa Blesensi circiter per duos vel tres dies, expectando victualia que ibidem onerabantur in navibus ; et ibidem dixit loquenti quatenus faceret fieri unum vexillum pro congregandis presbyteris, gallice une bannière, et quod in eodem vexillo faceret depingi imaginem Domini nostri crucifixi ; quod et fecit ipse loquens. Et hujusmodi vexillo facto, ipsa Johanna, omni die bina vice, mane videlicet et sero, faciebat per ipsum loquentem congregari omnes presbyteros ; quibus congregatis, cantabant antiphonas et hymnos de beata Maria, et cum eis erat ipsa Johanna ; nec inter illos presbyteros permittere volebat aliquos armatos, nisi fuissent confessi illa die, mo-|-nendo omnes armatos quatenus confiterentur, ut venirent ad hujusmodi congregationem ; nam in ipsa congregatione omnes presbyteri erant parati ad confitendum quoscumque qui eisdem confiteri volebant.

Et dum ipsa Johanna exivit villam Blesensem ad eundum Aurelianis, ipsa fecit congregari omnes presbyteros cum illo vexillo, et antecedebant ipsi presbyteri armatos. Qui exiverunt per latus de la Saulongne sic congregati, cantando Veni creator Spiritus et quam plures antiphonas, et jacuerunt illa die in campis, et etiam alia die sequente. Et tertia die applicuerunt prope villam Aurelianensem, ubi Anglici tenebant obsidionem juxta ripam fluvii Ligeris ; et armati regis applicuerunt satis prope Anglicos, ita quod oculatim poterant Anglici et Gallici se videre, ducebantque armati regis victualia. Erat autem tunc riparia ita modica quod naves ascendere non poterant, nec venire || usque ad ripam ubi erant1053 Anglici1054 ; et quasi subito crevit aqua, ita quod naves applicuerunt versus armatos ; in quibus navibus ipsa Johanna 392L 79. Q³ 105-106. D⁵ 219cum aliquibus armatis introivit, et ivit intra villam Aurelianensem. Et ipse loquens de jussu dicte Johanne, cum presbyteris et vexillo reversas est apud villam Blesensem ; et deinde, paucis diebus transactis, ipse loquens cum multis armatis venit ad civitatem Aurelianensem per latus Belcie, cum dicto vexillo et presbyteris, sine quocumque impedimento ; et dum ipsa Johanna servit eorum adventum, ipsa ivit eis obviam et insimul intraverunt villam Aurelianensem sine impedimento, et introduxerunt victualia, videntibus Anglicis. Et mirum erat, quia omnes Anglici cum multitudine magna et potentia, armati et parati ad bellum, videbant armatos regis in comitiva modica, respectu | Anglicorum ; videbant etiam et audiebant presbyteros cantantes, inter quos erat loquens, portans vexillum ; et tamen nullus Anglicus commotus est, nec in eosdem armatos et presbyteros nullam fecerunt invasionem.

Et ipsis sic in civitate Aurelianensi receptis, armati iterum exiverunt villam Aurelianensem, ipsa Johanna instante, et iverunt ad invadendum et insultum faciendum in Anglicos existentes in fortalitio seu bastilda Sancti Lupi. Ipse autem loquens cum aliis presbyteris, post prandium, accesserunt ad hospitium dicte Johanne, et dum ibidem Venerunt, ipsa Johanna clamabat : Ubi sunt illi qui me debent armare ? Sanguis nostrarum gentium decurrit per terram ! Et ipsa armata, subito exivit civitatem, et ivit ad dictum locum fortalitii Sancti Laudi1055, ubi erat invasio seu insultus ; et in itinere invenit multos vulneratos, unde maxime condoluit, et applicuit cum aliis ad insultum, taliter quod vi et violentia ipsum fortalitium fuit captum, et Anglici in eodem existentes capti. Et recordatur ipse loquens quod fuit in vigilia Ascensionis Domini, fueruntque ibidem multi Anglici interfecti, unde multum dolebat ipsa Johanna ex eo quod dicebat eos interfectos sine confessione, et eos multum plangebat, et illico ipsa eidem loquenti confessa est. Eidem etiam loquenti precepit quod publice moneret omnes armatos ut1056 confiterentur peccata sua et redderent gratias Deo de Victoria obtenta ; alias ipsa cum eis non interesset, ymo ipsorum societatem 393L 79. Q³ 106-108. D⁵ 219-220relinqueret ; dicendo ulterius, dicta die vigilie Ascensionis Domini, quod infra quinque dies obsidio existens ante villam Aurelianensem levaretur, necremaneret aliquis Anglicus coram civitate : quod ita ac-|-cidit, quia, ut jam dixit, dicta die mercurii, fuit captum fortalitium seu bastilda Sancti Laudi, ubi sunt moniales, et in quo fortalitio erant plus quam centum homines electi et bene armati, de quibus nullus remansit quin fuerit || captus aut mortuus. Et illa die de sero, dum esset in suo hospitio, dixit eidem loquenti quod in crastinum, quod erat dies festi Ascensionis Domini, non faceret bellum nec se armaret, ob reverentiam dicti festi, et quod illa die volebat confiteri et recipere sacramentum eucharistie ; quod et fecit ; et illa die ordinavit quod nullus presumeret in crastino exire villam et ire ad invasionem seu insultum, nisi per prius ivisset ad confessionem ; et quod caverent ne mulieres diffamate eam sequerentur, quia propter peccata Deus permitteret perdere bellum. Et ita factum fuit, sicut ipsa Johanna ordinaverat.

Dicit etiam ipse loquens quod illa die festi Ascensionis Domini ipsa Johanna scripsit Anglicis existentibus in fortalitiis seu bastildis in hunc modum :

Vos, homines Anglie, qui nullum jus habetis in hoc regno Francie, Rex celorum vobis precepit et mandat per me, Johannam la Pucelle, quatenus dimittatis vestra fortalitia et recedatis in partibus vestris, vel ego faciam vobis tale hahu de quorum erit perpetua memoria. Et hec sunt que pro tertia et ultima vice ego vobis scribo, nec amplius scribam. Sic signatum : Jhesus Maria, Jehanne la Pucelle. Et ultra : Ego misissem vobis meas litteras honestius ; sed vos detinetis meos precones, gallice mes héraulx ; quia re-|-tinuistis meum hérault, vocatum Guyenne. Quem michi mittere velitis, et ego mittam vobis aliquos de gentibus vestris captis in fortalitio Sancti Laudi, quia non sunt omnes mortui.

