Tomes I-II (LA) : Capitulum 8 (7)

405L 136. Q³ 334-335. LA 395-396. BB 3-4 X.

Sequitur recollectio F. Johannis Brehalli

Continens novem capitula circa materiam processus et duodecim circa formam ejusdem.

Secundum Philosophum, lib. secundo Metaphysice, unumquodque sicut se habet ad esse, ita et ad veritatem ; ob quod, sicut unaqueque res naturali instinctu appetit esse et conservari inesse, sic et naturali impetu inclinatur1324 ad veritatem ; et permaxime creatura rationalis, quia perfectio sui1325 intellectus est verum, falsum vero est quoddam malum ejus. Unde et quecumque opinio falsa intellectum hominis occupet, ei tamen proprie non assentit, nisi in ratione veri. Quod sic in X° libro Confessionum [c. 23] deducit beatus Augustinus : Sic amabilis est veritas ut | quicumque aliud amant, hoc quod amant velint esse veritatem ; nam et falsi nolunt convinci quod falsi sint ; itaque propter eam rem oderunt veritatem quam pro veritate amant. Amant eam lucentem, oderunt eam redarguentem. Quia enim falli nolunt et fallere volunt, amant eam cum se ipsam indicat, et oderunt eam, cum ipsa eos indicat1326. Inde retribuet eis, ut qui se ab ea manifestari nolunt, et eos nolentes manifestet et eis propterea non sit manifesta. Quibus sane enunciata plerumque odium parit, et eam || predicans ipsis fit inimicus. Eadem itaque ratione quis1327 amat veritatem et expugnat seu reprobat oppositam falsitatem, quia ejusdem est1328 unum contrariorum prosequi et aliud repellere, sicut medicina que sanitatem inducit, egritudinem excludit. Quod tamen de amore veritatis dictum est, hoc quidem secundum naturalem1329 ordinem humane mentis accipiendum est ; quoniam, ex perversa voluntatis deordinatione, contingere potest ut 406L 136. Q³ 335-336. LA 396-397. BB 4-5quis in opinione sua aut judicio rectus et verax cupiat videri, qui tamen quod iniquum est aut falsum ultro amplectitur, et per sophisticas ratiocinationes falsitatem et injustitiam prosequitur. Quod equidem plurimum vituperabile est, ut Supra Marcum Beda ait, sic inquiens : Qui veritatis et caritatis jura spernunt, Deum utique, qui caritas et veritas est, produnt, maxime cum non infirmitate vel ignorantia peccant, sed in similitudinem Jude1330 querunt opportunitatem qualiter, arbitris absentibus, mendacio veritatem et virtutem crimine mutent. Et allegatur in c. Abiit, XI, qu. 3 [D. G. II. 11. 3. 83]. Unde, quia in judice et doctore potissimum debet veritas irrefragabiliter inveniri, idcirco summum ex eo infertur detrimentum si judicio iniquitas | aut doctrine falsitas admisceatur. Quod ubi constiterit, nulla profecto dissimulatione transigi seu pretermitti1331 debet, ut in c. Quisquis, XI, qu. 3, et c. Nemo [D. G. II. 11. 3. 80 et 81], ac in eadem questione fere per totum. Unde et Philosophas in libro Elenchorum distinguit duo esse opera sapientis, scilicet : veritatem dicere de quibus novit, et mentientem seu veritati repugnantem manifestare. ||

Propterea cum eodem Aristotele sanctum existimans in omnibus perhonorare veritatem, suppositis tamen ac premissis debite humilitatis protestationibus atque submissionibus, presertim sacrosancte Sedis apostolice, cui universa dicta aut qualitercumque descripta obedientissime subjicio emendanda, et salvo preterea cujuslibet melius sentientis judicio, videtur mihi in causa olim contra Johannam dictam la Pucelle mota, deducta et conclusa, veritatem in duobus supra dictis satis evidenter et enormiter fuisse lesam ; videlicet in justitia, quoad pretensos judices ; et in doctrina quoad deliberantes, consulentes et alios coassistentes. In toto itaque decursu rei veniunt duo in genere consideranda, videlicet supra quid illi judicantes se, ut procederent, fundaverunt ; et deinde quatenus in procedendo atque concludendo seu diffiniendo se habuerunt : ita quod primum horum materiam processus concernit, reliquum 407L 136. Q³ 336-337. LA 397-398. BB 5vero formam seu ordinem ejusdem. Circa autem hec duo puncta presens qualecumque consilium sigillatim ac distincte versabitur.

[Primum punctum]

Primum vero punctum novem capitula habebit, ea ponendo secundum verba adversariorum.

Primum, quod Johanna frequenter spirituum corporales visiones seu apparitiones habuit, ut dixit.

Secundum, quod multas revelationes et consolationes ab eisdem spiritibus se accepisse asseruit.

Tertium, quod aliqua futura contingentia prenuntiare seu predicere visa fuit.

Quartum, quod illis spiritibus ei1332 apparentibus et ipsam alloquentibus sepe reverentiam exhibuit.

Quintum, quod a patre et matre non licentiata clamculo recessit.

Sextum, quod habitum virilem diu portavit, comam amputavit et arma gestans bellis se immiscuit.

Septimum, quod multa verba temeritatis et jactantie, ut videtur, protulit. |

Octavum, quod judicio militantis Ecclesie de1333 dictis suis se submittere recusavit.

Nonum, quod post abjurationem seu revocationem virilem habitum, ab ea dimissum, resumpsit, et apparitionibus ac revelationibus suis, quibus publice renuntiaverat, iterum adhesit.

Primum capitulum

De visionibus et apparitionibus quas Johanna pretendit se habuisse.

De istis namque visionibus et apparitionibus, an bone vel male sint, non est facile dijudicandum. Sunt enim secreta mysteria Dei, ut tangitur in glossa super illo verbo Veniam ad visiones et revelationes Domini, Ad Corinthios II, 12 [1]. Nam et ipse Paulus apostolus, Spiritu Sancto plenus, non 408L 136-136 v°. Q³ 338. LA 398-399. BB 5-7potuit, ut homo, secreta divini consilii agnoscere, ut patet in can. Beatus, c. XXII || qu. 2 [D. G. II. 22. 2. 5]. Et Danielis II° [28] legitur : Est Deus in celo revelans mysteria. Verumtamen, quia in hac causa, de qua hic agimus, constat super ipsarum visionum reprobatione publicum et diffinitivum datum fuisse judicium, ideo non pudebit ex opposito aliquid de eis probabiliter pertractare. Sciendum itaque quod actiones humane bonitatem moralem habent potissime ex fine a quo dependent. Omne autem quod ordinatur ad finem oportet esse proportionatum fini. Actus veto1334 proportionatur fini, secundum commensurationem quamdam que fit per debitas actionis circumstantias. Ideo de his apparitionibus pro meo captu loquendo quatuor potissime que illas circumstant videntur attendcnda, videlicet tempus, locus, modus et exitus seu finis. Tempus autem, quo ipsa Johanna visionem primo habuit, juxta suas assertiones fuit dum adhuc tenere1335 etatis esset, videlicet tredecim annorum. Que siquidem etas, in proposito isto ex proprietate ipsius numeri, tamquam commendabilis ponderanda videtur. Nam tridecim ex1336 tribus et decem resultat ut per tria beatissime Trinitatis fides, per decem vero Decalogi perfectio intelligatur. Equidem ista duo ad divinas visitationes maxime disponunt. De primo enim habetur, Sapientie primo [2] : Apparet Dominus his qui fidem | habent. De secundo autem, Johannis XIV [Ev. XIV, 23] : Si quis diligit me, sermonem meum servabit ; sequitur : Ad eum veniemus et mansionem apud eum faciemus. Preterea ista est etas in qua, communi lege seu etiam ordine nature, puella liberum rationis arbitrium et usum assequitur, ita quod deinceps secundum jura tamquem pubes effecta in electione propositi constituitur, ut de se melius atque salubrius disponat, neque in eo parentum imperium ulterius sequi cogitur, ut in c. Puelle, XX, q. 1 [D. G. II. 20. 1. 8]. || Unde et in hac circiter etate, secundum Ieronimum, beata Virgo 409L 136 v°. Q³ 338. LA 399-400. BB 7-8pontifici et parentibus affirmavit se virginitatem devovisse ; eoque tempore vel prope, ab angelo Gabriele visitari atque mirifice salutari, necnon et Dei presentia ineffabiliter sublimari, promeruit. In hoc etiam recte annorum evo plures sacras virgines reperimus nuptias contempsisse, angelorum miras et gratas visitationes ac consolationes habuisse, Deoque soli et regi Christo adhesisse, ut Agnes, Prisca, Christina, et alie quamplurime Deo dedicate virgines. Hoc denique pubertatis tempore propheta Daniel videtur fuisse illustratus, et Johannes evangelista nubere volens a Christo vocatus et ad apostolatum assumptus ; qui ambo miras, ut in eorum scriptis patet, celestes habuerunt visiones. Idcirco, etsi aliquatenus mirum eo quod rarum, minime tamen absurdum reputari debet quod hec Puella electa illo adolescentie sue evo visiones desuper habuerit, presertim cum a parentibus suis, utique honestis et probis, multa de ejus pueritie moribus laudabilia sane ac devota fuerint attestata. De horis autem quibus asserit se frequentius1337 has visiones accepisse non facio ad presens magnam vim, eo quod Dei providentia semper mirifice operans et sub cujus ordine hujuscemodi || apparitiones cadunt, nullis momentorum aut horarum designationibus coartatur1338 ; quamvis forte non careat misterio, quod eas communiter habuit mane, hoc est hora misse, in mendie et in vesperi, hora complectorii potissimum, ut dixit, dum cantabatur Salve regina. Hec enim hore divinis laudibus ex ecclesiastica institutione pre ceteris coaptantur, juxta illud Psalmi : Vespere, mane et meridie, narrabo et annunciabo, etc. [Ps. LIV, 18]. Prima etiam vice, prout asseruit, visionem habuit hora meridiana in fervore diei ; cujus simile legitur de Abraham, Genesis XVIII, in quo, secundum doctores, fervor et affectus boni desiderii ostenditur. || Sed precipue in hac re attendendum puto, quod ille summus omnium rerum sapientissimus et clementissimus provisor Deus, qui in sua potestate temporum | momenta, quibus ad nutum universa dispensat, posuit, tunc ipsi Puelle earum visionum consolationem 410L 136 v°. Q³ 338. LA 399-400. BB 7-8voluit dare, quando hostilis et semper inimica Francis gens Anglorum sue ferocitatis extreme supercilium erigebat. Et rex christianissimus Karolus ac percelebre regnum Francie turbini guerrarum, ut credebatur, prope irremediabiliter succumbebat, anno videlicet M°CCCC°XX°IX°, cum1339, universo regno fere desolato et Gallorum quasi omnium animo prostrato, Aurelianis inclita civitas vipereo exercitu districtissime circumteneretur obsessa. De quo quidem tempore, asserunt nonnulli venerabilem Bedam longe ab ante sic pronuntiasse :

Nam consueto more intelligendo per I unum, per V quinque, per L quinquaginta, per C centum, per M mille, et in supputatione bis repetendo illam dictionem culi1341 inveniuntur recti anni prescripti quibus ipsa Johanna his admonitionibus seu apparitionibus inducta, || ad regem venit et regno succurrere efficacissime laboravit. Subduntur vero ter septem, hoc est1342 XXI anni : quod quidem tempus est in quo, largiente Deo et ipsa electa Puella cooperante, regi glorioso Carolo septimo adversus Anglicos hostes in reductione Normannie et oppugnatione Aquitanie semper cessit Victoria. Unde ipse pius adjutor Deus in tribulatione tunc clementer et in opportunitate succurrit, quando maxime et ad extremum sibi necesse fuit ; sicutj populo israelitico, de salute desperanti in Bethulia crudeliter | obsesso, concessa est probissima Judith in summo necessitatis articulo, ut eum ab oppressione cui succumbebat liberaret ; Judith VIII° et XIII° ac ceteris intermediis capitulis. Quibus clare patet quoniam fortiora mundi per infirma Deus confundit, Et quod infirmum est Dei, fortius est hominibus, prime ad Corinthios 1° [25] ; quodque De celo est fortitudo, primi Machabeorum III° [ 19] ; quod Non salvatur rex per multam virtutem, in psalmo [XXXII, 16] ; 411L 136 v°. Q³ 339. LA 401. BB 10-11et denique quod regnorum et principatuum in Deo est universa dispositio, Danielis IV°.

Porro attendendus est harum visionum locus. Que quidem circumstantia, etsi parum facere videatur ad veritatem hujusmodi apparitionum comprobandam, tamen quia in processu ab adversariis ponderatur sumentibus forte occasionem quia ab Aristotele. in tertio Ethicorum, et a Tullio, in Rhetorica, locus inter circumstantias annumeratur ; et etiam beatus Thomas prima secunde, qu. VII, art. III°, dicit quod locus et tempus circumstant actum per modum mensure extrinsece ; ideo advertendum quod quamvis, ut Chrisostomus ait super illo verbo Johannis ni Spiritus ubi vult spirat [8] : Si ventum nullus detinet, sed quo vult fertur, multomagis actionem Spiritus nature leges detinere non poterunt, tamen ex quo consulentes in causa hoc ponderant, potest utique et a nobis ex opposito ponderari. || Nam reperitur quod prima vice Johanna visionem habuit in orto patris sui, aliis autem vicibus nunc in campo, nunc in domo, nunc in via, nunc in carcere, ut patet in processu. Que omnia convenientia sunt. Nam et Christo apparuit angelus in horto, Luce XXII° [43] ; similiter et mulieribus, Johannis XIX°, Mathei XXVIII° et Marci ultimo ; Abrahe vero et Loth in tabernaculo et hospitio, Genesis XVIII° et XIX° ; Agar ancille apparuit in solitudine, Genesis XVI° et XXI°1343 ; Gedeoni in torculari, Judicum VI°[11] ; parentibus Sampsonis in agro, ibidem XIII° [9], Jacob in itinere, Genesis XXIIII° [1]1344 ; David regi juxta aream seu ornam Jebusei, secunde Regum XXIIII° et primi Paralipomenon XXI° ; Thobie juniori in via, Thobie V° ; pueris in fornace, Danielis III° ; Abachuch prophete eunti in campum, ibidem XIV° ; Joseph in lectulo, Mathei primo ; Zacharie in templo, Luce primo ; Marie in thalamo, ibidem ; Petro in carcere et aliis apostolis, Actuum V° et XII° capitulis. Similiter in gestis sanctorum leguntur angeli boni nunc hic nunc1345 alibi indifferenter apparuisse, ideoque istud nullam inducit difficultatem. 412L 136 v°-137. Q³ 339-440. LA 401-403. BB 11-13Sed multo magis attendendum esse puto locum unde ipsa originem sumpsit, ubi et primo etiam apparitiones habuit. Oriunda namque fuit ex confinibus regni Francie et ducatus Lothoringie, de vico aut villagio quodam dicto Dompremy, a parte ipsius regni | constituto ; in quo, non longe a paterna domo ipsius Johanne, cernitur nemus quoddam quod vetusto nomine Canutum dicitur. De quo vulgaris et antiqua percrebuit fama, puellam unam ex eo loco debere nasci, que magnalia faceret, prout etiam in processu refertur. Ad quod videtur non parum suffragari id quod in historia Bruti legitur, Merlinum || vatem anglicum sic predixisse : Ex nemore Canuto puella eliminabitur, ut1346 medele curam adhibeat et cetera que alibi subjicientur. Extat et alia prophetia Eugelide Hungarie regis filie, incipiens sic : O insigne lilium roratum principibus etc. Sequitur Sed a puella oriunda unde primum brutale venenum effusum est. Quod quidem venenum quidam intelligunt rebellionem antiquam sive substractionem factam ab obedientia regis Francie ab incolis illius partis Gallie que dudum Belgica dicebatur ; sed si hoc ita vel aliter intelligi debeat, relinquo perspicatiori ingenio et Francorum preclarissima gesta solertius perscrutanti. Illud vero Merlini dictum, per expressam illius nemoris designationem, clarum apparet et manifestum. |

