Tomes I-II (LA) : Capitulum 9

601L 180. Q³ 350-351FR
[Capitulum nonum]

[Visitatio instrumentorum cause Rothomagi facta per consiliarios primi processus adhuc viventes et sententia.]

FR[Visitatio instrumentorum cause.]

Factis igitur visitationibus, examinationibus et deliberationibus antedictis, receptis opinionibus et considerationibus premissis verbo pariter atque scriptis, ac premissa recollectione in civitate Parisiensi per dictos dominos delegatos, assistentibus plurimis doctoribus et aliis consiliariis, dicto termino ad concludendum in causa assignato et pendente, prefati domini delegati, sicut supradictum est in actis precedentibus, in dicto termino conclusionis in causa, in civitate Rothomagensi constituti, facta conclusione predicta, iterum etiam omnia predicta revolvenda duxerunt et visitanda, ac nonnullis doctoribus et consiliariis in eadem Rothomagensi civitate, et presertim illis quos in primo processu noverant affuisse, et quos ex illis in civitate predicta potuerunt viventes ac superstites reperire, communicanda, eorum etiam deliberationes atque consilia requirendo et recipiendo.

Ipsisque requisitis et habitis, conformiter ad premissa Parisius per dictos dominos doctores et consiliarios deliberata, ut supra, iterum inter se cum consiliariis predictis deliberaverunt, et predicta omnia recolligere voluerunt, ut certius et convenientius possent ad sue prolationem sententie, assignato et ad id jam pendente termino, in justitia et veritate procedere. Renovatis igitur omnibus visitationibus et examinationibus | antedictis, in dicta Rothomagensi civitate, prefati domini delegati, juxta assignationem termini de qua supra in actis1893 precedentibus, ad sententie prolationem et cause diffinitionem processerunt, prout in actis immediate sequentibus est descriptum.

602L 180-180 v°. Q³ 351-352FR[Ultima dies processus.]

Anno quo supra, die septima supradicti mensis julii, comparuerunt in judicio de mane, apud palatium sive majorem aulam reverendissimi in Christo patris et domini, domini Rothomagensis archiepiscopi, in loco solito in quo pro tribunali sedere consuetum est in hujusmodi causa, coram prefatis reverendissimo et reverendis patribus, Johanne, miseratione divina archiepiscopo et duce Remensi, Guillelmo, Parisiensi, et Ricardo, Constantiensi, eadem miseratione episcopis, Johanne Brehal, sacre theologie professore, altero ex inquisitoribus heretice pravitatis in regno Francie constituto, judicibus delegatis et commissariis1894 quarumdem causarum nullitatis, iniquitatis et injustitie quorumdam processuum, dudum per reverendum in Christo patrem et dominum dominum Petrum Cauchon, episcopum Belvacensem, ac quemdam fratrem Johannem Magistri, subinquisitorem heretice pravitatis in dicto diocesi Belvacensi, instante quodam Johanne de Estiveto, ipsius episcopi et subinquisitoris asserto promotore in dicta causa deputato, factorum contra quemdam Johannam d’Arc, vulgariter dictam la Pucelle, atque expurgationis de falso eidem Johanne impositarum auctoritate apostolica deputatis, Johannes d’Arc, alter ex principalibus actoribus, citra tamen procuratorum per eum in hujusmodi causa constitutorum revocationem ; magister Guillelmus Prevosteau, honorabilium personarum Ysabellis et Petri d’Arc, actorum, procurator, et nomine procuratorio quo supra ; atque magister Simon Chapitault, promotor in hujusmodi causa datus et deputatus ; muniti consilio venerande circumspectionis et scientie viri, magistri Petri Maugier, decretorum doctoris, in hujusmodi causa advocati deputati. Et quilibet eorum, facto, realiter et in scriptis produxit atque exhibuit citationem alias sibi decretam | contra et adversus reverendum in Christo patrem, dominum Belvacensem modernum episcopum, subinquisitorem heretice pravitatis in diocesi Belvacensi constitutum, 603L 180 v°. Q³ 352-353promotorem causarum criminalium curie Belvacensis, omnesque alios sua communiter vel divisim interesse credentes, cum ejus executione, ad audiendum jus et sententiam diffinitivam in hujusmodi causa ferri et pronuntiari. Dictorum citatorum in eadem causa non comparentium, nec hujusmodi diei termino satisfacere curantium, contumaciam accusaverunt, et quilibet accusavit ; ipsosque contumaces per dominos judices et commissarios reputari, atque in eorum contumaciam1895 jus et sententiam diffinitivam ferri et pronuntiari postulaverunt, et quilibet postulavit.