Et postmodum accepit unam sagittam, et ligavit cum filo dictam litteram in buto dicte sagitte1057, et precepit cuidam 394L 79-79 v°. Q³ 108-109. D⁵ 220-221balistario1058 quod traheret hujusmodi sagittam ad Anglicos, clamando : Legatis, sunt nova ! Et eamdem sagittam receperunt Anglici cum littera, et eamdem legerunt. Qua lecta, inceperunt clamare maximo clamore, dicendo : Assunt nova de la putain des Armignacz ! Ex quibus verbis ipsa Johanna incepit suspirare et flere cum abundantia lacrimarum, invocando Regem celorum in suo juvamine. Et postmodum fuit consolata, ut dicebat, quia habuerat nova a Domino suo ; et sero, post cenam, ordinavit loquenti quod ipse surgeret de mane1059 in crastino citius quam fecisset die Ascensionis, et quod eam confiteretur summo mane ; quod et fecit.

Et dicta die, videlicet Veneris, in crastino dicti festi Ascensionis, ipse loquens surrexit summo mane, eamdemque Johannam audivit in confessione, et cantavit missam coram ipsa et suis gentibus, in villa Aurelianensi ; et postmodum iverunt ad insultum, qui duravit || a mane usque ad vesperam. Et eadem die fuit captum fortalitium Augustinensium1060 cum magno insultu, et ipsa Johanna que consueverat jejunare diebus veneris, illa die non potuit jejunare, quia fuerat nimis vexata, et cenavit ipsa Johanna. Post ejus cenam, venit ad eamdem Johannam unus valens et notabilis miles, de cujus nomine non recordatur ipse loquens, et dixit eidem Johanne quod capitanei et armati regis fuerant ad invicem ad consilium, et quod ipsi videbant quod erant pauci ar-|-mati respectu Anglicorum, quodque eisdem Deus fecerat magnam gratiam de contentis1061 obtentis, [addendo] : considerantes a quod villa est plena victualibus, nos poterimus bene custodire civitatem exspectando succursum regis ; nec videtur consilio expediens quod cras armati exeant. Ipsa Johanna respondit : Vos fuistis in vestro consilio, et ego fui in meo ; et credatis quod consilium Domini mei perficietur et tenebit, et consilium hujusmodi1062 peribit, dicendo eidem loquenti, 395L 79 v°. Q³ 109-110. D⁵ 221-222qui tunc erat prope eam : Surgatis crastina die summo mane, et plus quam hodie feceritis, et agatis melius quam poteritis. Teneatis vos semper prope me, quia die crastina ego habebo multum agere et ampliora quam habui unquam, et exibit crastina die sanguis a corpore meo supra mammam.

Die autem sabbati adveniente, ipse loquens surrexit summo mane, missam celebravit, et ivit ad insultum ipsa Johanna in fortalitio Pontis, ubi erat Clasdas Anglicus ; et duravit ibidem insultus a mane usque ad occasum solis sine intermissione. In quo insultu et post prandium, ipsa Johanna, sicut predixerat, fuit percussa de una sagitta supra mammam, et dum sensit se vulneratam, timuit et flevit, et fuit consolata, ut dicebat. Et aliqui armati Videntes eam taliter lesam voluerunt eam charmare, gallice charmer ; sed ipsa noluit dicendo : Ego prediligerem mori quam facere aliquid quod scirem esse peccatum, vel esse contra voluntatem Dei et bene sciebat quod semel debebat mori ; non tamen sciebat quando, ubi, aut qualiter, nec qua bora ; sed, si ejus vulneri posset poni remedium sine peccato, quod ipsa bene volebat sanari. Et apposuerunt eidem | vulneri oleum olivarum cum lardo, et post hujusmodi appositionem ipsa Johanna confessa est eidem loquenti, flendo et lamentando. Et iterum reversa est ad invasionem seu insultum, clamando et dicendo : Clasdas, Clasdas, ren-ti, ren-ti Regi celorum. Tu me vocasti putain ; ego habeo magnam pietatem de tua anima et tuorum. Tunc ipse Clasdas armatus a capite usque ad pedes cecidit in fluvium Ligeris et submersus est ; unde ipsa Johanna pietate mota, incepit fortiter flere pro anima ipsius Clasdas et aliorum ibidem magno numero submersorum. Et illa || die omnes Anglici qui erant ultra pontem fuerunt capti aut mortui.

Et deinde, die dominica, ante ortum solis, omnes Anglici qui remanserant in campis, se ad invicem congregaverunt, et venerunt usque supra fossata ville Aurelianensis, et iverunt in villa de Magduno supra Ligerim ; et ibidem remanserunt aliquibus diebus. Et dicta die dominica, fuit facta in villa Aurelianensi processio solemnis cum sermone ; et concluserunt 396L 79 v°. Q³ 110-111. D⁵ 222ire ad regem, et ivit ipsa Johanna versus regem, et Anglici se congregaverunt et iverunt ad villam de Jargueau, que fuit capta insultu. Et deinde Anglici fuerunt debellati et victi juxta villam de Patay.

Et deinde ipsa Johanna volens procedere ulterius, sicut dixerat, ad coronationem regis, duxit regem ad villam Trecensem in Campania, et de villa Trecensi apud villam Catalaunensem, et de Catalauno in villa Remensi, ubi rex ibidem miraculose fuit coronatus et consecratus, prout in principio sui accessus ipsa Johanna predixerat. Et pluries audivit dicere dicte Johanne quod de facto suo erat quoddam ministerium1063 ; et cum sibi diceretur : Nunquam talia fuerunt visa sicut vi-|-dentur de facto vestro ; in nullo libro legitur de talibus factis, ipsa respondebat : Dominus meus habet unum librum in quo unquam nullus clericus legit, tantum1064 sit perfectus in clericatura.