Modus preterea ipsarum apparitionum juxta dicta et asserta Johanne diligenter considerandus || est. Asserit enim visiones corporales spirituum frequenter accepisse et cum multo lumine, primaque vice a dextro latere versus ecclesiam ; non autem cito vel facili-|-ter illos spiritus discrevisse seu distincte cognovisse, neque etiam statim aut1347 leviter eis credidisse, voces denique dulces et humiles et claras sepe et intelligibiliter audivisse, nihilominus stuporem ac timorem magnum habuisse. Hec quidem summa videtur esse assertionum Johanne quo ad qualitatem et modum suarum apparitionum, ut ex processu constat. Sed certe omnia ista diligenter inspecta ad bonum potius quam ad malum retorqueri 413L 137. LA 403. BB 13-14possunt. Pro quo notandum est1348 quod beatus Augustinus distinguit triplicem spiritualium substantiarum visionem. Una est intellectualis ac spiritualis, omnibus aliis excellentior, qua scilicet nec corpora nec corporum imagines videntur, sed in rebus incorporeis et intelligibilibus mira Dei potentia intuitus mentis figitur. Ad hanc enim raptus est Paulus, secundum eumdem Augustinum, ut Deum in se non in alia figura aut speculo videret. Secunda est sensibilis et imaginaria, quando scilicet aliquis Dei revelationes1349 videt in extasi vel in somno rerum imagines aliquid signantes1350, ut Petrus vidit discum, Actuum X°, et Johannes mirabilia1351, in Apocalipsi, et sic de aliis. Tertia veto1352 est corporalis, qua videlicet Deus ostendit corporaliter aliqua secreta aliquibus, que tamen plerumque alii videre non possunt, ut quando Helyas raptus est vidit Helyseus currus ignitos, quarto Regum II°, et Balthazar manum scribentem in pariete, Danielis V°, et has apparitiones faciunt spiritus in corporibus assumptis et ab eisdem formatis. Quod quidem eis facile est, quia cum spiritualis creatura sit superior omni natura corporali, oportet quod omne corpus sibi obediat ad nutum1353 non tamen quo ad informationem, sed presertim quoad motum1354 localem. Unde omnes || hujuscemodi apparitiones, de quibus fit mentio in sacra Scriptura aut etiam in quacumque historia, sive sit apparitio Dei1355 mediantibus angelis facta, sive angelorum ipsorum, semper facte sunt in formis seu figuris corporalibus, ut in tertio libro de Trinitate beatus Augustinus dicit, qui preterea in quodam sermone introducit beatam Virginem de apparitione angeli ita loquentem : Venit ad me Gabriel archangelus facie rutillans, veste coruscans, incessu mirabilis. Ista autem nonnisi ad visionem corporalem referri possunt. Objicitur tamen contra ipsam Johannam quod nonnulla de 414L 137. LA 403-404. BB 14-15suis apparitionibus1356 asserit, que proprietati spirituum presertim bonorum non videntur convenire, ut est quod sancti Michaelis et sanctarum sibi apparentium vidit capita coronata pulchris coronis et multum opulenter. De brachiis | vero aut aliis membris figuratis, de capillis et vestibus etiam, et de statura dicti sancti Michaelis expresse interrogata, nihil respondere voluit, ymo potius se nescire astruxit. Quod quidem absurdum videtur, ut videlicet illos sic frequenter viderit, quinimo familiariter eos amplexando, ut affirmat, tetigerit et tamen figurales ipsorum partes distincte non perspexerit. Ad hoc dicitur quod, licet ex vitio compositorum articulorum reperiatur sibi fuisse objectum et impositum quod asserit spirituum ei apparentium capita vidisse, tamen numquam in assertis per eam istud reperitur, videlicet quod capita, sed potius quod faciès viderit. Et hoc consonat qualitati apparitionum quas sacra Scriptura commemorat, in quibus de sola visione faciei communiter refertur ; ut patet de Jacob qui, postquam cum angelo diu luctam habuisset, ait : Vidi Dominum facie ad faciem, Genesis XXXII° [30], et Gedeon post multa cum angelo sibi apparente gesta dixit : Vidi angelum Dei facie ad faciem, Judicum VI° [22], cum multis similibus. Est autem facies pars superior corporis et elegantior, que sapientiam designat, ut habetur Proverbiorum cap. XVII° [24]. In apparitionibus vero istis sapientie divine misteria dispensantur. De aliis autem membris et partibus, necnon de aliis particularibus circumstantiis investigare, plus vanum et curiosum quam utile aut fructuosum videtur, cum Scripture sacre vel quecumque historie superflua hujusmodi non commemorent. Nam, ut ait sanctus Doctor in secundo libro Sententiarum scripto, dist. VIII, art. 2°, cum in corpore assumpto angelus se visibilem offert, sufficit ut appareant alique proprietates visibiles invisibilibus ejus proprietatibus || congruentes, ut quando apparet in forma hominis vel leonis et hujusmodi per quorum proprietates intelliguntur alique virtutes spirituales angelorum : Quantum vero ad finem apparitionis angelorum sufficit ut proprietates corporis assumpti sint in eo secundum similitudinem tantum.

415L 137-137 v°. LA 404-405. BB 15-16Quo autem ad coronas et alium pulchritudinis ornatum, nihil absurdum Johanna inducit. Videantur enim sanctorum gesta et multa similia, ymo et mirabiliora plane, invenientur, ut de beata Agnete cum choro virginum miro ornatu fulgentium parentibus ad tumulum ejus vigilantibus apparente, de beata Cecilia duas coronas ex rosis et liliis implexas per manus angeli suscipiente, et sic de aliis similibus quasi infinitis. De familiaritate preterea et amplexibus, nihil a veritate aut a recta ratione alienum in dictis ejus appa-|-ret, ut brevitatis causa quedam pauca, sed tamen authentica et multo mirabiliora propter hoc exempla adducamus. Quis enim non magis miretur gratissimam angelorum cum Abraham et Loth familiaritatem, apud eos ut puta more peregrinorum domestice hospitando et ut commensales peculiariter comedendo, Genesis XVIII° et XIX°, cum Jacob magno temporis spatio certatim luctando et tandem femur ejus ita ut aridum seu marcidum fieret contrectando, ejusdem Genesis XXXII° ; cum Gedeone humanissime fabulando et mirandum sacrificium injungendo, Judicum VI° ; cum Tobia juniore sodaliter peregrinando, Tobie a capitulo VI° usque ad XIII° ; et sic de multis similibus in sacra Scriptura et gestis sanctorum diffuse enarratis. Nec quempiam moveat preterea1357 quotidiana spirituum apparitio quam Johanna refert, quoniam1358 omnino simile habetur de Tiburtio in legenda beate Cecilie. Addit proinde quod semper cum multo lumine eas visiones habuit, quod nimirum ad illarum approbationem benefacit. Lumen enim acceptum secundum communem usum loquendi ad omnem manifestationem extenditur, ut ait apostolus ad Ephesios VI°, || ideo proprie in spiritualibus dicitur, secundum beatum Thomam prima parte, qu. LXVII, art. primo. Et beatus Augustinus IV° super Genesim ad litteram, dicit quod in spiritualibus melior et certior lux est. Propterea angeli lucis dicuntur boni spiritus, secunda ad Corinthios XI° ; econtra vero maligni ac reprobi tenebrarum principes potestates atque rectores vocantur, ad Ephesios VI°. Idcirco claritas 416L 137 v°. LA 405-406. BB 16-17circumstans boni angeli apparentis indicium est, presertim hoc tempore gratie revelate. Dicit namque1359 Beda, super illo verbo Luce primo [9] Claritas Dei circumfulsit illos : hoc privilegium recte huic tempori servatum est, quando exortum est in tenebris lumen rectis corde. Sic enim apparuit Paulo in sua conversione et Petro in carcere, Actuum, cap. IX° et XII°. Ceterum id quod dicit se prima vice potissimum vidisse angelum a dextro latere versus ecclesiam utique nonnisi ad bonum retorqueri potest. Nam Ezechielis, cap. X° [3] legitur : Cherubin stabant a dextris domus ; ubi glossa : ut sancte superneque virtutes dextram partem domus Dei tenere videantur, ille autem que mittuntur ad supplicia, de quibus dicitur immissiones per angelos malos, sinistras partes ; boni namque a dextris collocantur, ut patet Mathei XXV°. Habetur etiam, Marci ultimo, quod mulieres viderunt juvenem angelum sedentem a dextris ; et plurimum expresse, Luce primo [11] dicitur Apparuit angelus Domini stans a dex-|-tris altaris incensi ; super quo verbo dicunt Ambrosius et Beda : Ideo apparuit a dextris, quia signum divine misericordie preferebat, scilicet prospera nuntiando et celestis doni gaudium quod per dexteram designatur. || Quod denique illos spiritus non cito cognoverit aut discreverit, profecto et humane conditionis seu infirmitatis ac religiose gravitatis indicium fuit ; humane quidem conditionis quia, ut dicit sanctus Doctor, in 2^m Sent., dist. XI1360, art. primo, apparitiones visibiles angelorum, eo quod sunt supra cursum nature, stuporem quemdam incutiunt et quodam modo ad consensum violenter inducunt ; in quo perit aliquod bonum hominis quantum ad conditionem nature, quod est inquisitio rationis. Unde idem ait, eodem scripto, dist. VIII, art. IV° : Non est, inquit, inconveniens quod Abraham in principio latuerit eos esse angelos quibus cibus apposuit, quamvis illos postea et in fine cognoverit ; nam et Gedeon post solum multa gesta et indicia angelum cognovit ibi : Videns Gedeon quod esset angelus Domini, etc. Judicum VI°. 417L 137 v°. LA 406-407. BB 17-18Similiter et multum expresse de eo qui apparuit parentibus Samsonis, ubi post quedam habetur : Statim intellexit Manue angelum Dei esse, glossa quem prius credebat hominem, Judicum XIII°. De Petro etiam in carcere visitato per angelum legitur, Actuum XII° : Nesciebat quia verum esset quod fiebat per angelum, et post pauca : Ad se reversus ait : Nunc scio vere quia misit Dominus angelum suum, etc. Unde et Johanna dixit quoniam ter audivit et vidit priusquam cognosceret. Cui plene consonat illud quod habetur de propheta Samuele, primi Regum III°. Et simile contigit presbytero Luciano in inventione reliquiarum sancti prothomartiris Stephani. De tarditate vero credendi et difficultate discernendi nil aliud existimari debet, nisi quod istud sincere religionis gravitatem continet. Nam prima Johannis X°, dicitur : Nolite omni spiritui credere, sed probate an spiritus ex Deo sint.

In processu autem, fol. 191361, ipsa tres vias assignat quibus illos spiritus potuit deinceps discernere : primo quia illam salutabant ; secundo quia eam gubernandam acceperant ; tertio quia ei expresse se nominabant. ||

Primum namque istorum, bono angelo vel spiritui, quidquid ab aliquibus sentiatur, non derogat ; nam angelus salutavit Gedeonem dicens : Dominus tecum, virorum fortissime, Judicum VI° ; Raphael Tobiam et parentes ejus, Tobie XII° ; Danielem angelus suus, Danie-|-lis X° ; Mariam archangelus, Luce primo. Quinimo legimus Deum aliquos salutasse, ut Gedeonem, ubi prius Judicum VI°, mulieres eum querentes, Mathei ultimo, et discipulos suos, Johannis XX°.

Denique potuit ex secundo cognoscere, scilicet ex gubernatione seu directione. Sic enim Petrus angelum cognovit qui eum a carcere liberavit et extra custodias militum et queque pericula eduxit, Actuum XII°. Nam scriptum est : Spiritus tuus deducet me in terram rectam, glossa : Non malus spiritus qui ducit in terram perversam.

Ex tertio etiam agnoscere angelum potuit vel spiritus ei 418L 137 v°. LA 407-408. BB 18-19apparentes, quia se ei nominabant ; quoniam sic angelum Jacob cognovit, Genesis XXXII° ; similiter Manue pater Samsonis, Judicum XII° ; ad idem Tobias junior et parentes sui, Tobie XII°, ac etiam Zacharias sacerdos, Luce primo. Quatenus autem ipsa Johanna illos spiritus discernendo agnoverit, signa efficatiora, ut patebit aliunde, tradit. Asseruit preterea voces dulces, claras ac intelligibiles audivisse, quod quidem malignis spiritibus nullatenus convenit. Nam de diabolo scriptum est, Job XL° [22] : Numquid loquetur tibi mollia ? quasi dicat : non. Intelligibiliter enim aut clare demones loqui non solent, ut in Practica inquisitionis reperitur ex confessionibus eorum qui demones consulunt et ab eis responsa accipiunt. Quinimo rauce, dissone ac secundum Augustinum involute, captiose et obscure, ut, si verum non dicant, possint etiam sub mala interpretatione obscuri verbi auctoritatem suam apud cultores suos retinere, ut1362 habetur in canone Sciendum, XXVI, q. 4 [D. G. II. 26. 4. 2]. || Ad quod pro parte Johanne bene facit illud quod asserit, videlicet quod nunquam illas voces in duplicitate reperit ; quod certe boni spiritus evidentissimum signum est. Malus enim angelus spiritus mendacii vocatur, tertio Regum, ultimo, et Johannis VIII° [44] dicitur : Cum loquitur mendacium, ex propriis loquitur, quia mendax est. Neque premissis obstat illud quod addit, videlicet1363 quod voces ille loquebantur gallicum et non anglicum, quia hoc referendum est non ad proprietatem spiritus loquentis, sed potius ad descensum pro capacitate audientis, secundum quam proportionari oportet actum spiritus apparentis, ut vult beatus Dionisius, primo capitulo Celestis Ierarchie. Sciendum tamen, secundum beatum Thomam, 2^a Sent.1364, di. VIII, art. IV°, in fine, quod loqui | proprie est per formationem vocum ex percussione aeris respirati et determinatis organis, ad exprimendum conceptionem intellectus. Et ideo locutio corporalis angelis proprie in corporibus assumptis convenire non potest, secundum 419L 137 v°. LA 408. BB 19-21completam significationem, cum non habeant vera organa corporalia ; sed est ibi aliqua similitude locutionis1365 in quantam1366 angeli intelligunt et intellectum exprimunt, quibusdam1367 sonis, qui proprie non sunt voces sed similitudines vocum, sicut etiam quedam animalia non respirantia dicuntur vocare, et etiam quedam monstra1368, ut habetur in 2° De anima. Intentiones autem intellecte ab angelo efficiuntur in illis1369 sonis, non quidem eedem numero sed secundum similitudinem significationis per motus determinatos ab intelligentia, sicut similitudo artis in mente existens efficitur in materia, ut domus et hujusmodi. ||