Tunc ipsi judices et commissarii dictos citatos non comparentes, nec aliquem pro se mittentes, nec in aliquo hujusmodi diei termino satisfacere curantes, reputaverunt merito. justitia exigentes, contumaces, et in eorum contumaciam1896 sententiam diffinitivam pronuntiaverunt, per organum ipsius domini archiepiscopi, modo et forma contentis in cedula inferius inserta. Et pronuntiando dictam cedulam, fuit dictum et pronuntiatum nonnullos articulos incipientes Quedam femina, dudum coram prefato tunc episcopo Belvacensi, et subinquisitore heretice pravitatis in diocesi Belvacensi, productos et exhibitos, tanquam falsos et mendose adinventos, lacerandos fore ; prout lacerati fuerunt.

De et super premissis omnibus et singulis, prefati magister Simon Chapitault, promotor, Guillelmus Prevosteau, procurator, et Johannes d’Arc, et quilibet eorum, petierunt sibi fieri per nos, notarios publices1897 infrascriptos, publicum instrumentum, aut publica instrumenta, unum aut plura.

Acta fuerunt hec de mane, hora octava, in dicto palatio sive majori aula supradicta, presentibus ibidem : reverendo in Christo patre et domino, domino Johanne, episcopo Dimitriensi ; Hectore de Coquerel, decretorum doctore, vicario et officiali Rothomagensi ; Nicolao Lambert, sacre theologie professore ; Nicolao Du Boys, decano ecclesie Rothomagensis ; Johanne de Gouys, Guillelmo Rousselli, canonicis Rothomagensibus ; 604L 180 v°-181. Q³ 353-354Alano Olivier, Thoma de Fanoullières, Gauffrido de Crote, Johanne Roussel, Guillelmo le Conte, Reginaldo Diel, Petro Roque, Johanne Veteris, in curia Rothomagensi advocatis, juratis testibus, ad premissa vocatis specialiter et rogatis.

FR[Tenor vero dictarum citationum]

Tenor vero dictarum citationum et relationis atque pronunciationis cedule1898 sequitur, et est talis :

Mandant reverendissimus ac reverendi in Christo patres, Johannes, miseratione divina archiepiscopus et dux Remensis, Guillelmus, Parisiensis, Ricardus, Constantiensis, eadem miseratione episcopi, Johannes Brehal, sacre theologie professor, alter ex inquisitoribus heretice pravitatis in regno Francie constitutus, judices delegati et commissarii quarumdam causarum nullitatis […]1899, citari, et citant peremptorie coram eis reverendum in Christo patrem et dominum, dominum episcopum Belvacensem, subinquisitorem heretice pravitatis in dicta diocesi Belvacensi, ac promotorem causarum criminalium curie Belvacensis, modernos, omnesque alios et singulos sua in hac parte communiter vel divisim interesse | credentes, ad diem mercurii proxime futuram, precise et hora septima de mane, in palatio archiepiscopali Rothomagensi, in quo pro tribunali sedere consueverunt ; ad videndum et audiendum per dictos dominos judices et commissarios in hac parte jus et sententiam diffinitivam dici, ferri et pronuntiari, in causa et causis hujusmodi coram eisdem motis et pendentibus, inter venerabiles viros Petrum d’Arc, militem, Johannem, prepositum de Vaucoulour, fratres, Ysabellem d’Arc, matrem ipsius Johanne defuncte, actores ; venerabilem ac circumspectum virum, magistrum Simonem Chapitault, in artibus magistrum1900 et in jure canonico licentiatum, promotorem in hujusmodi causa datum et deputatum, eisdem actoribus adjunctum, ex una ; ac reverendum in Christo patrem et dominum, episcopum Belvacensem, promotorem causarum 605L 181. Q³ 354-355criminalium curie Belvacensis, omnesque alios et singulos sua, communiter vel divisim, interesse credentes, reos, partibus ex altera ; cum intimatione in talibus fieri solita ; mandatum autem hujusmodi per affixionem ad valvas majoris ecclesie Rothomagensis, ad instar editorum publicorum, que olim in albo pretorio scribebantur, fideliter exequendo. Datum Rothomagi, anno Domini M°CCCC°L°VI°, indictione V^a, mensis vero julii die II^a ; pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Calixti, divina providentia pape tertii, anno II° ; sub sigillis prefatorum dominorum, Remensis, Constantiensis, et Johannis Brehal, inquisitoris, cum de presenti dominus episcopus Parisiensis suo proprio careat sigillo. |