Dicit insuper ipse loquens quod, totiens quotiens equitabat per campos et appropinquabat fortalitia, semper hospitabatur ad partem cum mulieribus ; et vidit eam pluribus noctibus quod se ponebat genibus flexis ad terram, orando Deum pro1065 prosperitate regis et complemento sue legationis sibi commisse a Deo.

Dicit insuper quod, in exercitu et dum erat in campis, quod aliquando non inveniebantur victualia necessaria ; ipsa tamen nunquam voluisset comedere de victualibus ablatis. Et credit loquens firmiter quod erat a Deo missa, quia exercebat bonas operationes et erat plena omnibus virtutibus ; nam de pauperibus armatis, esto quod essent de parte Anglicorum, ipsa multum compatiebatur, quia, dum videbat eos in extremis vel vulneratos, faciebat eos confiteri. Timebat etiam multum Deum, quia, pro nulla re, voluisset agere aliquid quod Deo displicuisset ; nam, dum fuit vulnerata in spatula de quodam tractu baliste, taliter quod tractus apparebat ex utroque latere, aliqui voluerunt eam charmare, promittentes sibi quod sanaretur immediate. Respondit 397L 79 v°-80. Q³ 111-112. D⁵ 222-223quod erat peccatum, et quod mallet mori quam offendere Dominum nostrum per tales incantationes.

Dicit insuper quod bene miratur quod tanti clerici, sicut erant illi qui eam morti tradiderunt in villa Rothomagensi, ausi fuerunt || attemptare in ipsam Johannam, et facere mori talem pauperem et simplicem christianam, tam crudeliter et sine causa (saltem que esset sufficiens ad mortem) et quam poterant custodire in | carceribus aut alibi, absque eo quod eisdem fecisset displicitum ; et maxime quod erant ejus inimici capitales ; et sibi videtur quod injuste assumpserunt judicium.

De suis autem actis et factis sciunt plenissime et sunt informati de aliquibus secretis dominus noster rex et dux Alenconii, qui aliqua secreta possent declarare, si vellent. Nec aliud scit, nisi quod ipsa Johanna pluries dixit eidem loquenti quod, si contingeret eam vitam finire, quod dominus noster1066 rex faceret fieri cappellas ad deprecandum Altissimum pro salute animarum illorum qui obierant in guerra pro defensione regni.

Sic signatum : Ego frater Joannes Pasquerelli ita scripsi et deposui, anno Domini M°CCCC°L°VI°, die veneris, in crastino Ascensionis Domini. J. Pasquerelli.

FRF. Johannes de Lenozoliis.

Venerabilis et religiosus vir frater Johannes de Lenozoliis, presbyter ordinis Sancti Petri Celestini, etatis LV1067 annorum vel eocirca, testis productus, receptus, juratus et examinatus anno predicto, die VII^a mensis maii,

Et primo interrogatus quid ipse sciat attestari seu deponere de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis articulorum in hac causa productorum, deponit quod nullam habuit de eadem Johanna notitiam, quia solum eam vidit in duabus predicationibus que fuerunt facte Rothomagi.

Deinde interrogatus de contentis in V° usque ad XXIII^um, 398L 80. Q³ 112-114. D⁵ 223-224deponit quod de contentis in eisdem solum scit ipse loquens quod, tempore quo ipsa Johanna erat Rotho-|-magi detenta, ipse erat servitor defuncti magistri Guillelmi Erart. Et venit ipse loquens de Burgundia cum eodem magistro suo usque ad villam Rothomagensem, et dum pervenerunt ibi, audivit loquens quod fiebat mentio de hujusmodi processu ; sed quid in eodem processu factum fuerit nichil scit ipse loquens, quia recessit a dicta villa Rothomagensi, et ivit Cadomi, et stetit ibidem usque circa festum Pentecostes ; in quo festo rediit Rothomagi et invenit magistrum suum, qui sibi dixit quod habebat onus faciendi quamdam predicationem pro ipsa Johanna, de quo sibi displicebat multum, dicendo eidem loquenti quod vellet esse in Flandria, et quod materia sibi multum displicebat.

Deinde interrogatus1068 de contentis in dictis articulis, dicit et deponit, ejus medio juramento, quod ipse fuit in predicatione facta per dictum || magistrum suum in Sancto Audoeno ; sed quid fuerit dictum non recordatur, quia a longe stabat. Et recordatur1069 quod rumor popularis erat in fine sermonis quod ipsa Johanna se revocaverat, et quod reducta erat, de quo multi gaudebant ; sed quid revocaverat nescit. Et dicit quod post hujusmodi revocationem, fuit sibi tradita vestis muliebris per magistros Petrum Mauricii et Nicolaum Loyseleur, et sic reducta in carcerem. Audivit tamen dici quod vestis sua virilis fuit ei dimissa in carcere ; quam vestem virilem postmodum resumpsit ; sed qua de causa aut quis movit eam, nescit. Scit tamen quod, post resumptionem hujusmodi habitus, judicantes fuerunt congregati ad sciendum quid esset faciendum ; sed quid concluserunt nescit, nisi ex auditu communiter dicentium quod fuerat judicata relapsa eo quod ipsa habitum virilem resumpserat, et dicebat voces suas sibi apparuisse. |

Dicit etiam quod vidit eamdem Johannam in secunda predicatione, in qua ipse loquens interfuit ; et de mane, ante hujusmodi predicationem, vidit eidem Johanne deferri Corpus Christi multum solemniter, cantando letaniam, et 399L 80. Q³ 114-115. D⁵ 224-225dicendo Orate pro ea, et cum magna multitudine tedarum ; sed quis hoc deliberavit aut ordinavit nichil scit. Nec fuit ipse loquens presens in receptiohe, licet audiverit dici postmodum quod multum devote receperat et cum magna abundantia lacrimarum. Et paulo post fuit ipsa Johanna ducta in ambone parato in Veteri Foro, et ibi predicatio facta per magistrum Nicolaum Midi ; sed quid fuit factum in hujusmodi predicatione non recordatur, quia longe erat a predicatore.

Dicit etiam quod eam non vidit reddi justitie seculari ; sed, modicum post hujusmodi predicationem, vidit eam duci ad supplicium, et ibidem vidit eam cremari. Dicit tamen quod ipsa clamabat alta voce Jhesus, iteratis vicibus. Nec aliud scit.

FRD. Simon Charles.