Subinfert denique Johanna quod in primitivis suarum visionum magnum stuporem ac timorem habuit, quod siquidem boni spiritus est evidens signum. Nam primo aspectu terrorem quamdam incutit, unde Chrysostomus : Non potest homo, quantumcumque sit justus, absque timore cernere angelum, unde et Zacharias aspectum non tollerans presentie angeli, nec fulgorem ilium valens sufferre, turbabatur ; et Beda dicit : Nova quippe facies humanis se obtutibus prebens turbat mentem animumque consternat. Hujus vero due cause assignantur. Una in glossa super Lucam, in qua dicitur quod hec est infirmitas humana ex prima corruptione exorta quod non sustinemus angelicam visionem ; unde Gregorius : In quantam miseriam cecidimus, qui ad bonorum angelorum presentiam formidamus. Secunda ratio assignatur a beato Thoma in tertia parte, qu. XXX, art. III°, dicente quod ex hoc ipso quod homo supra seipsum elevatur, quod ad ejus pertinet dignitatem, pars ejus inferior debilitatur ; ex quo venit turbatio predicta, sicut calore naturali ad interiora reducto, exteriora tremunt. Unde Ambrosius super Lucam : Perturbamur et a || nostro alienamur affectu quando perstringimur alicujus potestatis superioris occursu. 420L 137 v°-138. LA 408-409. BB 21Nam ex1370 visione angelica Ezechiel cecidit, Ezechielis II° [1] : Vidi et cecidi in faciem meam ; Daniel debilitatem incurrit, Danielis X° [8] : Vidi et non remansit in me fortitudo ; Zacharias turbatur, Luce primo [12] : Zacharias turbatus est videns et timor irruit super eum, beata Virgo verecundatur, ibidem [29] : Cum audisset, turbata est, id est verecundata, secundum Bernardum. Et hoc contingit non solum in corporali, sed etiam in | imaginaria visione, nam Genesis XV° [12] dicitur : Sopor irruit super Abraham et horror magnus et tenebrosus invasit eum. Sed proinde bonus angelus postquam terruit in principio, confortat in medio. Unde Origenes super Lucam : Angelus apparens, sciens hanc esse humanam naturam, primum perturbationi humane medetur ; unde tam Zacharie quam Marie dixit : Ne timeas. Hoc autem ipsi Johanne contigisse manifestum est ex processu, ubi frequenter testatur se semper a spiritibus ei apparentibus magnas confortationes in suis necessitatibus habuisse, quod quidem bonum angelum fuisse indicat, secundum illud Athanasii in Vita beati Antonii magni heremite : Non est difficilis bonorum spirituum malorumque discretio. Si enim post timorem successerit gaudium, a Domino sciamus venisse auxilium, quia securitas anime presentis majestatis indicium est. Si autem incussa formido permanserit, hostis est qui videtur. Demum vero ipse spiritus bonus timore illo quem veniens incusserat per submissam confortationem penitus excusso, in maxima jocunditatis atque securitatis consolatione personam, cum recesserit, dimittit. Et iste est exitus seu finis in his apparitionibus, ut premittebatur, attendendus. Nam ex processu constat quod, spiritibus ab ipsa Johanna recedentibus, in tante exultationis jubilum rapiebatur1371 ut ipsa, que totis precordiis cum eis abire suspirabat quando illam dimittebant, in affluentissimum atque dulcissimum ymbrem1372 lacrimarum mox resolveretur. Quod similiter boni spiritus evidentissimum signum est. Nam 421L 138. LA 409-410. BB 21-22Guillelmus Parisiensis, in libro De universo, ait quod supremi spiritus amicabiles || sunt nature animarum nostrarum ; cujus signum est quod spiritus nostri ad presentiam hujusmodi supercelestium substantiarum quandoque pro parte corpora ipsa1373 deserunt, et hoc vel ex toto, ut in raptu ac in extasi apparet, et etiam in eo statu qui in spiritu vocatur. Unde, quemadmodum ferrum ad presentiam magnetis ex amore naturali rapida velocitate currit ad ilium, sic et spiritus nostri quadam prona inclinatione angelicis applicationibus gratulantur. Cujus per exemplum simile legitur, in quarto libro Dialogorum, de puella quadam, cui beata Virgo, cum splendidissimo aliarum plurium virginum choro, in albis apparuit ; cumque juvencula, tante dulcedinis felicitate illecta, earum consortio se omnino adjungere1374 vellet, respondens beata Virgo imposuit ei ut nil deinceps leve aut puellare ageret, sed ab effuso atque dissoluto risu et jocis prorsus abstineret ; quod et fecit et post dies | paucos vitam feliciter finivit. Ait namque Johanna quod, postquam visiones habuit, numquam deinceps ludis aut jocis se immiscuit ; et iterum dixit quod, cum illi spiritus ab ea recedebant, multum flebat et voluisset abire cum eis. Hic ergo tante consolationis influxus presentiam boni spiritus1375 indicat. Nam Athanasius ubi supra ait : Sanctorum angelorum amabilis et tranquillus est aspectus. Tacite enim et leniter properantes gaudium et exultationem ac fiduciam infundunt mentibus, siquidem cum illis est Dominus qui fons est et1376 origo letitie. Tunc enim mens nostra, non turbida sed lenis et placida, angelorum luce radiatur ; tunc enim1377 anima celestium premiorum aviditate flagrans, effracto, si poterit, humani corporis domicilio, et membris exonerata mortalibus, cum his quos videt festinat abire in celum. Horum tanta benignitas est ut, si quis pro conditione fragilitatis humane miro fuerit eorum fulgore perterritus, omnem ex corde continue 422L 138. LA 410-411. BB 22-23auferat metum. Pessimorum vero spirituum truces vultus sonitusque horrendi cognoscuntur ac sordidi cogitatus. Non enim refovere sciunt, ut Gabriel Virginem, nec ut non1378 timeantur jubent1379, sicut nuntii nativitatis Christi sunt pastores || consolati. Quinimo pavorem duplicant et usque ad profundam impietatis foveam, scilicet ut ibi prosternantur impellunt. Hec ibi. Et rursus Guillermus Parisiensis, ubi supra : A principio maligni spiritus suam occultantes malitiam sine ullo terrore accedunt et transfigurant se in angelum lucis ; tamen non permittuntur diutius illam abscondere, hoc faciente et illam ostendente atque eos quandoque prohibente ab hominum deceptione divina clementia. Sentitur enim tandem eorum noxietas atque malitia, et propter hoc sentitur horror et terror, et relinquunt pavidum ac trementem ilium cui se applicuerunt ; imo etiam coguntur quandoque suam immunditiam revelare, cum fetore intollerabili recedentes. Beatissimi vero spiritus e contrario faciunt applicationibus suis ad animas nostras. Ab initio enim timorem ingerunt reverentie sue simul et novitatis magnitudine ; in recessu autem suo relinquunt animas confortatas, consolatas atque jocundas et vestigia contraria vestigiis autedictis. Hec ille. De aliis vero, que magis intrinsece finem missionis ipsius Johanne concernunt, plenius loco suo et statim apparebit.

Unum tamen super isto suarum apparitionum articulo estimo non usquequaque pretereundum, scilicet quia dixit se in primis, et postmodum frequenter, beati archangeli Michaelis confortationem ha-|-buisse ; quod revera fini missionis ejus bene congruit, quoniam, ut videbitur, ad sublevationem regni Francie tunc hostiliter atque crudeliter oppressi mittebatur. Ideo advertendum quod officia et prelationes, que ad communitates hominum et que ad provincias et regna se extendunt, convenit custodiri ac dirigi non per angelos inferioris ordinis, quorum est minima nuntiare, ut ait Gregorius, sed per superiores, hoc est per archangelos et principatus qui sunt superiores gradu nature, et per consequens 423L 138. LA 411. BB 23-24universaliores virtute ac operatione. Unde illi duo principes, Persarum videlicet et Grecorum, qui angelo Danielis1380 restiterunt, ut legitur Danielis X°, boni angeli fuerunt secundum eumdem Gregorium, de ordine principatuum, qui illis regnis dirigendis prefecti a Deo fuerunt ; quamvis alio modo sentiat Jeronimus. Beatus vero Michael in ordine principum seu principatuum ponitur, secundum seriem Scripture, ut ait sanctus Doctor 2^a Sent.1381 di. X^a, post ultimum articulum in expositione littere ; et ipse est1382 qui populo israelitico || olim prefuit, ut habetur in glossa Judicum VI° et Danielis X°. Nunc vero, sepulta Judeorum synagoga et fide Christi revelata, quinimo et populo illo sua exigente malitia per mundum disperso, pie credendum est beatissimum Michaelem christianorum communitati prefici et permaxime regno Francie, in quo Dei gratia fidei lumen splendidissimum et pia Christi religio potissime viget. Unde et ipse archangelus, quasi in titulum conservande Francie ab Anglorum impetu, in rupe forti et excelsa que antiquo vocabulo Tumba dicitur intermediam sedem sibi proprie elegit ac constituit ; que siquidem hostium incursibus numquam succubuit ; sed, quod multo magis est, licet multiplex fuerit conspirantium inimicorum extructa1383 artificiosa fabrica, vi tamen aut dolo nunquam dedi potuit vel subjici, ut juste congratulando cum angelo Danielis, id est cum nuntio sibi misso, dicat felix rex Ecce Michael, unus de principibus primis, venit in adjutorium meum. Et ista de hujusmodi visionibus ad presens sufficiant, quamvis tamen quedam ipsi Johanne in hac parte objiciantur. Sed quia vel indigna relatione videntur parvipendo1384, aut si que digna sint pondere, ad alterum tempus et locum dimitto. |

424L 138 v°. LA 412. BB 25-26 Secundum capitulum

Quod multas revelationes et consolationes a spiritibus sibi apparentibus Johanna se habuisse asseruit.

Circa materiam de revelationibus, quas ipsa1385 Johanna dixit se a Deo per ministerium spirituum habuisse, notandum est quod non semper ad visionem seu apparitionem celestem sequitur divina revelatio. Nam rex Pharao vidit septem boves et septem spicas, Genesis XLI° ; sed quid significarent nescivit : unde quod fuit sibi somnium fuit patriarche Joseph prophetica revelatio, qui quidem somnium illud spiritualiter et ex divina inspiratione intellexit ac perfecte exposuit. Similiter Nabugodonozor vidit lapidem de monte cadentem sine manibus precisum, et Balthazar manum scribentem in pariete : que quidem fuerunt istis imaginarie visiones, ut habetur in Prologo Psalmorum, sed fuerunt prophetie Danieli [II et V]. Et sic de aliis multis qui, prout legimus, visiones habuerunt, sed tamen visionum intelligentiam per revelationem non acceperunt. Alii vero utrumque habuerunt, sicut Jeremias [I] ollam succensam vidit, Ezechiel [IV] sartaginem ferream, Johannes miranda, prout in Apocalipsi refert, et sic de similibus. Isti namque non solum visiones, sed et visorum ac sibi ostensorum sensum ex revelatione1386 perceperunt ; et istud tanquam dignum atque gloriosum apostolus Paulus enuntiat, dicens secunda ad Corinthios XII° [2 et 5] : Veniam, inquit, ad visiones et revelationes Domini, et paulo post subdit : Pro hujusmodi enim gloriabor. Preterea sciendum quod, ut ait beatus Thomas, secundo Sententiarum scripto, di. VII^a, ar. 2° Revelationes sunt ex triplici habitudine specialiter considerande : scilicet ex auctore, ex intentione et ex certitudine. Auctor enim bonarum revelationum est Deus, quas quidem, secundum providentie sue mirum ordinem ac sui beneplaciti propositum, angelorum ministerio hominibus dispensat, ut Dionisius probat, cap. IV°, Celestis Ierarchie. Quod quomodo fieri habeat, sic juxta sanctum doctorem 425L 138 v°. LA 412-413. BB 26-27accipi debet : angelus enim ea que cognoscit potest homini revelare per applicationem sui luminis ad fantasmata, sicut et ad illa applicatur lumen intellectus agentis, ut videlicet ex eis intentiones quedam per intellectum || eliciantur, et quanto lumen | fuerit fortius et perfectius, tanto plures et certiores cognitiones elicientur ; et ita ex fantasmatibus illustratis lumine angelico resultat quorumdam cognitio in intellectu possibili hominis, ad quam eliciendam illustratio intellectus agentis non sufficeret, cum lumen ejus sit debilius lumine angelico. Sed quia in1387 hoc modo illustrandi seu revelandi non differt plene bonus angelus a malo, ideo advertendum quod illi qui a malo spiritu quamcumque revelationem accipiunt, vel mendaciorum confictione1388 tandem seducuntur, vel ad aliquod vitium committendum ab eodem impelluntur ; quoniam demonum perversitas ad hoc maxime tendit, ut scilicet mentes hominum ab ordine divino valeant abducere. Econtra veto boni spiritus homines quibus applicantur de constanti veritate informant et ad actus virtutum suaviter inclinant. Quod plurimum dilucide beatus Bernardus, in quodam sermone, exponendo illud psalmi Audiam quid loquatur in me Dominus Deus [Ps. 84, 9], sic tractat : Quotiens enim de affligendo corpore, humiliando corde, servanda virtute et caritate exhibenda, seu ceteris virtutibus acquirendis, conservandis, amplificandis, salubris cogitatio in mentem versatur, divinus sine dubio spiritus est, aut per se ipsum sane, aut per angelum suum. Nec facile est quis loquatur discernere nec ignorare periculosum, presertim cum certum sit angelum bonum nunquam loqui a semetipso, sed Deum esse qui loquitur in seipso. Hec ille. Neque tamen ex istis putandum est quod ad revelationes etiam propheticas simpliciter et de necessitate requiratur bonitas morum, maxime illa que attenditur secundum interiorem radicem bonitatis que consistit in caritate seu gratia gratum faciente, per quam scilicet mens hominis Deo conjungitur. Equidem sine illa potest revelatio etiam prophetica esse, quia || caritas pertinet ad effectum, revelatio vero ad intellectum ; et iterum quia 426L 138 v°. LA 412-413. BB 26-27revelationes dantur ad utilitatem aliorum, sicut et cetere gratie gratis date, ut patet prime ad Corinthios XII° : non autem ordinantur per se ad hoc quod mens illius qui eas accipit conjungatur Deo, ad quod de se caritas ordinatur. Unde et Mathei VII° [22] legitur de his qui dixerunt : Domine, nonne in nomine tuo prophetavimus ? Quibus respondetur : Nunquam novi vos. Novit autem Dominus eos qui sunt ejus, ut dicitur secunda Ad Timotheum II°. Nam constat ex litteris sacris quod aliqui mali ac viciosi1389 spiritum prophetie habuerunt, ut Balaam, Numeri XXII°, et Cayphas Johannis XI°. Talium enim, ut dicit Chrysostomus, ore solum divina | gratia utitur, cor vero illorum contaminatum non tangit. Si autem bonitas morum attendatur quantum ad passiones anime et exteriores actiones, secundum hoc potest quis impediri ab hujusmodi revelationibus per morum malitiam, quoniam ad talium spiritualium contemplationem requiritur pura et vehemens elevatio mentis, que quidem impeditur per passionum perturbationem ac per inordinatam rerum exteriorum occupationem. Nam et de filiis prophetarum legitur, quarti Regum IV°, quod simul1390 habitabant cum Helyseo quasi solitariam vitam ducentes, ne mundanis occupationibus impedirentur a dono prophetie. Et ad ista maxime confert pudicitia seu castitas quia, secundum commentatorem in VII° Phisicorum, per eam, inter ceteras morales virtutes, corpus anime seu rationi maxime obediens redditur. Ex premissis itaque patet quod divina revelatio potissime datur homini ad aliorum utilitatem || cum sit donum a Deo gratis datum ; et ille cui datur est quasi instrumentum divine operationis. Unde Jeronimus super Matheum : Prophetare, virtutes facere et demonia ejicere, interdum non est meriti ejus qui operatur ; sed vel invocatio nominis Christi hoc agit, vel ob condemnationem eorum qui invocant aut1391 ad utilitatem eorum qui vident et audiunt, conceditur. Certum est tamen1392 427L 138 v°. LA 414-415. BB 28quod et quandoque datur revelatio aliquibus ad proprie mentis sue illustrationem ; et isti sunt in quorum animas divina sapientia se transfert et quos Dei amicos ac prophetas constituit, ut habetur Sapientie VII°. Ubi namque de morali bonitate persone constat, verum est quod authentica magis et solida revelatorum denunciatio apud alios habetur ; unde et ob hanc causam satis visibile1393 est sanctos prophetas non solum videntes, sed et viros Dei hactenus fuisse appellatos, ut de Helya et Helyseo patet, quarti Regum, I° et IV°, aliisque pluribus locis ejusdem libri. Et hec digne consonant premisso verbo beati Bernardi, quinimo et presenti nostro proposito proprie videntur accommodari.