FR[Tenor pronuntiationis sententie.]

Forma et tenor pronuntiationis sententie sequitur, et est talis :

In nomine sancte et individue Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen. Eterne majestatis providentia, Salvator Christus, Dominus, Deus et homo, beatum Petrum et apostolicos successores ad sue militantis Ecclesie regimen instituit speculatores precipuos, qui, luce veritatis aperta, justitie semitas incedere docerent, universos bonos amplexantes, relevantes oppressos1901, et declinantes ad devia per judicium rationis reducentes ad vias rectas. Hac autem auctoritate apostolica fungentes in hac parte, nos Johannes, Remensis, Guillelmus, Parisiensis, Ricardus, Constantiensis, Dei gratia archiepiscopus et episcopi, ac Johannes Brehal, de ordine Fratrum Predicatorum, sacre theologie professor, heretice pravitatis in regno Francie alter inquisitor, judices a sanctissimo domino nostro papa moderno specialiter delegati,

Viso processu coram nobis solemniter agitato, in vim suscepti per nos reverenter mandati apostolici nobis directi, pro parte honeste vidue Ysabellis d’Arc, olim matris, ac Petri et Johannis dictorum d’Arc, fratrum germanorum, naturalium et legitimorum bone memorie Johanne d’Arc, vulgariter dicte la Pucelle, defuncte, suorumque parentum nominibus, actorum, contra et adversus subinquisitorem heretice pravitatis 606L 181. Q³ 355-357in diocesi Belvacensi constitutum, contra promotorem negotiorum criminalium episcopalis curie Belvacensis, necnon contra reverendum in Christo patrem, dominum Guillelmum de Hellanda, episcopum Belvacensem, ceterosque universos | et singulos sua in hac parte interesse credentes respective, tam conjunctim quam divisim, reos ;

Visa in primis peremptoria evocatione et executione ejusdem, ad ipsorum actorum simulque nostri promotoris ex officio nostro in hac causa per nos instituti, jurati et creati, instantiam, per nos decreta adversus dictos reos, visuros rescriptum ipsum executioni mandari, dicturos in adversus, responsurosque et processuros prout ratio suaderet ;

Visa petitione ipsorum actorum, factisque, rationibus, conclusionibus eorum in scriptis redactis per formam articulorum concludentium, tendentium ad nullitatis, falsitatis1902 iniquitatis et doli declarationem cujusdam pretensi processus in fidei materia, olim contra dictam defunctam in hac civitate per defunctos dominum Petrum Cauchon, tunc Belvacensem episcopum, Johannem Magistri, subinquisitorem pretensum in eadem diocesi Belvacensi, et Johannem de Estiveto, promotorem, aut pro promotore ibidem se gerentem, facti et executioni demandati ; saltem ad ejusdem cassationem, et adnullationem adjurationum sententiarumque ac omnium inde secutorum, et ad ejusdem defuncte expurgationem, et fines alios ibidem expressos ;

Visisque, sepius perlectis et examinatis libris originalibus, instrumentis, munimentis, et actis, notulis et protocollis processus antedicti, nobis in vim nostrarum compulsoriarum litterarum a notariis et aliis traditis et ostensis ; signisque et scripturis eorum in presentia nostra recognitis ; longaque super eis cum dictis notariis et officiariis in dicto processu constitutis, et consiliariis ad dictum processum evocatis, quorum | presentiam habere potuimus, communicatione, ipsorumque librorum et notarum abbreviatarum collatione et comparatione prehabitis ;