Nobilis et scientificus vir dominus Simon Charles1070, domini nostri regis in sua Camera compotorum presidens, etatis LX annorum vel circiter, testis productus, receptus, juratus et examinatus anno et die predictis,

Et primo interrogatus quid ipse sciat deponere seu attestari de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis articulorum in hac causa productorum, dicit et deponit, ejus medio juramento, se scire solum ea que secun-|-tur : videlicet quod, anno quod ipsa Johanna venit versus regem, ipse loquens missus fuerat per regem in ambassiata apud Venetias, et circa mensem martii rediit ; quo tempore audivit dici a Johanne de Metz, qui adduxerat eamdem Johannam ad regem, quod ipsa erat || versus regem. Et scit loquens quod, dum ipsa Johanna applicuit apud villam de Chinon, fuit deliberatum in Consilio si rex audiret eam vel non. Et primo eam interrogaverunt ad quid venerat et quid petebat. Licet ipsa nichil vellet dicere nisi loqueretur regi, fuit tamen compulsa ex parte regis de dicendo causam sue legationis, et dixit 400L 80-80 v°. Q³ 115-116. D⁵ 225quod habebat duo in mandatis ex parte Regis celorum1071 : unum videlicet de levando obsidionem Aurelianensem ; aliud de ducendo regem Remis pro sua coronatione et consecratione. Quibus auditis, aliqui de consiliariis regis dicebant quod rex eidem Johanne nullam adhibere debebat fidem ; et alii quod, ex quo dicebat se missam a Deo et quod aliqua habebat loqui cum rege, quod rex ad minus eam audire debebat. Tamen rex voluit quod per clericos et ecclesiasticos viros prius examinaretur ; quod et factum fuit. Et tandem, licet cum difficultate, fuit appunctuatum quod rex eam audiret. Et dum intravit castrum de Chinon ad veniendum coram rege, adhuc rex, de consilio majorum sue curie, dubitavit loqui cum ea, donec eidem regi fuerit delatum quod Robertus de Baudricuria scripserat regi quod sibi miserat quamdam mulierem, et adducta fuerat per patriam inimicorum regis et quasi miraculose transiverat multa flumina ad vadum, ut perduceretur ad regem. Et ob hoc rex fuit motus ad eam audiendum, et eidem Johanne fuit data audientia. Et dum rex scivit eam venturam, se traxit ad partem | extra alios ; ipsa tamen Johanna bene cognovit eum et ei reverentiam exhibuit ; que per longum spatium locuta fuit cum rege. Et ea audita, rex videbatur esse gaudens. Et deinde rex nolens adhuc aliquid facere nisi a gentibus ecclesiasticis haberet consilium, misit iterum eamdem Johannam ad villam Pictavensem, ut ibidem examinaretur per clericos Universitatis Pictavensis ; et postquam rex scivit eam examinatam, et quod relatum sibi fuit quod in ea non inveniebatur nisi bonum, rex fecit sibi fieri arma et tradidit sibi gentes ; habuitque ordinationem circa factum guerre.

Et dicit ipse loquens quod ipsa Johanna erat multum simplex in omnibus suis agendis, excepto in facto guerre, in quo erat quam plurimum experta. Et audivit ipse loquens ex ore regis multa bona verba de eadem Johanna, et hoc fuit in Sancto Benedicto supra Ligerim ; in quo loco rex habuit pietatem de ea et de pena quam portabat et precepit sibi quod quiesceret. Et tunc ipsa Johanna dixit regi lacrimando 401L 80 v°. Q³ 116-117. D⁵ 225-226quod non dubitaret et quod obtineret totum regnum suum, et quod in brevi coronaretur. Et dicit quod multum increpabat homines armorum cum videbat eisdem aliquid facere quod sibi videbatur non faciendum. ||

De hiis autem que facta fuerunt Aurelianis, nichil scit, nisi ex auditu, quia non fuit presens ; sed unum audivit dici domino de Gaucourt, dum ipsa erat Aurelianis, et conclusum fuisset per gentes qui habebant onus gentium regis, quod non videbatur bonum quod fieret aliqua invasio seu insultus, die qua fuit capta bastilia Augustinensium, et fuit commissus ipse dominus de Gaucourt ad custodiendum portas ne aliquis exiret portam1072 ; ipsa tamen Johanna de hoc non fuit | contenta ; ymo fuit opinionis quod armati debebant exire cum gentibus ville et ire ad insultum ad dictam bastiliam et hujusmodi opinionis fuerunt multi armati et homines de villa ; dixitque eadem Johanna eidem domino de Gaucourt quod erat unus malus homo, dicendo eidem : Velitis, nolitis, armati venient, et obtinebunt prout alias obtinuerunt. Et contra voluntatem ipsius domini de Gaucourt exiverunt armati villam tenentes, et iverunt ad insultum ad invadendum dictam bastiliam Augustinensium, quam ceperunt vi et violentia. Et, prout audivit dici ab eodem domino de Gaucourt, ipse fuit in magno1073 periculo.

Dicit ulterius quod ipsa Johanna fuit cum rege usque ad villam Trecensem, per quam transite volebat rex ad eundum Remis pro sua coronatione habenda ; et rege existente ante predictam villam Trecensem, et [cum] armati viderent quod non habebant victualia aliqua, et sic erant in desperatione et quasi recessu, ipsa Johanna dixit regi quod non dubitaret de aliquo et quod in crastino obtineret civitatem. Et tunc ipsa Johanna accepit vexillum suum, et eam sequebantur multi homines pedites, quibus precepit quod quilibet faceret fasciculos ad replendum fossata. Qui multos fecerunt, et in crastinum ipsa Johanna clamavit : Ad insultum ! fingens ponere fasciculos in fossatis. Et hoc videntes cives Trecenses, 402L 80 v°. Q³ 117-118. D⁵ 226-227timentes hujusmodi insultum, miserunt ad regem ad tractandum de compositione habenda cum rege. Et fuit facta compositio per regem cum civibus, et intravit rex villam Trecensem cum magno apparatu, ipsa Johanna portante vexillum suum prope regem. |

Et dicit quod paulo post rex cum sua armata exivit villam Trecensem, et ivit Versus Catalaunum et deinde Remis ; et cum rex dubitaret ne forte haberet resistentiam Remis1074, ipsa Johanna dixit regi : Nolite dubitare, quia burgenses ville Remensis Venient vobis obviam, et1075 antequam appropinquaret civitatem Remensem, burgenses se redderent. Et timebat rex resistentiam illorum de Remis quia non habebat artillerie, gallice, nec machinas ad ponendum obsidionem, si fuissent rebelles. Dicebat enim ipsa Johanna regi quod audacter procederet et quod de nullo dubitaret, quia, si vellet procedere viriliter, totum regnum suum obtineret.