Quatenus autem Johanna pro utilitate aliorum revelationes susceperit inferius dicetur. Sed quod etiam ad meritorum suorum amplificationem et mentis illustrationem eas habuerit, ex multis patet que in diversis examinationibus constanter illa asseruit. Dixit enim quod revelationes habuit ad se juvandum et gubernandum ; que quidem monebant quod esset bona juvenis et Deus adjuvaret eam, quod se bene regeret et frequentaret ecclesiam, quodque virginitatem anime et corporis custodiret ; faciebantque eam libenter et sepe | confiteri. Unde, ut dixit, movebatur ad credendum eis propter bonum consilium, bonam confortationem et bonam doctrinam quam dabant ei et multa similia. Que omnia tamquam virtuosa ac bonis revelationibus et divinis inspirationibus dignissima censeri debent ; et utique ad illas promerendum et habendum animam bene dispositam prebent. Nam bona indoles juventutis in Johanna modestam simplicitatem indicat, de qua scriptum est, Proverbiorum III° [32] : Cum simplicibus sermocinatio ejus ; et Mathei XI° [25] : Abscondisi hec a sapientibus et prudentibus, et revelasti ea parvulis. Quod quidem fit ad Dei providentiam manifestandam et hominis superbiam reprobandam. Et licet illud plerumque apud imperitiam hominum mirandum sit, tamen propter id absurdum aut indignum reputari non debet, quoniam per simplices 428L 138 v°-139. LA 415-416. BB 28-30et ydiotas viros altitudinem seculi Christus subjugavit efficacissime ; quod, inter cetera virtutis opera que Dominus fecit in terris, precipuum miraculum beatus Bernardus reputat, ut per Hostiensem et Johannem Andree refertur in capitulo Venerabilis, De prebendis [D. G. III. 5. 37]. Et ad hoc bene facit quia Johanna semel || interrogata quare potius hanc gratiam habuerit1394 quam una alia, respondit quod hoc placuit Deo ita facere per unam simplicem puellam pro repellendo adversarios, hoc patet in processu fol. 3, linea C. Quod autem se bene regeret et virginitatem servaret, hoc pertinet ad sui corporis integritatem ; quam quidem, sicut Deo promiserat, ita et semper absque reprehensione servavit. Hec autem virtus est que hominem Dei templum efficit, ut vult Ambrosius, ut habetur in c. Tollerabilius [D. G. XXXII. 5. 1]. Spiritibus etiam angelicis cognata est et propinqua, ut ait Ciprianus. Quod vero subdit de virginitate anime, designare videtur perfecte humilitatis virtutem ; et illa est, secundum Gregorium, que de presentia Spiritus Sancti efficax et dignum reddit testimonium. || Unde, Isaie LXVI°, secundum aliam litteram : Requiescet spiritus meus super humilem. Humilitas quippe virginitati conjuncta cum admiratione laudatur, ut patet in capitulo Hec diximus1395. Nam et Johanna, cum de missione sua in Franciam per voces instrueretur, humiliter excusavit se, dicens quod erat simplex puella, que neque equitare neque arma portare sciret aut | posset. Quippe et in suis operibus nunquam visa est propriam gloriam querere, sed potius divine1396 bonitati omnia tribuere.

Alia vero que secuntur aperte videntur religiosam bonorum operum justitiam ac laudabilis vite sinceritatem ostendere, ut est quod se bene regeret, ecclesiam frequentaret, libenter et sepe confiteretur, missam quotidie ac devote audiret, frequenter communionem dominicam perciperet, jejunia observaret, a juramentis caveret, jurantes compesceret, 429L 139. LA 416-417. BB 30-31blasphemantes acriter increparet et argueret, in pauperes pia et misericors esset, et multa similia ; que universa tenuisse et observasse tam ex processu quam ex suorum confessorum et aliorum quamplurimorum fide dignorum testium atque omni exceptione majorum, qui ejus mores ac vitam curiose ac studiose explorarunt, attestatione comprobantur. Ex quibus colligitur hujusmodi revelationes a reprobis et malignis spiritibus non potuisse procedere.

Secundo vero, ut premittebatur, revelatio, secundum beatum Thomam loco preallegato, considerari potest et attendi ex intentione, que sane nihil aliud est quam actus voluntatis in ordine ad finem ; unde in eis qui revelationes habent aut qui futura prenuntiant et hujusmodi, sicut et in ceteris actionibus humanis oportet considerare operantis intentionem. Ordo enim in1397 finem accipitur ut quedam ratio bonitatis in objecto volito ; cum itaque || bonitas voluntatis dependeat ex bonitate voliti, necesse est quod dependeat ex intentione finis, sicut et mala voluntas dependet ex inordinata intentione finis1398. Et hoc maxime accipiendum est quando intentio causaliter precedit voluntatem, ut cum aliquid volumus propter intentionem alicujus finis, verbi gratia, jejunare propter Deum causat bonam voluntatem, jejunare vero propter inanem gloriam causat voluntatem malam1399.

Sic utique in proposito potest contingere quod videlicet revelationem accipiens et futura prenuntians intendit vanam gloriam aut turpem questum, vel aliquid hujusmodi ; unde falsorum prophetarum finis est lucrum temporale, ut dicitur Ezechielis XIII° [19] : Violabant me ad populum meum propter pugillum ordei et fragmen panis. De quibus ait Jeronimus, et allegatur c. Numquam, prima q. 1^a1400 [D. G. II. 1. 1. 24]. Videbantur quidem sibi prophete esse, sed quia pecuniam accipiebant, | prophetia eorum facta est divinatio, id est, secundum glossam : Divinatio eorum, que credebatur 430L 139. LA 417. BB 31-32esse prophetia, declarata est non esse prophetia. Quod etsi intentio falsi prophete mala forte non esset, tamen demonis revelantis utique perversa est qui deceptionem semper intendit. Bonorum autem prophetarum ac celestes revelationes accipientium tota intentio in finem rectum ordinatur. Unde notandum quod revelationes et spirituales manifestationes precipue fiunt ad confirmationem fidei et utilitatem Ecclesie, secundum illud ad Romanos XII° [6] : Habentes donationes secundum gratiam, sive prophetiam secundum rationem fidei. Tamen prout in secunda secunde, qu. CLXXIII, art. ultimo, sanctus Doctor ait : Non solum in fide instruimur ex contemplatione veritatis per1401 revelationem accepte, sed etiam in nostris operibus gubernamur, secundum illud psalmi : Emitte lucem tuam et veritatem tuam, ipsa me deduxerunt. Clarum est enim quod politica hominum conversatio sub ordine divine providentie cadit, juxta illud prima Petri V° [7] : Ipsi cura est de vobis, et maxime quoad illa que principatum1402 et salutem reipublice administrantium jura1403 prospiciunt. Propterea omni tempore instructi fuerunt homines divinitus de agendis, secundum quod || erat expediens ad salutem electorum. Verum tamen quo ad directionem humanorum actuum inveniuntur revelationes olim diversificate, non quidem secundum processum temporis, ita videlicet quod usque ad finem mundi aliquando cessare habeant, juxta illud Proverbiorum XXIX° [18] : Cum defecerit prophetia, dissipabitur populus. Singulis namque temporibus preteritis non defuerunt prophete aliqui spiritum Dei habentes, non utique ad novam fidei doctrinam promovendam, sed potius ad humanorum actuum directionem providendam, sicut Augustinus refert lib. V° De civitate Dei, quod Theodosius Augustus ad Johannem in heremo Egypti constitutum, quem prophetandi spiritu preditum fama crebrescente didicerat, misit, et ab eo nuntium victorie certissimum accepit. Non enim manus Domini abbreviata est ut hodie sicut olim revelare non possit. 431L 139-139 v°. LA 417-418. BB 32-33Nam et beatus Ieronimus exponens illud Mathei XI° [13] : Lex et prophete usque ad Johannem, vult quod hoc non dicitur, ut post Johannem Christus excludat prophetas. Legimus enim in Actibus apostolorum [XI, 21] Agabum prophetasse, et quatuor virgines filias Philippi. Johannes etiam librum propheticum scripsit de fine Ecclesie. Denique, et per pauca ante tempora, in historiis reperiuntur alique mulieres spiri-|-tum propheticum habuisse, ut Alpays virgo, corpore deformis omninoque impotens, adeo ut resupina continue jaceret et solum caput et dextrum brachium elevaret ; toto insuper sic corpore saniem emittebat, ut cunctis aspicientibus esset in horrorem ; sed tamen divino spiritu ita agebatur, ut frequentissime ad superna raperetur, et mira in contemplatione videns, absentia plerumque et futura cum stupore omnium prenuntiaret ; et multa aha de virgine ista referuntur per fratrem Vincentium, quarta parte Speculi historialis, libro XXX°, cap. XXXIII°. Amplius, ibidem ac eisdem parte et libro1404, capitulo vero tertio, narratur de quadam Elizabeth, sanctimoniali ex partibus Saxonie, que mirabiles visiones atque revelationes habuit ; inter quas etiam angelus familiaris ei librum qui dicitur Viarum Dei annunciavit, || ymo et diem translationis corporis beatissime Virginis Marie in celum demonstravit. Rursus et de quadam virgine in Alemania provecte etatis, laica et illitterata, que tamen, sepius ad summa mirabiliter rapta, non solum didicit quod verbis effunderet, sed etiam quod scribendo latine dictaret, quinimo et dictando catholice doctrine libros conficeret. Hec autem dicitur fuisse Hildegardis, ad quam beatus Bernardus scripsisse fertur, et de futuris etiam multa predixisse asseritur, presertim ad cives Colonienses, de futura clericorum tribulatione : hec ubi prius, libro XXVIII°, cap. LXXXIII°. Denique, et ibidem, signanter libro XXXI° in diversis capitulis, secundum attestationem magistri Jacobi de Vitriaco, de domina Maria de Œgnies et aliis quibusdam devotis ac sanctis mulieribus diocesis Leodiensis, multa miranda narrantur quo ad revelationes sibi factas et raptum earum et hujusmodi.

432L 139 v°. LA 418-419. BB 33-34Quo autem ad negotiorum humanorum dispositionem, certum est divinam providentiam in hujusmodi revelationibus non tam mirabilem quam rectum et decentem ordinem prestituisse, maxime quo ad principatuum et regnorum directionem ostendens quod in ejus manu sunt universe potestates et omnium jura regnorum, quodque hominum civilis et politica societas, non mediarum seu fatalium causarum connexione aut inopinate emergentium casuum dispositione agitur, juxta superstitiosam quorumdam insipientium vesaniam, qui fato vel fortune queque hic inferius geruntur attribuunt, sed potius per providentissimam Dei sapientiam quicquid1405 ad honestum et civile regimen hominum pertinet certa definitione prestituitur. Nam, ut beatus Augustinus tradit in quinto libro De Civitate Dei, cap. XXI° : | unus et verus Deus nec adjutorio nec judicio deserit genus humanum, qui quando voluit et quantum voluit Romanis olim regnum dedit, sicut Assyriis dederat et Persis. Hec omnia plane unus et verus Deus regit et gubernat, prout ei placet. Et idem, libro XVIII° ejusdem De Civitate Dei, multum diffuse tractans quomodo regna multis et variis prophetarum oraculis Deus olim direxit, tandem ait quod tempore regum semper misit Deus prophetas ad eos instruendum de agendis. Nam tempore regni Assyriorum, ut idem Augustinus prosequitur, extitit Abraham cui promissiones apertissime facte sunt ; eodemque tempore fuit Moyses prophetarum eximius ad Pharaonem regem Egypti et pro ducatu populi Israelitici missus. Cui quidem populo numquam fere defuerunt prophete ex quo ibi reges esse ceperunt, et hoc in usum tantum eorum, non autem gentium. Nam, ut idem subdit, maxime tempore regum oportuit prophetas in illo populo abundare, quia tunc populus opprimebatur ab alienigenis et proprium regem habebat. Ideo oportebat eum per prophetas instrui de agendis : unde cum ab hostibus premebantur, solebant tunc reges et principes populi prophetas consulere, ut ex libris Regum patet et aliis multis Veteris Testamenti locis. || Absurdum itaque reputari1406 433L 139 v°. LA 419-420. BB 33-34non debet, si ex occulto Dei nutu1407 ad sublevationem1408 regni Francie tunc desolatissimi, et ad ejus consolationem seu etiam qualemcumque respirationem aliqua persona, quantumcumque etiam sexu aut conditione infirma, fuerit que pro salute regni revelationes celitus acceperit. Qualitas namque persone, presertim quod ad sexum, nihil hujusmodi spiritualibus instinctibus derogat, ut magis inferius videbitur et jam patet ex premissis1409. Unde dijudicandum non est quare potius huic quam illi contingant, maxime cum ex mera et sola Dei voluntate dependeant. Spiritus enim ubi vult spirat, ut dicitur Joannis tertio libro ; id est, secundum glossam : In ejus potestate est cujus cor illustret. Sed finis in istis, sicut et in aliis omnibus que per homines vel circa homines aguntur, permaxime attendendus est. Unde, cum bonum gentis divinum esse1410 testetur, idcirco tam illustris et1411 gloriosi regni instaurandi ministerium atque presidium non mediocriter celebre atque divinum censeri debet. Sed de hoc postea aliquantulum magis.

Demum et tertio, ut premisi, oportet attendere ad certitudinem revelatorum, ut in loco superius allegato innuit sanctus Doctor. Et obmisso pro nunc, quia latius infra discutietur, qualem alii de istis | et hujuscemodi revelationibus possunt accipere certitudinem, notandum est ad presens quod bonorum prophetia et revelatio eis facta innititur divine prescientie, que omnium futurorum et quorumcumque contingentium eventus intuetur, secundum quod diffinit Cassiodorus quod prophetia est inspiratio seu revelatio divina rerum eventus immobili veritate denuntians ; unde ille cui talis inspiratio fit pro certo novit quod hec sibi sunt divinitus revelata, sicut etiam Jeremie in libro XXVI° [15] dicitur : In veritate misit me Dominus ad vos, ut loquerer in aures vestras omnia verba hec. Alioquin, si ipse de hoc certitudinem non haberet, ut 434L 139 v°. LA 420. BB 34-35beatus Thomas ait, fides nostra, que dictis prophetarum || innititur, certa non esset ; quod sentire impium est et erroneum. Signum namque prophetice certitudinis accipere possumus ex hoc, quod Abraham ammonitus in prophetica visione se preparavit ad filium unigenitum immolandum, quod nullatenus fecisset nisi de divina revelatione certissimus fuisset. Unde et propheta veniens de Juda in Bethel in sermone Domini, id est missus a Domino, eo quod cuidam pseudo prophete falsa ei persuadenti potius quam Deo mittenti adhesit, divino ulciscente judicio, a leone in via oppressus fuit, tertii Regum XIII°. Nam, ut concorditer dicunt Durandus de Sancto Porciano et Petrus de Palude, secundo Sententiarum scripto, dist. XXV, Deo revelanti non acquiescere peccatum infidelitatis est. Et Chrysostomus, super illo verbo Luce primo [18] : Unde hoc sciam ?, ait : Quandocumque enim Deus aliquid indicat, oportet in fide suscipere ; nam super hujusmodi disceptare contumacis est anime. Ad idem et Beda : Si homo esset qui mira promitteret, impugne signum flagitare liceret ; at, cum angelus promittit, jam dubitare non decet. Simile omnino tradit Augustinus, exponens illud Genesis XXXII° [7] : Timuit Jacob valde etc., Quomodo, inquit, fidem habuit qui timuit, cui facta erat promissio per angelum, cui et credere tenebatur ? Respondent quod, licet Jacob timuerit, tamen de promissione non est diffisus ; potuit enim promissio illa angelica1412 stare, et Esau interim multa mala sibi inferre. Iste namque celestes ac divine illustrationes prescientie Dei, ut habitum est, innituntur, que omnino infallibilis est ; ideo ipse certissime sunt. Revelationes vero malorum prophetarum innituntur prescientie demonum, que solum conjecturalis est ; et ideo false sunt et illusorie, ut in sequenti capitulo magis apparebit. | ||

435L 139 v°-140. LA 421. BB 36 Tertium capitulum

Quod aliqua futura et contingentia prenuntiare seu predicere visa fuit.