607L 181-181 v°. Q³ 357-358Visis etiam informationibus preparatoriis, tam per reverendissimum in Christo patrem, dominum Guillelmum, tituli sancti Martini in Montibus presbyterum cardinalem, sancte Sedis apostolice in regno Francie tunc legatum, vocato secum1903 inquisitore, post visitationem eorumdem librorum et instrumentorum eidem presentatorum, quam etiam per nos et commissarios nostros in hujusmodi processus exordio confectis ;

Inspectis etiam et consideratis variis tractatibus prelatorum, doctorum et practicorum solemnium et probatissimorum, qui, libris et instrumentas antedicti processus ad longum visitatis, dubia elucidanda duxerunt, et ex ejusdem reverendissimi patris ordinatione et nostra editis et compositis ;

Visisque articulis et interrogatoriis prefatis, pro parte actorum et promotoris nobis presentatis, et, post plures evocationes, ad probandum admissis ; attentisque testium depositionibus et attestationibus, tam super conversatione et egressu ejusdem defuncte a loco originis, quam super examinatione ipsius in presentia plurimorum prelatorum, doctorum et peritorum, et presertim reverendissimi patris Reginaldi, olim archiepiscopi Remensis, dicti tunc episcopi Belvacensis metropolitani, Pictavis et alibi facta, diebus iteratis, quam super admiranda liberatione civitatis Aurelianensis, progressuque ad civitatem Remensem et coronationem regiam, quam circa circumstantias ipsius processus, qualitates, judicium et procedendi modum ;

Visisque etiam aliis litteris, instrumentis et munimentis, ultra dictas litteras, depositiones et attestiones, in termino ad producendum traditis et productis, preclusioneque dicendi contra hujusmodi producta, nostroque deinde promotore audito, qui, visis eisdem productis dictisque, actoribus plenarie se adjunxit, ac pro et nomine officii nostri prefata omnia jam producta pro sua parte reproduxit, ad fines in scripturis dictorum actorum jam expressos, sub certis protestationibus ; 608L 181 v°. Q³ 358-359aliisque requestis et reservationibus, pro parte sua et dictorum actorum factis, et per nos admissis, una cum quibusdam motivis juris, sub brevibus scripturis, valentibus animum nostrum advertere, per nos receptis ;

Post que, in Christi nomine in causa concluso, et die hodierna ad audiendum nostram sententiam assignata, visis matureque revolutis et attentis omnibus et singulis superius expressis, una cum certis articulis incipientibus Quedam femina, quos post dictum primum processum judicantes pretenderunt extractos fore ex confessionibus dicte defuncte, et ad quam plurimas solemnes personas, ad opinandum, transmiserunt, et quos antedicti promotor et actores impugnarunt, tanquam iniquos, falsos et a dictis confessionibus aliènes, ac mendose confictos ;

Ut1904 de Dei vultu nostrum presens prodeat judicium, qui spirituum ponderator est, et solus revelationum suarum perfectus est cognitor et judicator verissimus, qui ubi vult spirat et quandoque infirma eligit, ut fortia queque confundat, non deserens sperantes in se, sed adjutor eorum in opportunitatibus et tribulatione ; habita matura deliberatione, tam circa preparatoria | quam circa decisionem cause, cum peritis pariter et probatis ac timoratis viris ; visisque solemnibus eorum determinationibus, tam in tractatibus, magna cum revolutione librorum editis, et compositionibus multorum ; visisque opinionibus, verbo pariter atque scripto, tam super forma quam super materia prefati processus, traditis atque datis, quibus facta dicte defuncte magis admiratione quam condemnatione digna existimant ; reprobatorium et det[ermina]tum1905 contra eam datum judicium, et forme et materie ratione, plurimum admirantes ; et difficillimum dicentes de talibus determinatum prebere judicium, beato Paulo de suis propriis revelationibus dicente, an eas in corpore vel in spiritu habuerit, se nescire, et Deo super hoc se referre :

In primis dicimus atque, justitia exigente, decernimus articulos ipsos incipientes Quedam femina in processu pretenso 609L 181 v°. Q³ 359-360et instrumento pretensarum sententiarum contra dictam defunctam latarum descriptos, fore, fuisse et esse corrupte, dolose, calumniose, fraudulenter et malitiose ex ipsis pretensis processu et confessione dicte defuncte extractos ; tacita veritate et expressa falsitate in pluribus punctis substantialibus, et ex quibus deliberantium et judicantium animus poterat in aliam deliberationem pertrahi ; plurimasque circumstantias aggravantes, in processu et confessione prefatis non contentas, indebite adjicientes, et nonnullas circumstantias relevantes et justificantes in pluribus subticendo, formamque verborum, que substantiam immutat, alterando. Quapropter ipsos | articules, tanquam falsos, calumniose, dolose extractos, et a confessione eadem difformes, cassamus, irritamus1906 et adnullamus ; ipsosque, quos a dicto processu extrahi fecimus, hic judicialiter decernimus lacerandos.