Dicit insuper ipse loquens quod credit quod a Deo venit1076, quia || faciebat opera Dei, sepe confitendo, sacramentum eucharistie recipiendo quasi qualibet septimana. Dicit insuper ipse loquens quod, dum erat in armis et eques, nunquam descendebat de equo pro necessariis nature ; et mirabantur omnes armati quomodo poterat tantum stare supra1077 equum. Nec aliud scit.

FR[Testes Parisius examinati in absentia notariorum.]

Testes in hac causa producti, et per nos, Johannem, miseratione divina archiepiscopum Remensem, judicem auctoritate apostolica deputatum, in presentia venerabilis et religiosi, viri fratris Thome Verel, sacre theologie professoris, ordinis Fratrum Predicatorum, vicarii et substituti domini inquisitoris fidei, et Gerardi de la Salle, presbyteri, notarii publici, ad hoc in absentia notariorum cause per nos deputati, recepti, jurati et examinati, in villa Parisiensi, anno domini M°CCCC°L°VI°, diebus in ipsorum testium 403L 80 v°. Q³ 118-119. D⁵ 227-228depositionibus contentis. Dictaque et depositiones et attestationes eorumdem secuntur in hec verba :

FRDominus de Termes.

Et primo nobilis et prudens dominus Theobaldus d’Armignac, alias de Termes, miles, baillivus Carnotensis, etatis L annorum vel eocirca, examinatus | super contentis in articulis in hac causa productis, die VII^a maii,

Et primo interrogatus de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis ipsorum articulorum, deponit quod de eadem Johanna solum habuit notitiam quando ipsa recessit ad villam Aurelianensem, ad levandum obsidionem ibidem per Anglicos positam ; in qua villa Aurelianensi, et pro ejus custodia, ipse loquens erat in societate domini Dunensis. Et dum sciverunt ipsam Johannam advenisse, dictus dominus comes Dunensis, ipse loquens et plures alii transfretaverunt fluvium Ligeris, et iverunt quesitum eamdem Johannam, que erat de latere Sancti Johannis Albi ; et eamdem Johannam adduxerunt ad dictam villam Aurelianensem. Post cujus adventum ipse loquens eam vidit in insultibus factis in bastiliis Sancti Laudi et Augustinensium, Sancti Johannis Albi et pontis ; in quibus insultibus ipsa Johanna fuit ita valens et ita se gessit, quod non esset possibile cuicumque homini melius agere in || facto guerre. Et mirabantur omnes capitanei de sua valentia et diligentia, ac penis et laboribus per eam supportatis.

Et credit quod erat bona et proba creatura, et quod ea que faciebat plus erant divinitatis quam humanitatis, quia reprehendebat sepe1078 vitia armatorum ; et (ut audivit etiam dici a quodam magistro Roberto Baignart, sacre theologie professore, ordinis Fratrum Predicatorum, quod ipse eam audiverat pluries in confessione), quod ipsa Johanna erat mulier Dei, et quod ea que faciebat erant a Deo ; quodque ipsa erat bone anime et bone conscientie.

404L 80 v°-81. Q³ 119-121. D⁵ 228-229Dicit etiam quod, post levatam obsidionem Aurelia-|-nensem ipse loquens cum pluribus aliis armatis ivit in societate dicte Johanne à Baugency, ubi erant Anglici. Et die qua Anglici perdiderunt bellum apud Patay, ipse loquens et defunctus La Hire, scientes Anglicos esse congregatos et ad bellum paratos, dixerunt eidem Johanne quod Anglici veniebant et erant in bello parati ad pugnam. Que respondit, dicendo capitaneis : Percutiatis audacter ! Ipsi fugam capient, nec diu ibidem starent. Et tunc ad ejus verbum capitanei se disposuerunt de invadendo, et illico Anglici conversi fuerunt in fugam. Et predixerat ipsa Johanna Gallicis, quod de gentibus suis nulli vel pauci interficerentur, nec haberent dampnum ; quod ita accidit, quia de omnibus hominibus nostris fuit interfectus solus quidam nobilis de societate loquentis.

Dicit etiam ipse loquens quod ipse fuit cum domino nostro rege ante villam Trecensem et usque ad villam Remensem, in societate dicte Johanne.

Et de omnibus factis per eamdem Johannam plus credit esse divinitatis quam humanitatis ; quia, ut dicit loquens, ipsa sepissime confitebatur, recipiebat sacramentum eucharistie, eratque devotissima audiendo missam. Dicit tamen quod extra factum guerre erat simplex et innocens ; sed in conductu et dispositione armatorum, et in facto guerre, et in ordinando bella et animando armatos, ipsa ita se habebat ac si fuisset subtilior capitaneus mundi, qui totis temporibus suis edoctus fuisset in guerra. Nec aliud scit.

FRD. Haimondus de Macy.

Dominus Haimondus, dominus de Macy, miles, | etatis LVI annorum vel circiter, testis productus, receptus, juratus et examinatus per nos, archiepiscopum prefatum, in presentia ipsius fratris Thome Verel, anno et die predictis,

Interrogatus de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis articulorum in hujusmodi causa productorum, || dicit et deponit, ejus medio juramento, quod de eadem Johanna 405L 81. Q³ 121-122. D⁵ 229primo habuit notitiam, quia eam vidit carceribus mancipatam, in Castro de Beaurevoir, pro et nomine domini comitis de Ligny ; quam pluries Vidit in carcere et cum ea pluries locutus est. Et temptavit ipse loquens pluries, cum ea ludendo, tangere mammas suas, nitendo ponere manus in sinu suo ; quod tamen pati nolebat ipsa Johanna, ymo ipsum loquentem pro posse repellebat. Erat etiam ipsa Johanna honeste conversationis, tam in verbis quam in gestu.