Post illa que de apparitionibus ac revelationibus dicta sunt, nunc videndum1413 est de ipsa predictione seu prenuntiatione futurorum. Istud enim ex illis dependet. Pro cujus declaratione sciendum quod, secundum beatum Thomam, in questionibus De veritate, illorum que divino lumine manifestantur principium est prima et infallibilis veritas ; unde quia, ut ait Ieronimus, inspirationes occulte et quelibet divina oracula sunt signa quedam divine prescientie, ideoque immobili veritati innituntur, a qua dependent quemadmodum exemplatum ab exemplari et effectus a causa. Idcirco sicut divina prescientia immobilis est, ita et divina revelatio ; et exinde habetur quod, quemadmodum revelatio ideo continet infallibilem veritatem quia innititur immobilitati divine prescientie, ita oportet quod enuntiatio revelatorum, que est signum intellectus per inspirationem edocti et informati, habeat necessariam veritatem. Eadem est omnino veritas divine revelationis, seu prophetie, et divine prescientie.

Ulterius sciendum quod cum prenuntiatio sit precipue de futuris, tria esse genera futurorum. Quedam enim sunt que habent causam omnino determinatam et infallibilem, ut accidentia corporum superiorum ; et ista tam boni quam mali angeli sciunt notitia certitudinali. Unde cum illa revelaverint alicui qui ea prenuntiet, non tamen ideo dicetur propheta vel divinator, sicut nec astrologus propter scientiam talium dicitur propheta ; ista enim jam quodam modo presentia sunt in sue cause necessitate.

Alia sunt que causam habent ut in pluribus determinatam sed tamen fallibilem, ut effectus causarum naturalium inferiorum. Cause enim naturales, quamvis sint determinate ad unum, tamen recipiunt impedimentum ; et ista per certitudinem 436L 140. LA 421-422. BB 36-37angeli non cognoscunt, sed solum per conjecturam. Unde si quis per revelationem ista predixerit, non ideo dicetur || propheta aut divinus, sicut nec | medicus propheta dicitur qui per signa probabilia mortem infirmi predicit.

Alia veto sunt que non habent causam ullo modo determinatam et raro seu in paucioribus eveniunt, ut sunt casualia et fortuita, et etiam ea1414 que dependent ex voluntate humana vel angelica aut ex providentia. Que ad hujusmodi actus spectant, et que maxime de genere casualium atque divinorum, sunt1415 divina ; unde angeli ista non cognoscunt nisi per distantem et valde incertam conjecturam, sed potius per revelationem. Angeli namque boni divino nutu ordinantur ad hominum instructionem, directionem, defensionem atque custodiam ; ideo illa que ad hujusmodi actus spectant, et que maxime de genere casualium sunt atque divinorum, percipiunt quandoque per revelationem a Deo1416, ut homines informent, que tamen solus in eternitate sua videt. Nam cum eternitas ejus sit simplicissima, omnia complectitur, totique tempori adest et ipsum concludit. Et ideo unus Dei intuitus fertur in omnia que aguntur vel excogitantur per omne tempus, et illa videt in seipsis tamquam presentia. De hujusmodi namque contingentibus effectibus intelligitur illud Isaie lib. XLI° [23] : Que ventura sunt annuntiate nobis, et dicemus quia dii estis vos. Ista enim non habent causam determinatam nisi in mente divina : unde ab ipso solo vel per ipsum presciri possunt. Idcirco divina dispensatione et per ministerium angelorum notitia istorum, ut dictum est, ad homines quandoque deducitur. Quod quidem, etsi angelis mediantibus fiat, revelatio tamen aut prophetia divina dicitur, quia angelus dumtaxat minister est et instrumentum. Instrumenta autem operatio principali agenti semper attribuitur ; ideoque divina potius quam angelica dicitur, et qui aliqua hoc modo percipiunt et illa enuntiando predicunt veri prophete Dei dicuntur. Mali vero angeli, si forte ista cognoscunt, hoc est per revelationem 437L 140. LA 422-423. BB 37-38bonorum spirituum, ut tradit beatus Augustinus secundo libro super Genesim ad litteram. Unde, qui a demonibus cognitionem hujusmodi contingentium accipiunt et ea predicunt, nihilominus prophete proprie non dicuntur, quia non sunt divinitus illuminati, sed quasi quodam modo edocti ; sicut nos per Scripturas edocti predicere possumus diem judicii futuram neque tamen ideo prophete dicemur. Quandoque autem contingit1417 demones, vel ab eis responsa1418 seu oracula suscipientes, veritatem aliquam predicere ; et hoc vel virtute proprie nature cujus actor est Spiritus Sanctus, si-|-cut ait Ambrosius : Omne verum a quocumque dicatur a Spiritu Sancto est ; aut etiam || ex inspiratione divina, sicut legitur de Balaam quod ei locutus sit Dominus, Numer, XXI°. Sed tamen, ut dicit Chrysostomus, super Matheum : Concessum est diabolo interdum vera dicere, ut mendacium suum rara veritate commendet ; ideoque doctrina demonis, qua suos prophetas instruit nonnunquam aliqua vera continet, per que apud alios receptibilis1419 redditur. Nam intellectus eo modo ad falsum deducitur per apparentiam veritatis, quo voluntas ad malum per apparentiam bonitatis. Secus vero est de prophetis veris, qui semper inspirantur et instruuntur a spiritu veritatis, in quo videlicet nihil falsitatis cadere potest ; ideoque hi soli prophete simpliciter dicuntur, alii vero cum aliqua additione, puta prophete falsi, prophete idolorum, pseudo prophete, et hujusmodi. Unde Augustinus, XII° super Genesim ad litteram : Cum malus spiritus accipit hominem, aut demoniacum facit, aut arrepticium, aut falsum prophetam. Idcirco cum falsus propheta quandoque vera prenuntiet, ut dictum est, restat, ut videtur, non modica dubietas in discernendo verum prophetam a falso ; super quo ad presens notanda sunt quatuor documenta.

Primum est quod nullus sanctorum angelorum sive bonorum prophetarum aliquid prenuntiat futurum esse quod non veraciter futurum sit, in sensu in quo ipse angelus vel propheta, 438L 140. LA 423-424. BB 38-39et maxime ipsarum revelationum actor Spiritus Sanctos, intendant. Quod quidem patet ex dictis sancti1420 Thome, secunda secunde, qu. V., art. ultimo, et etiam ex premissis. Prophetia enim est quedam cognitio impressa ex revelatione divina intellectui prophete per modum doctrine. Est autem eadem veritas cognitionis in discipulo et in docente, quia cognitio addiscentis est similitudo quedam cognitionis ipsius docentis ; sicut et in naturalibus apparet quod forma generati est similitudo quedam forme generantis. Et per hunc modum beatus Ieronimus dicit quod prophetia est quoddam signum divine prescientie. Oportet ergo eamdem esse veritatem prophetice cognitionis ac enuntiationis ejus, que est cognitionis divine, cui impossibile est subesse falsum. Sic1421 autem non sunt prestigia demonum vel ejus responsa1422, quia et fallunt et falluntur ; quemadmodum contigit de quodam Anania falso et mendace propheta ac deceptore populi || et nonnullis aliis similibus, de quibus plene scribitur, Jeremie lib. XXVII° et XXVIII°, ubi tandem sic habetur quod ille est propheta | quem Dominus misit, cujus verbum evenit, et multum expresse, Deuteronomii XXVIII° : Si tacita cogitatione responderis : Quomodo possum intelligere verbum quod non locutus est Dominus ? Sequitur responsio : Hoc habebis signum, quod in nomine Domini propheta ille predixerit et non evenerit, hoc Dominus non locutus est, sed per tumorem animi sui propheta hoc confinxit. Sed videtur instantia de Ezechie regis morte prenuntiata per Isaiam, et de subversione Ninive predicata expresse per Jonam. Ad1423 ista respondetur quod Deus, cujus prescientie, ut dictum est, iste revelationes subjacent, secundum modum nostrum intelligendi dupliciter futura intuetur, quamvis simpliciter et unite intelligat : uno modo, quasi presentialiter ut sunt in seipsis ; alio modo, ut sunt in suis causis, in quantum scilicet videt ordinem causarum ad effectus. Futura autem contingenta, prout in seipsis 439L 140. LA 424-425. BB 39-40considerantur, sunt determinata ad unum ; non autem ut in causis suis, quia possunt aliter evenire. Unde iste intuitus Dei, unitus et simplex, quandoque distinguitur in prophetica revelatione, quia impressio agentis non semper adequatur virtuti ejus. Ideo prophetica revelatio quandoque est impressa similitude quedam divine prescientie, prout inspicit ipsa futura contingentia in seipsis, et talia sic eveniunt sicut prophetantur, ut est illud Isaie VII° : Ecce virgo concipiet etc. ; quandoque vero prophetica revelatio est quedam impressa similitude divine prescientie, prout cognoscit ordinem causarum ad effectus, et tunc quandoque aliter evenit quam prophetetur, nec tamen prophetie subest falsum. Nam sensus prophetie est quod dispositio inferiorum causarum, sive naturalium, sive ex arbitrio humano dependentium, hoc habet ut talis effectus contingat ; et secundum hoc intelligitur verbum Isaie dicentis ad Ezechiam Morieris et non vives, id est : dispositio corporis tui ad mortem ordinatur ; et similiter quod dicitur Jone lib. III° : Adhuc XL dies et Ninive subvertetur, id est : hoc merita ejus exigunt ut subvertatur. Hec sanctus Doctor, secunda secunde, qu. C, art. ultimo. Vel dicendum, prout habetur in prologo psalterii, quod duplex est species prophetie : una predestinationis quam necesse est omnibus modis impleri, etiam secundum tenorem verborum ; alia est comminationis, ut sunt ille due superius commemorate, et similes. Et ista, quamvis non ad superficiem verborum, tamen implicite, quo scilicet ad intelligentie significationem impletur. Et idem dicimus de prophetia promissionis, que sub ipsa1424 continetur | seu1425 comprehenditur, quia eadem est ratio veritatis in utraque. ||

Sed denique, ut non appareat quod in tali prenuntiante sit error aut falsitas, ideo ponitur secundum documentum, quod si illud quod angelus vel propheta predixit eo modo quo vocaliter pretendebatur non evenerit, super hoc tandem a Spiritu Sancto instructionem accipiet si hujusmodi revelatio vel 440L 140-140 v°. LA 425. BB 40prophetia sit1426 conditionaliter aut mistice seu litteraliter intelligenda. Istud enim apparet ex dictis beati Gregorii super Ezechielem, ubi ait : Ne ex verbo prophetarum possit error accidere, per Spirituum Sanctum citius edocti atque correcti ab eo que vera sunt statim audiunt, et semetipsos quia falsa dixerunt reprehendunt. Falsi autem prophete et falsa denuntiant, et alieni a Spiritu Sancto in sua falsitate perdurant. Credendum itaque est sanctos illos prophetas Spiritus Sancti magisterio de intelligentia prophetie sue tandem instructos fuisse ; alias debuissent lapidari, secundum legem positam, Deuteronomii XVIII° [20], in qua habetur : Propheta autem qui ex arrogantia depravatus voluerit loqui in nomine meo que ego non1427 precepi illi ut diceret, interficietur.

Tertium documentum est, quod nil repugnans bonis moribus aut etiam vanum, vel maxime sinceritati fidei contrarium, angeli sancti aut prophete veri predicere seu precipere inveniuntur : quod patet, quia cognitio prophetica est per lumen divinum, ut dictum est, per quod omnia possunt cognosci tam divina quam humana, tam spiritualia quam corporalia ; et ideo revelatio prophetica ad omnia hec se extendit, sic tamen quod ea que revelata dicuntur de divinis aut humanis conveniant divine providentie que hujusmodi dispensat, et angelorum officio per quos ista administrat, quinimo et publice utilitati Ecclesie atque conversationi humane deserviant. Alias censende non essent vere revelationes, sed potius demonum illusiones. Nam ea que quis affirmat se ex revelatione accepisse, si dignitate, necessitate vel utilitate carent, sic profecto et veritate. Sicut etiam et de miraculis ait glossa Chrysostomi super illo verbo Mathei IV° [6] : Si filius Dei es, mitte te deorsum, Miraculum, inquit, si utilitate aut necessitate careat, eo facto suspectum est aut rejiciendum, sicut fuisset Christum volare per aera. Talia namque sunt communiter1428 omnia magorum prestigia quorum artificium 441L 140 v°. LA 425-426. BB 40-41est non solum vana et utilitate vacua pretendere, sed etiam mendacibus verbis et signis a veritate pervertere ad vitia et ad infidelitatis seu erroris interitum pertrahere. De quo expresse ita legitur Deuteronomii XIII° [1-3] : Si sur-|-rexerit in medio tui prophetes et predixerit signum || atque portentum, et evenerit quod locutus est, et dixerit tibi : eamus et sequamur deos alienos quos ignoras et serviamus eis ; non audies verba prophete illius. Sed aliquis instantiam movebit de precepto dato Abrahe per revelationem super immolatione Isaac filii sui, Genesis XXII° ; item de spoliatione Egyptiorum per filios Israel similiter facta de mandato Domini1429, Exodi XII° ; etiam de Osee propheta qui jussu Domini uxorem fornicariam accepit, Ose primo : que siquidem omnia legis traditioni, necnon bonis ac honestis moribus, plane videntur repugnare. Ad ista autem respondetur quod, interveniente precepto Dei, ista et consimilia rationem peccati non habent. Cujus ratio est quia omne quod prohibetur in lege ideo prohibetur, quia rationem indebiti habet ; nihil vero indebitum esse potest quod divino imperio fit. Unde quando filii Israel tulerunt spolia Egyptiorum, non fuit furtum, quia hoc eis demebatur1430 ex sententia Dei. Similiter Osee, accedens ad mulierem fornicariam vel adulteram, non est mecatus aut fornicatus, quia accessit ad eam que sua erat ex mandato Dei, qui est actor institutionis matrimonii. Quando etiam Abraham consensit occidere filium, non consensit in homicidium, quia debitum erat eum occidi per mandatum Dei, qui est Dominus vite et mortis. Ipse est enim qui penam mortis infligit omnibus hominibus justis et injustis pro peccato primi parentis ; cujus quidem sententie si homo sit executor auctoritate divina, non erit homicida, sicut nec Deus. Sed aliquis adhuc instabit dicens quod quilibet pertinax idolatra immolans filios suos demonis, aut quilibet scelerosus homo vitiis suis inherens posset, ut videtur, se excusando passim dicere ita.