Insuper, aliis ejusdem processus partibus diligenter inspectis, et presertim duabus pretensis in eodem processu contentis sententiis, quas lapsus et relapsus judicantes appellant ; pensata etiam diutius qualitate judicantium predictorum, et eorum sub quibus et in quorum custodia dicta Johanna detinebatur ;

Visisque recusationibus, submissionibus, appellationibus ac requisitione multiplici, per quam dicta Johanna ad sanctam Sedem apostolicam et sanctissimum dominum nostrum summum Pontificem se omniaque dicta pariter et facta ipsius, ac processuum1907, transmitti sepius et instantissime requisivit, se et predicta omnia eidem submittendo ;

Attentisque, circa dicti processus materiam, quadam abjuratione pretensa, falsa, subdola, ac per vim et metum, presentiam tortoris et comminatam ignis cremationem, extorta, et per dictam defunctam minime previsa et intellecta ; nec non prefatis tractatibus et opinionibus prelatorum ac solemnium doctorum, in jure divino pariter et humano peritorum, crimina dicte Johanne imposita in prefatis pretensis 610L 181 v°-182. Q³ 360-362sententiis expressa, ex serie processus non dependere aut colligi posse dicentium, et multa elegantissime de nullitate et injustitia in hoc et in aliis determinantium ;

Ceterisque omnibus et singulis diligenter attentis que in hac parte attendenda et videnda erant ; pro tribunali sedentes, solum Deum pre oculis habentes, | per hanc nostram diffinitivam sententiam, quam pro tribunali sedentes ferimus in his scriptis,

Dicimus et pronuntiamus, decernimus et declaramus dictos processus et sententias dolum, calumniam, iniquitatem, repugnantiam, jurisque et facti errorem continentes manifestum, cum abjuratione prefata, executionibus et omnibus inde secutis, fuisse, fore et esse nullos et nullas, invalidos et invalidas, irritas et inanes.

Et nihilominus, quantum opus est, ratione jubente, ipsos et ipsas cassamus, irritamus et adnullamus, ac viribus omnino vacuamus ; dictamque Johannam, ac ipsos actores et parentes ejusdem, nullam notam infamie seu maculam, occasione premissorum, contraxisse seu incurrisse, immunemque a premissis et expurgatam fore et esse, declarantes, et, in quantum opus est, penitus expurgantes ;

Ordinantes nostre hujusmodi sententie executionem seu solemnem intimationem in hac civitate protinus fieri, in locis duobus : altero videlicet in promptu, in platea Sancti Audoeni, generali processione precedente, et in sermone generali ; et in alio, die crastina, in Veteri Foro, in loco scilicet in quo dicta Johanna crudeli et horrenda crematione suffocata est, cum solemni ibidem predicatione et affixione crucis honeste ad memoriam perpetuam, ac ejusdem et aliorum defunctorum exorandas salutes ; ulteriorem dicte nostre sententie executionem, intimationem, et, pro futura memoria, notabilem significationem in civitatibus et hujus regni locis insignibus, prout viderimus expedire, et si que alia supersint peragenda, nostre dispositioni et ex causa reservantes. |

Lata, lecta et promulgata fuit hec presens sententia per dominos judices, presentibus reverendo in Christo patre, domino episcopo Dimitriensi ; Hectore de Coquerel, Nicolao 611L 182. Q³ 362-363Du Boys, Alano Olivier, Johanne du Bec, Johanne de Gouys, Guillelmo Roussel, Laurentio Surreau1908, canonicis ; Martino Ladvenu, Johanne Roussel, Thoma de Fanoullières. De quibus omnibus magister Simon Chapitault, promotor, Johannes d’Arc, et Prevosteau, pro aliis, petierunt instrumentum, etc.