Dicit etiam quod ipsa Johanna fuit ducta in Castro du Crotay, ubi tunc erat detentus prisionarius unus multum notabilis homo, vocatus magister Nicolaus d’Ecqueuville1079, cancellarius ecclesie Ambianensis, utriusque juris doctor, qui sepissime1080 in eisdem carceribus celebrabat, et cujus missam sepissime audiebat ipsa Johanna ; et in tantum ut1081 audivit dici apost1082 eidem magistro Nicolao quod eamdem Johannam audierat in confessione, et quod ipsa Johanna erat bona christiana et devotissima ; et quamplura bona dicebat de eadem Johanna.

Dicit ulterius ipse loquens quod ipsa Johanna fuit ducta in Castro Rothomagensi, in quodam carcere versus campos ; et in eadem villa, durante tempore quo ipsa Johanna erat detenta in eisdem carceribus, accessit ipse dominus comes de Ligny, in cujus societate erat ipse loquens. Et quadam die ipse dominus comes de | Ligny voluit ipsam Johannam videre, et ad eam accessit in societate dominorum comitum de Warvic et de Stauffort, presente cancellario Anglie, tunc episcopo Morinensi et fratre dicti comitis de Ligny, et ipso loquente ; et eamdem Johannam allocutus est ipse comes de Ligny, dicendo ista verba : Johanna, ego veni huc ad ponendum vos ad financiam, dum tamen velitis promittere quod nunquam armabitis vos contra nos. Que respondit : En nom Dé, vos deridetis a me ! Quia ego bene scio quod vos non habetis nec velle, nec posse, et illa verba repetitis 406L 81. Q³ 122-123. D⁵ 229-230vicibus dixit, quod ipse dominus comes persistebat in dictis verbis ; dicendo ulterius : Je sçay bien que ces Angloys me feront mourir, credentes post mortem meam lucrari regnum Francie ; sed, si essent centum mille godons, gallice, plus quam sunt de presenti, non habebunt regnum. Et ex istis verbis indignatus fuit comes de Stauffort, et traxit dagam1083 suam usque ad medium pro percutiendo eam ; sed comes de Warvic eum impedivit. Et post aliqua tempora, ipso loquente adhuc existente in villa Rothomagensi, ipsa Johanna fuit ducta in platea ante Sanctum Audoenum, ubi fuit facta quedam predicatio quam fecit magister Nicolaus Midi, qui inter alia verba dicebat, ut audivit ipse loquens : Johanna, nos habemus tantam pietatem de te : oportet quod vos revocetis ea que dixistis, vel || quod | nos dimittamus vos justitie seculari. Ipsa autem responderat quod nichil mali fecerat, et quod credebat in duodecim articulis fidei et in decem preceptis Decalogi ; dicendo ulterius quod se referebat curie romane, et Volebat credere in omnibus in quibus sancta Ecclesia credebat. Et luis non obstantibus, fuit multum oppressa de se revocando ; que tamen dicebat ista verba : Vos habetis multam penam pro me seducendo, et ut evitaret periculum, dixit quod erat contenta facere omnia que vellent. Et tunc quidam secretarius regis Anglie, tunc presens, vocatus Laurentius Calot, extraxit a manica sua quamdam parvam cedulam scriptam, quam tradidit eidem Johanne ad signandum ; et ipsa respondit1084 quod nesciebat nec legere, nec scribere. Non obstante hoc ipse Laurentius Calot, secretarius, tradidit eidem Johanne dictam cedulam et calamum ad signandum ; et per modum derisionis, ipsa Johanna fecit quoddam rotundum. Et tunc ipse Laurentius Calot accepit manum ipsius Johanne cum calamo, et fecit fieri eidem Johanne quoddam signum de quo non recordatur loquens.

Et credit quod sit in paradiso.

407L 81-81 v°. Q³ 123-124. D⁵ 230-231FRColeta uxor P. Milet.

Coleta, uxor Petri Milet, graffarii electorum Parisiensium, etatis LVI annorum, per nos, archiepiscopum prefatum, in dictorum fratris Thome et notarii presentia, recepta, jurata et examinata anno Domini MCCCCLVI°, die XI^a mensis maii,

Et primo, interrogata de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis articulorum in hac causa productorum, | deponit ipsa loquens quod primo habuit notitiam de eadem Johanna quando venit Aurelianis. Et dicit quod fuit hospitata in domo Jacobi Bouchier, ubi ipsa loquens eamdem Johannam ivit visum. Que Johanna semper et continue loquebatur1085 de Deo, dicendo : Messire m’a envoyée pour secourir la bonne ville d’Orléans.

Dicit etiam quod pluries vidit eidem Johanne audire missam cum maxima devotione, ut bona christiana et catholica.

Dicit insuper quod ipsa Johanna, tempore quo accessit Aurelianis pro levando obsidionem, dormiebat in domo sui hospitis, vocati Jacobi Le Bouchier, in vigilia Ascensionis Domini, et repente evigilata, vocavit suum mangonem, vocatum Mugot, et eidem dixit : En nom Dé, est malefactum. Quare non fui citius evigilata ? Gentes nostre habent multum agere ; petiitque arma sua, et fecit se armari, mangoque suus eidem adduxit equum suum ; et ascendit supra equum armata, tenens lanceam in pugno ; et incepit currere per Magnum || Vicum taliter quod ex pavimento exibat ignis, et ivit directe usque ad Sanctum Laudum, et fecit preconisari cum sono tube quod nulli in ecclesia aliquid acciperent.

Dicit etiam et deponit quod, die qua fortalitium seu bastilia pontis fuit captum seu capta, de mane, ipsa existente in domo dicti hospitis sui, quidam attulit eidem unam alosam ; quam videns ipsa Johanna dixit hospiti suo : Custodiatis 408L 81 v°. Q³ 124-126. D⁵ 231eam usque sero, quia ego | adducam vobis hoc sero ung godon, et rapasseray pardessus le pont.

Dicit ulterius quod ipsa Johanna erat multum sobria in cibo et potu, honesteque se habebat in. conversatione, gestu et manutenentia ; et credit firmiter ipsa loquens quod factum suum et operationes sue potius erant opus Dei quam hominis.