Ideo pro quarto documento1431 advertendum est1432 quod revelatio 442L 140 v°. LA 426-427. BB 41-42angelica sive prophetica prenuntiatio, data super aliquo quod alias bonis moribus obviaret, nisi divina jussio1433 sive dispensatio interveniret, est aut debet esse ita circumstantionata quod revelationem accipienti, seu etiam illis pro quibus fit revelatio, non liceat de ea dubitare. Oportet enim ut tam clare cognoscatur revelatio esse a Deo quam clare scitur illud quod revelatur, pensatis debite omnibus circumstantiis, conforme esse sacre Scripture documentisque sanctorum ac recte rationi. Nam, ut superius jam premissum est, ex sententia beati Thome1434 ille qui revelationem accipit pro certo novit quod hec sunt sibi divinitus revelata ; alias si de hoc certitudinem non haberet, fides que dictis prophetarum innititur certa non esset. | Beatus namque Gregorius, IV° Dialogorum, ait : Sancti viri inter illusiones atque revelationes ipsas visionum voces aut imagines quodam intimo sapore discernunt ut sciant vel quid a bono spiritu percipiant vel quid ab illusore patiantur. Quemadmodum et sancta Monica || beati Augustini mater, de qua idem Augustinus libro VI° Confessionum refert quod ipsa asserebat se discernere nescio quo sapore, quem verbis explicare non posset, quid interesset inter Deum revelantem et animam suam somniantem. Sic denique beatus Bernardus fatebatur se in operatione miraculorum sentire, et quasi quodam interno afflatu seu odore percipere, quando ad faciendum miracula virtus sibi aderat. Sicut etiam de Salvatore nostro evangelista Lucas refert, capitulo VIII° [46], quod dum mulier quedam ad contactum fimbrie ejus sanata esset, ait : Nam et ego novi virtutem de me exisse. Alioquin nisi hujusmodi instinctus occultus seu interior esset, quomodo beatus Bernardus et alii sancti excusabiles a temeritate redderentur atque vitio tentationis divine dum ad faciendum miracula semetipsos frequenter et confidenter ingesserunt. Idem autem omnino in istis divinis revelationibus accidere credendum est quod ipsis quidem qui eas accipiunt, ex speciali dono Dei, quod discretio spirituum 443L 140 v°. LA 427-428. BB 42-43vocatur secundum apostolicam sententiam, procedere dicitur.

Ut ergo ad causam Johanne, quantum ad presentem articulum spectat, descendamus, diligenter attendenda sunt que tandem ventura prenuntiavit. In primis enim cum ad dominum regem venit, quasi sue missionis efficax signum de futuro tradens, predixit constanter quod, Dei interveniente auxilio, ipsa feliciter levaret obsidionem coram Aurelianis positam, quodque ibidem ipsa lederetur, sed neque propter hoc desisteret operari ; denique quod ipse dominus rex feliciter coronaretur Remis. Ecce signa de futuro, que in exordio sui adventus tradidit, more Samuelis prophete qui, cum mitteretur ad ungendum regem Saül, dedit ei varia signa sibi ventura, que omnia, ut propheta predixerat1435, contigerunt, ut legitur primi Regum X°. Similiter et hic Deo summo operante contigit, ut universis notum est. Preterea scivit per voces se fore captivandam, sed diem vel horam ignorabat ; quia, ut dixit, si scivisset, non exposuisset se periculo. Verumtamen asseruit quod ad extremum fecisset illud quod voces ei precepissent ; et de post quod hec scivit, retulit se capitaneis de facto guerre. Quippe et ista in judicio existens | publice ista prenuntiavit : videlicet quod rex Francie restitueretur in regnum suum et ipsum tandem lucraretur, vellent nollent adversarii ; et quod hoc esset per magnam victoriam quam Dominus mitteret Gallicis ; et quod Anglici expellerentur a Francia, exceptis illis qui ibidem decederent ; et quod ante septennium dimitterent || majus vadium quod habebant in Francia, quod nonnulli, et recte, ut credo, accipiunt de civitate Parisiensi, que in eo temporis spatio fuit ad obedientiam domini regis deducta, ita1436 quod Anglici haberent majorem perditionem seu majus damnum quam alias habuissent coram Aurelianis. Indicavit proinde quemdam ensem absconditum in ecclesia beate Katherine de Fierboys, signatum tribus crucibus. Quod voces suas interrogavit si cremaretur an non, que sibi responderunt quod se referret Deo et ipse eam adjuvaret. 444L 140 v°-141. LA 428-429. BB 43-44Ista autem sunt potiora que Johanna predixisse comperitur ; que quidem omnia evenisse notorium est ac manifestum. Equidem quod multo dignius est, nihil in eis vanum, temerarium aut stollidum, seu etiam bonis moribus ac fidei catholice repugnans deprehendi potest. Et hoc sane mirum est quoniam adeo1437 constanter se certo scire affirmabat sicut sciebat se in judicio presentera esse. Sed occurrit difficultas de hoc ipso quod alias dixit, videlicet quod liberaret dominum ducem Aurelianensem de captivitate in qua tunc detinebatur. Dicitur quod ipsamet hoc absolvit dicens quod, si ipsa durasset per tres annos absque impedimento, utique liberasset eum ; et hoc quia vel Anglicos sufficienter pro redimendo eum cepisset, aut alias cum potentia1438 magna1439 transivisset mare ad eripiendum eum. Subdit veto quod pro hoc faciendo habuit nimis brevem terminum. Ista patent in processu fol. XXXII° et fol. L°IX°.

Alia autem difficultas est de eo quod in judicio dixit, quod scilicet voces dixerint sibi quod liberetur a carcere ; quod tamen non evenit, sed, ut notum est, combusta fuit. Ad hoc dicendum, ut prius, quod ex suis verbis potest sumi hujus1440 solutio. Nam a vocibus suis postmodum audivit, quod non curaret de martirio suo, et quod finaliter veniret in paradisum. Ut namque dictum est, revelationes non semper accipiende sunt ad litteram, seu prout in superficie sonant, sed frequenter sunt ad sensum misticum trahende. Idcirco illa liberatio accipienda potius videtur seu intelligenda de adeptione salutis quam de ereptione || carceris, juxta illud apostoli ad Romanos VII° [24] : Quis me liberabit de corpore mortis hujus ? Et David in persona martirum dicit La-|-queus contritus est, et nos liberati sumus. Unde ad hoc proprie fecit, quod semel interrogata utrum consilium suum dixerit ei quod liberaretur a carcere, ipsa quasi prophetice respondit : Infra tres menses loquemini mecum et ego vobis inde1441 respondebo. 445L 141. LA 429. BB 44-45Hec autem interrogatio facta fuit prima die martii ; ipsa vero in tertio1442 mense sequenti fuit tradita mortis supplicio, die videlicet penultima mensis maii, ideoque patet premissa verba intelligi debere de liberatione a presenti miseria, que fit per mortem. Sed neque istud videtur sufficere, quia dixit quod voces sue ei asserebant quod haberet succursum a Deo per magnam victoriam ; quod tamen minime apparuit. Ad hoc dicitur quod ipsa hoc legitime dissolvit, inquiens quod nesciebat an hoc esset per liberationem a carcere, aut per conturbationem judicii, aut alias. Unde, pro solutione ampliori et ad majorem elucidationem istorum et consimilium1443 que ipsi Johanne fortassis objici possent, notandum quod habens revelationes tripliciter se habere potest ad veritatem predicendam. Uno modo, quando a spiritu divino seu prophetico movetur ; et sic enuntiat infallibilem veritatem, juxta illud Johannis XVI° [13] : Spiritus veritatis docebit vos omnem veritatem ; et de isto jam satis habitum est. Alio modo, quando cognoscit per quemdam secretum instinctum quem humane mentes etiam interdum nescientes patiuntur, ut ait Augustinus, II° super Genesim ad litteram ; unde illa que sic propheta cognoscit discernere plene non potest, utrum ea cogitaverit aliquo divino instinctu, aut per proprium spiritum. Non enim omnia que divino instinctu cognoscimus sub certitudine prophetica nobis manifestantur : unde talis instinctus est aliquid imperfectum in genere prophetie, ut dicit sanctus Doctor, 2^a 2^e, qu. CLXXVII, art. 5°. Tertio modo, quando habens revelationem ex humano spiritu loquitur ; et sic potest in predicendo deficere, quod etiam et prophetis Dei aliquando contingit. Ait enim beatus Gregorius, super Ezechielem, quod aliquando prophete sancti, dum consuluntur, ex magno usu prophetandi quedam ex suo spiritu proferunt, et hec esse ex spiritu prophetie suspicantur. Sicut || namque aer semper indiget nova illuminatione, ita mens prophete semper indiget nova inspiratione ; quoniam lumen propheticum non inest menti prophete per modum forme permanentis, 446L 141. LA 429-430. BB 45-46sed solum per modum passionis transeuntis. Unde non semper ei adest facultas prophetandi. Ideo dicit Gregorius, ubi prius : Aliquando prophetie spiritus deest | prophetis, nec semper mentibus eorum presto est ; quatinus, cum non habent, agnoscant ex dono Dei habere cum habent. Et rursus idem : Quod prophetis non semper spiritus prophetie assit, vir Dei indicatum1444 qui contra Samariam missus mala que ventura erant ei denuntiat ; verumtamen prohibitus a Deo in via comedere1445, prophete falsi persuasione deceptus estum1446, quem fallax sermo non deciperet si prophetie spiritum presentem haberet. Samuel etiam, cum ad ungendum David a Domino mitteretur, respondit : Quomodo vadam ? Audiet enim Saül et interficiet me. [I Regum, XVI, 2]. Qui tamen et David unxit, sed neque a Saüle occisus fuit. Helyseus etiam de muliere Sunamite dixit, quarti Regum IV° [27] : Anima ejus in amaritudine est, et Dominus celavit a me et non indicavit mihi. Quinimo et prophete Domini falsa quandoque enuntiant, ut quando Nathan propheta regi David ait, secundi Regum VII° [3] : Omne quod est in corde tuo fac, quia Dominus tecum est. Super quo verbo Nicholaus de Lyra dicit quod ipse Nathan credebat Deo placere ut domus Domini a David edificaretur. Ex quo, ut subdit, patet quod spiritus prophetie non semper tangit corda prophetarum, quia aliquando loquuntur instinctu aut spiritu proprio vel humano, et non divino. || Ex quibus clare patet quod si forte Johanna aliquid predixerit quod vel non sit de facto, aut non evenerit sicut dixit, quod tamen non video, nihilominus ei aut suis prenuntiationibus non derogat, cum istud quoque sanctis et veris prophetis etiam1447 quandoque contingat. Patet insuper ex his quod falso et indebite illi imponitur quod fuerit revelationum et apparitionum mendosa confictrix, perniciosa seductrix, presumptuosa, leviter credens, superstitiosa divinatrix, blasphema in Deum et sanctos et sanctas. 447L 141-141 v°. LA 430-431. BB 46-47Sed de his plene magis ac sigillatim, cum de qualificationibus et deliberationibus doctorum inferius agemus, videbitur.

Quartum capitulum

Quod illis spiritibus ei apparentibus et ipsam alloquentibus sepe reverentiam exhibuit.

Quo autem ad illud in quo Johanna asserit se illis spiritibus ei apparentibus reverentiam exhibuisse, ista sunt que ex processu tamquam precipua possunt colligi : videlicet quod, dum juvenis erat, | ivit quandoque cum aliis filiabus spatiatum apud quamdam arborem in parrochia sue nativitatis sitam, que arbor fatalium dominarum1448 vulgariter appellabatur ; apud quam tunc temporis, ut dixit, fecit quandoque serta seu capellos pro imagine beate Virginis illius parochie. Asseruit preterea quod, recedente ab ea sancto Michaele et aliis spiritibus sibi apparentibus, osculabatur terram per quam transierant ; cumque etiam ad eam venirent, aliquando caput discooperiebat, genua flectebat, illosque amplexando et osculando sensibiliter et corporaliter tangebat. Addidit tamen quod credebat certissime angelum et sanctas virgines Katherinam et Margaretam ei apparentes illosmet esse qui sunt in celis, in quorum honorem, ut dixit, offerebat quandoque munera sacerdotibus et candelas in ecclesia, faciebatque missas celebrare, et imaginibus sanctorum aliquando in ecclesiis capellos de floribus apponebat. Equidem ista sunt propter que apud judicantes et alios notata fuit de superstitione et idolatria ac etiam demonum invocatione. ||