Acta fuerunt hec in palatio archiepiscopali, anno Domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo sexto, die septima mensis julii.

FR[Attestationes idiographe notariorum cause.]1909

Et me Francisco Ferrebouc, clerico, in jure canonico licentiato, publico apostolica et imperiali auctoritatibus curiarumque conservationis privilegiorum alme matri Universitati Parisiensi notario jurato, qui supra inscriptarum litterarum apostolicarum presentationi, receptioni processus, deductioni, sententie prolocutioni ceterisque premissis presens 612L 182. Q³ 363fui, eaque diebus, mensibus et annis quibus supra annotetur fieri vidi, ideo huic integro per hoc signum meum publicum et fieri solitum apposui cum signo et subscriptione notarii infrascripti, requisitus et rogatus in testimonium premissorum.

Et ego Dionysius Comitis, presbyter Constantiensis diocesis, in jure canonico baccalarius, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus notarius, dictarum litterarum apostolicarum presentationi, terminorum observationi, litterarum seu testium productioni, examinationi, ceterisque premissis omnibus et singulis, dum satis ut premittitur coram dictis dominis judicibus dicerentur, agerentur et fecerent, unacum prenominatis testibus, presens interfui eaque sic fieri vidi et audivi. Ideo huic integro processu per alium fideliter scripto signum meum solitum, unacum signo et subscriptione suprascripti magistri Francisci, apposui requisitus et rogatus.

Numerus foliorum in hoc volumine contentorum est de centum sexaginta tribus foliis, signis nostris manualibus ex utraque parte signatis, dempto presenti

Notes

1. [1893]

   L add. : superius.

2. [1894]

   Q : 67 mots, jusqu’à Johannes d’Arc, remplacés par etc. Comparuerunt in judicio.

3. [1895]

   Q : contumacia.

4. [1896]

   Q : contumacia.

5. [1897]

   Q : omis.

6. [1898]

   Q : 3 mots omis.

7. [1899]

   Q : etc. Formule ut supra, p. 602.

8. [1900]

   L : 3 mots omis.

9. [1901]

   L : compressos.

10. [1902]

    Q : omis.

11. [1903]

    L add. : nobis.

12. [1904]

    L : omis.

13. [1905]

    Ms. lat. 17013 : detestatum.

14. [1906]

    L : omis.

15. [1907]

    Q : processum.

16. [1908]

    L : Sueray.

17. [1909]

    Q : Et ego, Dionysius Comitis, presbyter Constantiensis diocesis, in jure canonico baccalarius, publicus apostolica et imperiali [auctoritatibus], atque Curie conservationis privilegiorum Universitatis Parisiensis notarius juratus ; dictarum litterarum apostolicarum presentationi, receptioni, omnium et singulorum terminorum observationi, sententiarum pronuntiationi, presens interfui ; eaque sic fieri vidi te audivi. Ideo huic presenti processui, ducenta quatuor folia continenti, signum meum solitum una cum signo et subscriptione venerabilis et circumspecti viri magistri Francisci Ferrebouc, publici notarii, et dominorum judicum sigillorum appensione, apposui requisitus et rogatus, in testimonium veritatis.

    [Signatum in margine cum parapho] :

    D. Comitis. /

    Et me, Francisco Ferrebouc, clerico Parisiensi, in jure canonico licentiato, publico apostolica et imperiali auctoritatibus, curiarumque conservationis privilegiorum alme matri Universitati Parisiensi a sancta Sede apostolica indultorum, et episcopalis Parisiensis, notario ; qui suprascriptarum litterarum apostolicarum presentationi, supplicantium requeste receptioni, citationis decreto, terminorum observationi, sententiarum pronuntiationi, ceterisque premissa concernentibus, presens interfui, eaque sic fieri vidi. Idcirco huic presenti libro seu quaterno, formam processus et sententie diffinitive in ducentis quatuor foliis pergameni continenti, signum meum publicum et fieri solitum, una cum signo et subscriptione notarii suprascripti qui in premissi processus deductione una mecum vacavit, et dominorum judicum sigillorum appositione, me hic manu propria subscribendo, apposui requisitus et rogatus, in fidem et testimonium premissorum.

    [Signatum in margine cum parapho] :

    Ferrebouc.