Nec aliud scit debite interrogata.

FRPetrus Milet.

Petrus Milet, clericus seu graffarius electorum Parisiensium, etatis LXXII annorum vel circiter, testis productus, receptus et per nos juratus et examinatus, in presentia dictorum subinquisitoris et notarii, die XI^a mensis maii,

Et primo interrogatus de contentis in I°, II°, III° et IV° articulis articulorum in hac causa productorum1086, deponit, ejus medio juramento, quod de eadem Johanna la Pucelle solum habuit notitiam durante obsidione posita per Anglicos ante villam Aurelianensem, in qua villa ipse loquens cum aliis erat obses. Et illo tempore durante, ipsa Johanna applicuit Aurelianis et fuit hospitata in domo Jacobi Bouchier, in qua domo juste, sancte et sobrie et cum maxima honestate frequentabat, missam quotidie devotissime audiebat, recipiebat sepissime sacramentum eucharistie.

Dicit ulterius quod paulo post accessum suum Aurelianis, ipsa misit ad Anglicos tenentes obsidionem | ante villam, et eos summavit in scriptis, et misit quamdam cedulam bene simpliciter factam, quam legit ipse loquens, que in effectu continebat quod ipsa notificabat Anglicis quod voluntas Dei erat, dicendo ista Verba in suo ydiomate : Messire vous mande que vous en allez en vostre pays ; car c’est son plaisir, ou sinon je vous feray ung tel hahay…

De captione bastilie seu fortalitii Sancti Laudi, deponit quod ipsa erat dormiens in domo sui hospitis, et illico evigilans 409L 81 v°. Q³ 126-127. D⁵ 231-232se, dixit quod gentes habebant se agere1087 ; et fecit se armari, et exivit villam, fecitque proclamari quod nulli acciperent in ecclesia bona.

Et pariformiter deponit de bastilia pontis sicut uxor sua.

Dicit ulterius quod ipsa reprehendebat illos quos cognoscebat delinquentes, et maxime armatos quando blasphemabant vel jurabant, aut blasphemias aliquas dicebant. Repellebat etiam mulieres que cum || armatis erant, et plures minas eis inferebat ut recederent ab armatis.

Et credit firmiter quod ejus opera et facta potius fuerunt divinitatis quam humanitatis. Audivit etiam dici a domino de Gaucourt et aliis capitaneis quod ipsa erat multum docta in armis ; et mirabantur singuli de sua industria. Nec aliud scit.

FRM. Anianus Viole.

Magister Anianus Viole, in legibus licentiatus, advocatus in venerabili curia Parlamenti, etatis L anno-|-rum vel circa, per nos, archiepiscopum, in presentia ipsorum subinquisitoris et notarii, juratus et examinatus,

De contentis in prescriptis articulis interrogatus, deponit quod, de notitia ipsius Johanne la Pucelle, solum habuit notitiam a tempore obsidionis Aurelianensis ; qua durante, ipsa Johanna applicuit villam Aurelianensem, et fuit hospitata in domo Jacobi Bouchier. Et bene recordatur quod quadam die, post prandium, die qua fortalitium Sancti Laudi fuit captum, ipsa dormiente, subito evigilavit se et dixit :

En nom Dé, nos gens ont bien à besoigner. Afferatis arma mea, et adducatis quum. Et illico adducto equo1088 et assumptis armis, ivit ad campos cum aliis armatis qui erant apud1089 fortalitium Sancti Laudi, et paulo post fuit captum hujusmodi fortalitium et Anglici devicti.

410L 81 v°-82. Q³ 127-128. D⁵ 232-234Dicit etiam quod, ante captionem fortalitii pontis, ipsa dixerat quod illud fortalitium caperetur, et rediret ipsa per1090 supra pontem ; quod videbatur omnibus impossibile, saltem multum difficile. Ymo dixerat ipsa per antea quod lederetur ante dictum fortalitium pontis, et ita accidit.

Dicit ulterius quod, quadam die dominica, post captionem dictorum fortalitiorum pontis et Sancti Laudi, Anglici se ordinaverunt ad bellum ante villam Aurelianensem ; unde plures et major pars armatorum volebant eos debellare, et exiverunt villam, ipsa Johanna lesa existente cum suis1091 armatis, induta quodam jaseran ; et ordinavit armatos ; eisdem tamen inhibuit ne invaderent Anglicos, quia, ut dicebat, placitum et voluntas Domini erat quod, si vellent recedere, quod permitterent abire. Et pro illa hora reversi sunt armati ad | villam Aurelianensem. Et tunc dicebatur quod ipsa erat ita expers in ordinatione armatorum ad bellum, quantum poterat ; ymo capitaneus nutritus et eruditus in bello ita experte nescivisset facere ; unde capitanei erant mirabiliter admirati.

Dixit ulterius, super hoc interrogatus, quod ipsa frequenter confite-||-batur, sepissime recipiebat sacramentum eucharistie, et in omni gestu et conversatione se portabat honestissime ; et in aliis, extra factum guerre, erat ita simplex quod mirum erat. Et ob hoc credit, attentis eis que facta et subsecuta sunt, quod ipsa Dei spiritu ducebatur, et quod in ea erat virtus divina, non humana. Nec aliud scit. ||

Notes

1. [926]

   L : Inquesta seu informatio Parisius.

2. [927]

   Passage ut supra, p. 248.

3. [928]

   Q : 2 mots omis.

4. [929]

   L add. : minorum.

5. [930]

   L : mot omis.

6. [931]

   Q : 2 mots omis.

7. [932]

   Q : mot omis.

8. [933]

   Q : die.

9. [934]

   Q : mot omis.

10. [935]

    Cf. supra, p. 70-72.

11. [936]

    Cf. supra, p. 97-98.

12. [937]

    Cf. supra, p. 70.

13. [938]

    Cf. supra, p. 71.

14. [939]

    D add. : ac de nominibus et cognominibus citandorum, dierumque et horarum assignatione.

15. [940]

    Q : mot omis.

16. [941]

    D : expurgationis.

17. [942]

    Q : pater.

18. [943]

    alios ou alias dans les mss.

19. [944]

    L : visuros auditum. Q : visuri seu audituri.