Sed procul dubio, si hec sane intelligantur, nullam ipsi Johanne suspicionem, saltim de errore periculoso, inducunt. Nam in primis sincere religionis est proprium, ut ait sanctus Thomas1449, reverentiam Deo exhibere propter ejus excellentiam ; que quidem reverentia etiam aliquibus creaturis communicatur, non quidem secundum equalitatem, sed secundum quamdam participationem ; et ideo alia veneratione 448L 141-141 v°. LA 430-431. BB 46-47colimus Deum, quod pertinet ad latriam, et alia quasdam excellentes creaturas, quod pertinet ad duliam. Et quia illa que exterius aguntur signa sunt interioris reverentie, ideo quedam exteriora ad reverentiam pertinentia exhibentur excellentibus creaturis, inter que maximum est adoratio ; sed tamen aliquid est quod soli Deo exhibetur, scilicet sacrificium, ut dicit beatus Augustinus, in lib. X° De Civitate Dei. Secundum enim reverentiam que excellenti creature debetur, Nathan adoravit David, ut legitur tertii Regum 1° ; secundum autem reverentiam que soli Deo debetur, Mardocheus noluit adorare Aman, timens ne honorem Dei transferret ad hominem, ut dicitur Esther XIII°. Et similiter, secundum reverentiam debitam creature excellenti, Abraham adoravit angelos in terra, Genesis XVIII° ; et etiam Josue, ut legitur Josue V°, quamvis possit intelligi quod adoraverint adoratione latrie Deum, qui in persona angelorum apparebat et loquebatur. Secundum autem reverentiam que debetur Deo, prohibitus est Johannes angelum adorare, Apocalypsis ultimo, ad excluden-|-dum potissime occasionem idolatrie. Unde notanter ibidem subditur Deum adora. Ex quibus manifeste apparet quod, in veneratione quam Johanna spiritibus illis exhibuit, nihil culpabile aut superstitiosum reperitur. Illud siquidem quod ipsa refert se fecisse in infantia sua, juxta arborem superius memoratam, puerile utique reputari debet. Quod autem ramos ab illa arbore seu frondes excerpsit, et imagini beate Virginis capellos fecit, quis hoc, queso, putet superstitiosum ? An non1450 magis pium atque religiosum, cum istud apud catholicos commune sit et usitatum. Nam et beatus Ieronimus, ad Heliodorum episcopum his verbis scribens, Nepotianum commendat quod basilicas Ecclesie et martirum conciliabula diversis floribus et arborum comis vitiumque pampinis adumbrarit. Sed dicet quis objiciendo quod ipsa fatetur se saltim una vice audivisse voces ad fontem juxta illam arborem constitutum. Ad hoc dicitur quod nihil prejudicat, sive ibi sive alibi audiverit, ut superius dictum est cum de loco apparitionum tractaretur, maxime cum sepius 449L 141 v°. LA 432-433. BB 47-49constanter affirmaverit quod non credebat aliquo modo in fatis neque in || sorte illius arboris vel fontis. De illis vero qui vadunt per aera in die Jovis interrogata etiam, respondit quod bene audivit alias loqui de eis, sed numquam in hoc fidem adhibuit, sed potius, ut dixit, credidit quod esset sortilegium. Et ad plenius elidendum omnem superstitionis aut prestigii suspicionem multum facit quod ipsa sortilegorum et prestigiosarum1451 personarum consortia dictaque illorum et facta semper abhorruit, sicut patet ex processu de quadam Katherina de Rupella, cujus maleficia ac figmenta caute explorans cuncta mox detexit, et omnino cavendam atque propellendam adjudicavit. Que autem postmodum adduntur circa ipsam venerationem, ut de detectione capitis, de genuflectione, de osculatione terre, et ipsorum spirituum sensibili contrectatione, et sic de aliis, in nullo ista prejudicant. Nam hii exteriores corporis actus et gestus et omnis alia ipsius corporis in exhibitione reverentie humiliatio refertur ad interiorem devotionem mentis, sicut signum ad signatum. In istis nempe signis exterioribus devote humilitatis, que per hominem corporaliter exhibentur, fit protestatio pia et religiosa debite subjectionis ad Deum ac devote reverentie ad sanctos et presertim in ordine ad Deum ; quia, ut ait Ieronimus ad Vigilantium : Honoramus servos ut honor servorum redundet ad dominum. Sunt || enim sancti a nobis honorandi tamquam spiritualia membra | Christi, tamquam filii Dei et amici, et denique tamquam patroni et intercessores nostri ; ymo et pulveres et ossa corporum suorum1452 Ecclesia catholica rite veneratur, et non solum hec, sed et catenas et vincla, indumenta, calceos, sepulchrorum moles et saxa, ac etiam ipsa que calcaverunt pavimenta, quoniam ipsa eorum corpora fuerunt speciale1453 templum seu organum Spiritus Sancti in eis habitantis atque operantis. Que quidem fictilia vasa etiam Deus plerumque1454 honorat in ipsorum sepelitione, 450L 141 v°. LA 433-434. BB 49-50translatione, gestatione, contrectatione, visitatione aut alias, signa magna seu miracula ostendendo. Quanto magis ergo a nobis venerari illi beatissimi spiritus debent, qui nunc feliciter Deo conjunguntur, et ipso gloriosissime fruuntur, propter quos sic a fidelibus mortua eorum corpora honorantur, juxta maximam Philosophi in primo Posteriorum : propter quod unumquodque tale et illud magis. Et ad hoc plurimum facit illud quod ipsa Johanna dixit, videlicet quod credebat angelum et sanctos spiritus ci apparentes illosmet esse qui sunt in paradiso, multa inducens de hoc et de sua recta credulitate efficacissima argumenta, que in parte sunt superius adducta. Quamobrem non potuit non solum, ut dixerim, digna aut sufficienti probabilitate, sed neque legitima presumptione tamquam superstitiosa vel ydolatra denotari, quanto minus adjudicari ; quia, etiam posito quod mali spiritus essent quibus reverentiam exhibuit, conditionibus tamen suprapositis extantibus, adhuc ei non prejudicaret, vel saltim hoc ipsum errorem periculosum non induceret. Nam, super illo verbo secunda Ad Corinthios XI° Satanas se transfigurat in angelum lucis etc., ait glossa : quando sensus corporis fallit, mentem vero non movet a vera rectaque sententia qua quisque vitam fidelem gerit, nullum est in religione periculum ; vel cum se bonum fingens ea vel facit vel dicit que bonis angelis congruunt, etsi tunc credatur bonus, non est error periculosus aut morbidus. Dicunt etiam aliqui, || prout in postilla sua super eodem passu refert magister Petrus de Tarentesia, quod si Sathanas fingens ea que Christo congruunt faceret se ab aliquo adorari, in ipso casu talis ab errore excusaretur ; quamvis alii1455 dicant quod non deberet adorare nisi cum conditione tacita vel expressa, videlicet : si tu es Christus. Preterea idem tenet per expressum sanctus Doctor cum dicta glossa, in secunda secunde, qu. X, art. II°, dicens quod aliquis credens malum angelum esse bonum non dissentit ab eo quod est fidei ; et hoc propter rectitudinem voluntatis ejus qui | illi adheret intendens bono 451L 141 v°-142. LA 434. BB 50-51angelo inherere1456. Denique et hoc patet clarissime ex textu Decreti in § His ita, verbo Aliter [D. G. II. 29. 1. 4], ubi sic legitur : Diabolus nonnumquam in angelum lucis se transformat ; nec est periculosus error, si tunc creditur esse bonus, cum se bonum simulat. Si ergo tunc ab aliquo simplici demon1457 quereret, an sue beatitudinis vellet esse particeps, et ille responderet se in ejus consortium velle transire, numquid dicendus esset consensisse in consortium diabolice damnationis, an non potius in participationem claritatis eterne ? Constat enim in vitis patrum et1458 ex diversis historiis seu legendis sanctorum, demones non solum in angelum, sed et quandoque in Christum se transformasse, ut apud beatum Martinum et alios quamplurimos ; sed nihilominus ex dono Dei figmenta diaboli cognoverunt, et a nefario cultu ipsius gratia preservati sunt. Quippe et possibile fuit, ymo et quod1459 ita fuerit satis verisimile est, Johannam speciali munere Dei virtutem seu gratiam discernendi spiritus habuisse ; quod recte consonat quibusdam dictis ejus super hoc in processu descriptis. Quam tamen gratiam etsi forte non habuerit, nihil siquidem ei derogat ; quoniam spiritus illi malum non suggerebant, sed ad bonum ex toto inducebant, ut superius habitum est. Ideo non potuit in his perniciose seu periculose errare.

Et notandum quod a vocibus suis, prout reperitur in registro, tria potissimum in sua oratione petebat : videlicet quod Deus eam adjuvaret et liberaret, quod conservaret existantes1460 in obedientia regis, et quod finaliter salvaret animam ejus. Ista autem petitio seu oratio || vere sancta est ac bene ordinata ac more rethorico ascendens. Nam primum respicit bonum proprium sue1461 persone ; secundum respicit sinceram ad proximos caritatem ; tertium vero anime sue salutem. Quis unquam, queso, prestigiosus, sortilegus, ydolatra, aut 452L 142. LA 434-435. BB 51quicumque alius demonum invocator vel consors a Domino Deo hec aut consimilia petit ? Enimvero stupendum est quatinus super his potuit de ydolatria aut demonum consortio criminari. Nam et quodam loco processus per suum juramentum affirmavit quod non vellet per auxilium demonis a carcere illo, in quo tamen crudelissime vexabatur, extrahi aut liberari. Verumtamen duo sibi objiciuntur, que presumptionem de idolatria videntur inducere, saltim secun-|-dum intentionem judicantium. Primum est, quia spiritus illos invocabat ; secundum, quod virginitatem suam eis devoverat. Ad ista dicendum quod utrumque istorum falso ipsi Johanne objicitur et imponitur ; quamvis etsi fecisset, nihil tamen derogaret. Primum namque falsum est, quoniam interrogata quomodo angelum et sanctas prefatas requirebat, respondit sic : Ego reclamo Deum et nostram Dominam quod ipsi mittant mihi consilium et confortationem ; et postea ipsi mittunt ; hoc patet in processu, fol. 65° f. Ponunturque ibidem verba formalia, quibus Dominum precabatur dicens, ut in nomine sanctissime passionis ejus mitteret sibi consilium et auxilium. Planum vero est quoniam istud pietatem catholicam continet. Sed etiam dato quod invocaverit angelos et sanctos et sanctas, quis hoc, queso, damnare audebit ? Nonne sancta mater Ecclesia quotidianis obsecrationibus eorum presidia implorat et invocat ? Unde ipsa Johanna constanter et bene illis pretensis judicibus respondit : Ego interpellabo eos, quamdiu vivam. Aliud vero quod ei objicitur, videlicet quod spiritibus ei apparentibus virginitatem vovit, similiter falsum est quia nusquam in dictis ejus sic reperitur, sed bene quod prima vice qua audivit voces illas, ipsa vovit servare virginitatem tamdiu quamdiu placeret Deo ; et erat tunc etatis XIII annorum ; hoc patet fol. 31° e. Et alibi dixit quod firmiter credebat salvari, dummodo teneret juramentum et promissum quod fecerat Deo, videlicet quod bene servaret virginitatem suam corporis et anime. Quippe et si inveniretur dixisse sicut isti pretendunt, quid illi, queso, prejudicaret ? Nam, ut beatus Thomas ait, secunda secunde, qu. LXXXVIII, art. V° in fine : Votum proprie, etsi soli 453L 142. LA 435-436. BB 51-53Deo fiat, || tamen promissio alicujus boni potest fieri homini, que quidem sic facta potest cadere sub voto inquantum est quoddam opus virtuosum. Et per hunc modum debet intelligi votum quod fit sanctis vel prelatis. Nam ipsa promissio eis facta cadit sub voto materialiter, inquantum scilicet homo vovet Deo se impleturum id quod sanctis aut prelatis promittit. Et Petrus de Tarantasia IV°, dist. XXXVIII, art. primo, dicit quod omne votum vel fit Deo immediate, scilicet in seipso, vel mediate, id est in sanctis suis. Sanctis enim non1462 fit votum nisi propter Deum. Et hoc est quod Johanna quodam passu de hoc caute loquens dixit quod videlicet bene sufficiebat promittere illis qui erant missi ex parte Dei ; ideoque apparet quod de istis impie criminatur, ymo potius ut liquet de | bono opere lapidatur. Inducuntur preterea quedam alia ab adversariis, ut majorem superstitiosi erroris ingerant suspicionem : ut de vexillo suo quod in preliis gessit, de figura in eo depicta, de panoncellis militibus distributis de ense suo, de annulo, de nominibus istis Jhesus et Maria, que in litteris apponi faciebat seu permittebat, et si que sunt similia. Sed ad omnia hec et hujusmodi adeo sagaciter prudenterque respondit, ut non solum ejus responsa omnem erroris aut prestigii suspicionem elidant, sed et plane religiosissimam pietatem super istis universa ejus verba redoleant. Ob quod ista que intulimus ad calumniam horum penitus refellendam credimus sufficere.

Quintum capitulum

Quod a patre et a matre non licentiata clameulo recessit.

Super eo veto quod a parentibus, patre scilicet et matre clam et illicentiata recessit, || quinimo, ut habetur in processu, sic illos ex hoc contristavit quod pene dementes effecti sunt, aliquid sub brevitate dicendum est. Notandum itaque quod obedientia procedit ex reverentia que exhibet cultum et 454L 142. LA 436-437. BB 53-54honorem superiori et excellentiori. Unde in quantum obedientia procedit ex reverentia Dei, continetur sub illa prestanti virtute quam Tullius, secundo Rethorice, religionem vocat. In quantum vero procedit ex reverentia parentum, proprie loquendo continetur sub illa virtute quam idem Tullius pietatem appellat : quarum utraque ad virtutem justitie pertinet. Secundum ergo eminentie differentiam harum duarum virtutum ad invicem, in quantum videlicet una plus debitum justitie includit quam altera, oportet attendere debitum reverentie ac obedientie ad Deum et parentes. Homo autem diversimode efficitur aliis debitor secundum eorum excellentiam et beneficiorum ab eis susceptorum variam participationem. Constat vero quod in utroque istorum summum locum obtinet Deus, qui quidem in se opulentissimus est ac excellentissimus, quin ymo nobis primum atque precipuum non solum essendi sed et conservandi ac gubernandi universale principium est. Parentes vero nostri dumtaxat quoddam particulare principium existunt. Unde cum religio et pietas sint due virtutes, ut | dictum est, non possunt sibi invicem repugnare aut impedimentum afferre, sicut neque bonum potest bono contrariari, secundum Philosophum in Predicamentis ; ideoque ex debitis circumstantiis oportet actus istarum sicut et quarumlibet aliarum virtutum limitare, quarum circumstantiarum termini si preterirentur, jam non esset actus virtutis sed vitii1463. Ad pietatem itaque pertinet cultum et subsidii officium impendere secundum debitum modum. Non esset autem debitus modus, si homo plus intenderet ad colendum parentes quam ad colendum Deum, quia, ut dicit Ambrosius || super Lucam, necessitudini generis religionis divine pietas antefertur. Et Augustinus dicit : Amandus est generator, sed preponendus est creator. Ubi ergo cultus parentum a Dei cultu et obedientia retraheret, vacuaretur exactissimus atque saluberrimus religionis actus ; unde sic parentum cultui1464 et contra Deum insistere1465 455L 142-142 v°. LA 437-438. BB 54-55nil aliud esset quam excellentem pietatis virtutem ac debite obedientie ordinem pervertere. Ob quod dicit Ieronimus in epistola ad Heliodorum : Per calcatum perge patrem, per calcatam perge matrem. Et subdit : Summum genus pietatis est in hac re te esse crudelem. Ubi ergo divinum imperium ad hominem pervenit, jam cedit obligationis vinculum ad parentes. Ait enim Christus ad matrem et Joseph, Luce II° : Quid est quod me querebatis ? Nesciebatis, quia in his que patris mei sunt oportet me esse ? Et hoc maxime, quia1466 in his que ad interiorem motum voluntatis pertinent, nemo patri aut matri aut alicui homini subjicitur sed soli Deo, in cujus dumtaxat potestate est hominis arbitrium movere et convertere ad quodcumque voluerit, ut dicitur Proverbiorum XXI°, cum etiam tota mens hominis nulli alteri quam Deo sit subdita. Ait enim Seneca, tertio libro De beneficiis : Errat si quis existimat servitutem in totum hominem descendere ; pars enim ejus melior excepta est. Mens quidem est sui juris ; corpora vero obnoxia sunt et majoribus ascripta. In quibus, adhuc secundum jura, quantum ad ea que ad naturam corporis pertinent, homo homini obedire non tenetur, sed solum Deo ; quia omnes homines natura sunt pares, ut ait Gregorius, ut puta in his que ad corporum1467 sustentationem || aut prolis generationem spectant. Unde non tenentur servi dominis, nec filii parentibus obedire de matrimonio contrahendo aut de virginitate servanda, et ceteris hujusmodi. Cum itaque mens hominis, ultra predictam ejus naturalem libertatem, interiore divini spiritus motione agitur, jam quo ad illud ad quod | prosequendum seu agendum impellitur a vinculo communis legis penitus absolvitur. Lex namque spiritus lex privata est, que maximam libertatem inducit, secundum illud prime Ad Corinthios III : Ubi spiritus Domini, ibi libertas ; quam quidem sequi tamquam omni alia majorem Ecclesia concedat, ut c. Ex parte, De conversione conjugatorum [X^a III. 32. 9] ; c. Gaudemus, De divortiis [X^a IV. 19. 8] ; c. Licet, De regularibus [X^a III. 31. 18] ; c. Due, 456L 142 v°. LA 438-439. BB 55-56XIX, q. 2 [D. G. II. 19. 2. 2] cura similibus. Unde et hac lege ducti ipsi sancti et sancte Dei non solum parentes et patriam, sed viri uxores et femine viros reperiuntur passim dimisisse ; de quibus in gestis eorum multiplex inducitur narratio. Quamobrem, quia Johanna per divinam revelationem, ut dictum est, mandatum receperat ut ad regem Francie pro allevatione regni veniret, ubi verisimiliter presumere poterat quod si missionem suam parentibus notificaret, forsan a precepti sibi divinitus1468 facti executione retardaretur seu impediretur, non censetur deliquisse si, eis nescientibus, discessit. Et idem plane judicandum est, si hoc ipsum curato suo vel alicui alteri non declaraverit, sed illis dumtaxat quibus patefacere ei injunctum fuit et qui tante rei prodesse poterant, non obesse. Dato nempe quod proba Judith tunc virum habuisset, dum ex Dei occulto impulsu ad castra inimicorum perrexit1469 ut per interfectionem Holophernis ei divinitus suggestam filios Israel crudeliter oppressos liberaret, quis, inquam, diceret quod, si viri sui ne factum hujusmodi attentaret prohibitio forsan intervenisset, debuerit propterea rem adeo piam et necessariam inausam infectamque relinquere ? An non potius divinis monitionibus obedienter parère ac publice saluti humaniter consulere ? Exigit enim justitie equitas, et hoc ipsum divine Scripture proclamat auctoritas, quoniam obedire oportet magis Deo quam hominibus, Actuum V° ; et bonum gentis, quod quidem in pace et salute reipublice constituitur, divinum esse Philosophus tradit. || Unde et ad hoc bene facit id quod Johanna de hoc examinata respondit quod, postquam Deus precipiebat, oportebat ita fieri ; et si habuisset centum patres et centum matres fuissetque filia regis, nihilominus ipsa recessisset. Addiditque quod in cunctis aliis bene obedivit patri et matri, preterquam de illo re-|-cessu ; sed postea de hoc illis scripsit, et ipsi dederunt ei veniam ; hec patent in processu, fol. 31° f. Ex quibus plane1470 constat quod nulla hic fuit protervia seu 457L 142 v°. LA 439. BB 56-57irreverentia in parentes, et multominus contumacia de qua est legis speciale dictum positum Deuteronomii XXI°. Sed neque etiam impietas aut prevaricatio mandati de honoratione parentum, quemadmodum per emulos sibi objicitur et imponitur, ut ex eorum sententiis apparet in registro plenius descriptis.