20. [945]

    L : mot omis.

21. [946]

    Q : providenter.

22. [947]

    D : mot omis.

23. [948]

    L : comment.

24. [949]

    Q : mot omis.

25. [950]

    L : mot omis.

26. [951]

    D : refert consciencie.

27. [952]

    D L : interrogabant. Q : interponebant.

28. [953]

    Q : mot omis.

29. [954]

    L : mots omis.

30. [955]

    L : phrase omise.

31. [956]

    L : clamationes.

32. [957]

    L : 6 mots omis.

33. [958]

    L : chafaulx.

34. [959]

    L : mot omis.

35. [960]

    L : omis depuis curabant.

36. [961]

    L : mot omis.

37. [962]

    L : deposuit.

38. [963]

    Q : 6 mots omis.

39. [964]

    Q : 2 mots omis.

40. [965]

    L : 2 mots omis.

41. [966]

    Q : planxerit. D : plangeret.

42. [967]

    L : mot omis.

43. [968]

    Q : Evrardi.

44. [969]

    L : Johanne.

45. [970]

    L : 9 mots omis.

46. [971]

    L : omis.

47. [972]

    L : receptus.

48. [973]

    L : sive.

49. [974]

    L : dictis.

50. [975]

    Q : Contes.

51. [976]

    L add. : magistro.

52. [977]

    Lat. 5970 : minimam.

53. [978]

    Q D : appunctamentum.

54. [979]

    Q D : Dei.

55. [980]

    Dans tous les mss. pour : Augustinorum.

56. [981]

    D : et dum.

57. [982]

    L : mot omis.

58. [983]

    L : magnam.

59. [984]

    L : perciperet.

60. [985]

    L : fuerat.

61. [986]

    L : percucierunt.

62. [987]

    Dans tous les mss. pour : illorum.

63. [988]

    Q : in insultu.

64. [989]

    L : 2 mots omis.

65. [990]

    L : domini.

66. [991]

    L : magnam.

67. [992]

    L : loquenti.

68. [993]

    L : 2 mots omis.

69. [994]

    L : cothidie.

70. [995]

    Q : mot omis.

71. [996]

    Q : fuit.

72. [997]

    L : admittebant.

73. [998]

    L : 2 mots omis.

74. [999]

    D : 3 mots omis.

75. [1000]

    L : début de la phrase omis.

76. [1001]

    L : 9 mots omis.

77. [1002]

    D : dimictemus.

78. [1003]

    L et lat. 17013 : aufferetur.

79. [1004]

    Tous les mss. : ablatum.

80. [1005]

    L : ceperunt.

81. [1006]

    L : bellandum.

82. [1007]

    Q : filiabus.

83. [1008]

    L : 20 mots omis.

84. [1009]

    L : 9 mots omis.

85. [1010]

    L : verissimiliter.

86. [1011]

    Q : fuit.

87. [1012]

    Q : mot omis.

88. [1013]

    L : annorum.

89. [1014]

    Q : aut.

90. [1015]

    Q : cederotur.

91. [1016]

    L : et.

92. [1017]

    L : exortatus fuerat.

93. [1018]

    L : manum.

94. [1019]

    Q : 2 mots omis.

95. [1020]

    L : cum.

96. [1021]

    Q : praedicationo.

97. [1022]

    Q : obierit.

98. [1023]

    L : mot omis.

99. [1024]

    L : quod.

100. [1025]

     L : 3 mots omis.

101. [1026]

     D : aliis.

102. [1027]

     Q : facta.

103. [1028]

     L : mot omis.

104. [1029]

     Q : phrase omise depuis quod.

105. [1030]

     L : conducebat.

106. [1031]

     Q : magno.

107. [1032]

     L : 3 mots omis.

108. [1033]

     Q : capellaniam. D : capellinam.

109. [1034]

     L : 2 mots omis.

110. [1035]

     Q : fuit.

111. [1036]

     L : citos.

112. [1037]

     Ms. lat. 6970 : vulneratim.

113. [1038]

     L : notato.

114. [1039]

     Q : pieça.

115. [1040]

     L : et.

116. [1041]

     Q : gladio.

117. [1042]

     D : tam.

118. [1043]

     Q D : Aniciensi.

119. [1044]

     L : 7 mots omis.

120. [1045]

     L : 2 mots omis.

121. [1046]

     L : 12 mots omis.

122. [1047]

     L : Medulcensis.

123. [1048]

     L : mot omis.

124. [1049]

     L : et.

125. [1050]

     L : 4 mots omis.

126. [1051]

     Q : mot omis.

127. [1052]

     Q D : quod.

128. [1053]

     L : mot omis.

129. [1054]

     D : Gallici.

130. [1055]

     Dans tous les mss.

131. [1056]

     Q D : quod.

132. [1057]

     L : 4 mots omis.

133. [1058]

     L : bastillario.

134. [1059]

     Q : 2 mots omis.

135. [1060]

     Q D : augustinense.

136. [1061]

     D : victoriis.

137. [1062]

     D : hominum.

138. [1063]

     Tous les mss. (et non mysterium).

139. [1064]

     D : tam.

140. [1065]

     L : cum.

141. [1066]

     Q : mot omis.

142. [1067]

     Q : LVIII.

143. [1068]

     L : 2 mots omis.

144. [1069]

     L : 6 mots omis.

145. [1070]

     D add. : miles.

146. [1071]

     L D : mot omis.

147. [1072]

     D : villam.

148. [1073]

     Q : maximo.

149. [1074]

     L : omis

150. [1075]

     Q D : et quod.

151. [1076]

     L : venerit.

152. [1077]

     L : mot omis.

153. [1078]

     D : scpissime.

154. [1079]

     Q D : de Queuville.

155. [1080]

     Q D : sepe.

156. [1081]

     Q : quod.

157. [1082]

     Q : post.

158. [1083]

     D : digam.

159. [1084]

     Q : respondebat.

160. [1085]

     L : mot omis.

161. [1086]

     L : 3 mots omis.

162. [1087]

     D : gentes sue habebant agere.

163. [1088]

     L : mot omis.

164. [1089]

     L : ad.

165. [1090]

     Q : mot omis.

166. [1091]

     Q D : mot omis.