Sextum capitulum

Quod habitum virilem diu portavit, comam amputavit et arma gestans bellis se immiscuit.

Denique ob id quod Johanna virilem habitum assumpsit et longo tempore portavit, crines ad morem virorum in rotundum sibi prescindi fecit, actibusque bellicis se immiscuit et accommodavit, mirum in modum ab his, qui hunc processum intentarunt, calumniatur ; ideoque diligenter videndum est si in istis merito reprehensibilis fuerit. Notandum itaque, secundum Philosophum in tertio Ethicorum, et Tullium in Rhetorica, quod actio humana potest judicari bona aut mala ex attentione et concursu circumstantiarum, et maxime finis, quia ex fine sumitur ratio omnium eorum que sunt ad finem. Nam, secundum Gregorium Nicenum, id cujus gratia aliquid geritur est principalissim1471 humanorum actuum circumstantia. Et sanctus doctor in pluribus locis ait quod || forma specifica humanorum actuum in genere moris sumitur secundum rationem finis ; unde bonum et malum, que illorum sunt differencie essentiales et specifice, inveniuntur in eis potissime secundum rationem finis, seu in ordine ad finem. Cum ergo finis missionis Johanne atque ordo sue intentionis fuerit, ut patuit, salus reipublice per sublevationem regni Francie hostiliter oppressi, quod quidem dominium divinum bonum esse philosophus tradit, ut dictum est, nullatenus presumi videtur debere malum esse id quod Puella ipsa ad ejus commodiorem assecutionem faciebat vel assumebat. Argumentum 458L 142 v°-143. LA 439-440. BB 57-58ad hoc in1472 c. Suspicionis, § Ab ipso et c. Preterea, De officio delegati [D. G. I. 29. 39 et 5] | et lege II ff.1473 De jurisdictione omnium judicum [Dig. II. 1. 2]. Concordat maxima topica dicens : Cujus finis bonus est ipsum quoque bonum est, et expediens dicitur quod est secundum utilitatem, c. Magne, De voto et voti redemptione [X^a III. 34. 7]. Preterea valde attendenda est atque ponderanda tunc existens adeo miseranda memorati regni calamitas et tantopere urgens sibi succurrendi necessitas ; unde, ut ait Quintilianus, libro VIII° De oratoria institutione : afflante fortuna pene omnia decent ; et regula est quoniam necessitas legi non subjacet, c. II°, De furtis [X^a V. 18. 3] ; c. Sicut [D. G. III. 1. 11], cum similibus. Amplius nihil prohibet et aliquam actionem humanam esse moraliter bonam ex fine et circumstantia, et illam nihilominus non esse bonam simpliciter in genere moris, quia forte non omnes circumstantie seu rationes bonitatis moralis concurrunt : puta, si ratione objecti disconvenientis actus deficiat, ut exempli gratia, si filios1474 de bonis patris sui tenacis et avari, || ut det elemosinam furetur, hec nempe actio, etsi bona non sit simpliciter, quia contingit ibi singularis defectus, videlicet furtum quod est objectum dans actioni quamdam rationem mali ; nam bonum simpliciter ex integra causa consistit, ut ait Dyonisius, cap. IV° De divinis nominibus ; tamen in genere moris non est censenda mala seu non bona propter circumstantiam adjunctam et finem intentum, a quo maxime, ut dictum est, bonitas humane actionis dependet. Unde, sicut contingit aliquam bonam operationem ad malum finem1475 ordinari et mala circumstantia vestiri, et inde ex hoc eam malam seu vitiosam moraliter dici, ita ex opposito contingit aliquam malam operationem ad bonum finem ordinari ac debitis circumstantiis vestiri, et ob hoc virtuosam atque bonam moraliter reputari. Hoc autem accidit quia actiones humane in genere moris absolutam bonitatem 459L 143. LA 440-441. BB 58-59non habent, sed ab alio dependentem, et maxime ex fine seu ex ordine ad finem. Item licet istud, videlicet mulierem assumere et induere habitum viri et econtra, non sit de se seu ex suo genere virtuosum seu laudabile, tamen non potest dici simpliciter et de se vitiosum seu vituperabile, eo quod si1476 aliquando potest1477 hoc bene ac bona intentione fieri, sequitur quod magis sit indifferens quam de se bonum vel malum. Nam, ut ait beatus Thomas [1^a 2^e], qu. XCII, art. II° : Tres sunt differencie huma-|-norum actuum : quidam sunt boni ex genere, et hii sunt actus virtutum, unde quo ad illos lex precipit affirmative ; quidam sunt mali ex genere, sicut sunt actus vitiosi, et respectu horum lex prohibet negative ; alii veto sunt indifferentes, et respectu horum lex habet permittere. Unde, secundum eumdem doctorem, possunt etiam dici indifferentes omnes illi actus qui sunt vel parum boni vel parum mali ; ideoque, quia mulierem gestare habitum viri et e converso quasi medio modo se habet inter bonum et malum, eo quod potest bono vel malo animo fieri, ideo sub legis permissione cadit. Nam, secundum Quintilianum, lib. II°, De oratoria institutione, non est equum id haberi malum quo bene uti licet ; ideoque temerarium est de hujusmodi || actibus velle sinistre aut etiam facile judicare, ut dicit Augustinus, in libro De sermone Domini in monte. Adhuc precepta legis dantur de actibus virtutum ; ad que quidem implenda tenetur solum homo secundum quod actus sumitur in habitudine ipsius virtutis ad illud quod proprie et per se objecto competit, quoniam hoc est necessarium in omni actu virtutis : ut verbi gratia ad objectum fortitudinis proprie et per se pertinet sustinere pericula mortis et hostes aggredi cum periculo propter bonum ; sed non prout sumitur secundum id quod per accidens sive consequenter se habet ad propriam rationem objecti : ut quod homo armetur vel ense percutiat in bello justo, aut aliquid hujusmodi faciat, reducitur quidem ad objectum fortitudinis, sed per accidens.

Primum namque istorum de necessitate precepti est, sicut 460L 143. LA 441-442. BB 59-60et ipse actus virtutis ; non autem secundum, sed solum pro loco et tempore. Qualitas ergo habitus exterioris que ad modestiam pertinet que, secundum Tullium, pars temperantie1478 est, cum non per se et necessario cadat sub propria ratione objecti temperantie, sed solum consequenter et secundario, secundum quod in hoc potest per rationem quedam1479 regula honestatis prestitui, ideo non cadit per se sub necessitate precepti. Denique Johanna, ex vigore sue missionis actibus bellicis occupata, inter viros diu conversari habuit ; unde, quia juvenis erat, ex ipso habitu muliebri facilius potuisset viros ad libidinem provocare, quoniam ex qualitate habitus muliebris ad libidinem alii provocantur, l. Item apud Labeonem § Si quis virgines, De injuriis [Dig. XLVII. 10. 15. 15]. || Unde et hanc causam ipsa communiter videtur | allegasse, ut patet in processu. Que siquidem causa, videlicet ut suam et aliorum tueretur pudicitiam, per se ad hoc sufficiens est ut habitum virilem gestaret. Metus enim virginitatis perdende major quam mortis esse debet, ff. Quod metus1480 causa, l. Isti quidem, et l. II § initium, De origine juris [Dig IV. 2. 8. et I. 2. 2]. Etiam et rationabilis causa est, ne videlicet alios ad concupiscentiam incitaret ; quia qui occasionem damni dat, damnum dedisse videtur, c. Cum homo XXIII, qu. V [D. G. II. 23. 5. 19], ff. Ad legem Aquiliam, l. Qui occidit [Dig. IX. 2. 30], cum similibus ; ideoque illud quod prohibetur in canone illo Si qua mulier XXX dist. [D. G. I. 30. 6], ne scilicet mulier portet viri vestes, sane intelligendum est quoniam ibi signanter additur Suo proposito, glossa : id est malo seu meretricio, sicut faciunt quedam mulieres dum utuntur scissis ac virilibus vestibus, ut licentius peccent. Habiliores enim sunt tunc ad prostituendum et licentius possunt intrare ad aliquos viros et conversari cum eis ; sed, secundum Archidiaconum post Hugucionem1481 et alios, si aliqua mulier habeat bonum propositum, scilicet ut peregre 461L 143. LA 442-443. BB 60-62proficiscatur, vel ut castitatem servet cum alias timeatur de ea amittenda, vel si alius casus necessitatis occurrat, non peccat si tunc virili veste utatur ut periculum facilius possit vitare vel bonum opus et honestum perficere. Nam et mutatio habitus clericis permittitur et assumptio vestis laycalis conceditur || ubi justa causa timoris exigit habitum transformari, c. Clerici, De vita et honestate clericorum [X^a III. 1. 15]. In isto nempe sicut et in multis similibus non usus, sed libido culpanda est, c. Quisquis, XLI di. [D. G. I. 41. 1], super quo verbo Libido ait glossa quod potius consideranda est causa facti quam factum ipsum, c. Occidit [D. G. II. 23. 8. 14] et c. Sciendum, XXIX di. [D. G. I. 29. 1]. Proposito enim et voluntate maleficia distinguntur ; c. Cum voluntate in principio1482 De sententia excommunicationis [X^a V. 39. 54] et l. Qui injurie in principio, ff. De furtis [Dig. XLVII. 2. 53]1483. Absit ergo ut que propter bonum facimus nobis ad culpam imputentur, c. De occidendis [D. G. II. 23. 5. 8]. | Similiter etiam ratio illius precepti. Non induetur mulier veste virili nec vir utetur veste feminea, Deuteronomii XXII°, est diligenter attendenda. Dicit1484 enim sanctus Doctor prima 2^e, qu. CII, art. VI°, quod hoc ideo prohibitum est in lege, quia gentiles antiquitus tali mutatione habitus utebantur ad lasciviam et idolatrie superstitionem. Ad lasciviam quidem, quia ipsi gentiles brutaliter viventes plurimum libidini vacabant, et quia, ut dicit Alexander de Hallis in tertia parte Summe, magna provocatio libidinis viris est vestitus || muliebris et e converso, eo quod vestis illa viro circumdata refricat mulierem et commovet vehementer imaginationem ejus. Ideo, ut talis occasio a populo Dei auferetur, factum est illud preceptum. Idcirco transformare habitum ea intentione qua prohibitum est, licet vitiosum sit, tamen secundum beatum1485 Thomam secunda 2^e, qu. CLXIX, art. II°, hoc potest quandoque fieri sine peccato propter aliquam necessitatem, 462L 143. LA 443-444. BB 62-63ut causa occultandi se ab hostibus, vel propter defectum alterius vestimenti, aut propter aliquid aliud hujusmodi.

Ad idolatrie autem superstitionem hoc etiam gentiles potissime faciebant. Nam, ut dicit Alexander ubi supra, et beatus Thomas in prima 2^e ut prius, in sacris Martis et Veneris pagani tali mutatione habitus utebantur. Nam in sacris Martis, non solum virili veste induebantur mulieres, sed etiam armabantur, ut ipsum tamquam belli et victorie datorem colerent. Simili modo, in sacris Veneris viri induebantur vestibus muliebribus, sacra Veneris excercentes, per hujusmodi sacrilegum ritum mariti se illi Veneri credentes placere. Ideo ad hujus idolatrie superstitionem exterminandam factum est. Addit preterea idem Alexander aliam rationem hujus precepti : videlicet ut credulitas erronea tolleretur qua credebant idolatre per applicationes vestium muliebrium in sacris Veneris conjungi sibi amore fortissima1486 corda mulierum, propter quas illud facerent vel que postea hujusmodi vestibus uterentur. Similiter mulieres id ipsum credebant de viris et virilibus vestimentis. Voluit ergo Deus hunc errorem tollere1487, ne per ipsum filii Israel ad nepharium cultum traherentur. Unde ex his causis videtur addi in ipso precepto Abominabilis enim est apud Deum qui facit hoc. Quodquidem exponens Nicholaus de Lyra dicit | quod in Scriptura sacra abominatio communiter idolatria dicitur. ||

Proinde advertendum quod sanctus Doctor quamdam rationem figuralem hujus precepti videtur assignare, dicens quod per hoc prohibetur ne mulier usurpet sibi1488 officia virorum, puta doctrinam et hujusmodi, aut etiam vir declinet ad mollities mulierum. Ex quo potest colligi quod non est simpliciter morale, sed cerimoniale potius seu legale sicut et illud de non1489 induendo vestem ex lana et lino1490 contextam, Levitici XIX°. Nam preceptum illud de non mutando habitum neque annumeratur Decalogo neque videtur esse conclusio1491 463L 143-143 v°. LA 444. BB 63-64mediate vel immediate dependens ex illo. Denique, si simpliciter morale esset, cum sit negativum obligaret ad semper et pro semper ac in omni casu, quod1492 tamen ex premissis constat non1493 esse verum. Et iterum ea que olim ad cultum Dei et pro illo tempore ordinabantur, aut etiam que sibi tamquam repugnantia prohibebantur, cerimonialia erant seu legalia ; et hoc, sive fuerint ad interiorem cultum, sive ad exteriorem corporis amictum tunc pertinentia, illa vigorem obligationis a tempore legis gratie publicate perdiderunt, nisi forte in ipsa nova1494 ratificata fuerint : quod quidem de hoc precepto minime reperitur. Postremo vero quia, ut presumitur, Johanna habitum ilium ex divina inspiratione accepit, et ad hoc veniunt plene ejus responsa. Unde etiam quamvis de hoc esset morale preceptum, nihilominus interveniente per revelationem divino oraculo seu mandato de assumendo habitum ilium, utique ilium gestando non peccavit. Nam et precepta Decalogi, licet quo ad rationem justitie immutabilia sint, verumtamen, ut ait sanctus Doctor, 1^a 2^e, qu. c^ma, || art. VIII°, quantum ad aliquam determinationem vel applicationem ad singulares actus, ut scilicet hoc vel illud sit homicidium, furtum vel adulterium aut non, hoc quidem est mutabile, presertim quo1495 ad Deum qui horum mandatorum institutor est. Cujus superius posita sunt exempla de Abraham et de filiis Israel et de Osee propheta. Nec obstat si quis dicat quod nihil Deus precipit aut interius suggerit quod virtuti contrarium sit, quale1496 videtur esse illud quod videlicet mulier portet habitum viri. Ad hoc respondetur quod, sicut Deus nihil operatur contra naturam, quia illud est natura uniuscujusque rei quod in ea Deus operatur, ut habetur in glossa Ad Romanos XI°, operatur tamen aliquid contra solitum cursum nature, ita etiam nihil potest precipere contra virtutem ; quia in hoc principaliter consistit virtus et rectitudo voluntatis 464L 143 v°. LA 444-445. BB 64-65humane quod voluntati Dei conformetur et ejus imperium sequa-|-tur, quamvis sit contra virtutis modum consuetum. Ideo in talibus que sic Deus precipit non contingit ex hoc ipso peccare. Porro, extante ipsa lege privata divine inspirationis, ab omni lege communi eximebatur et ab omni culpa penitus expers reddebatur, ut in c. Licet, De regularibus [D. G. III. 31. 18] ; c. Due sunt, XIX q. [D. G. II. 19. 2. 2] cum similibus. Eadem namque lege Jacob fratris vestibus ad patris deceptionem et fratris supplantationem usus est ; alias sibi non licuisset ; ipsumque excusavit a mendacio, XXII, qu. 2, c. Item opponitur [D. G. II. 22. 2. 22], Israelitas a furto, XIIII, qu. 5, c. Dixit Dominus [D. G. II. 14. 5. 12], Sampsonem ab homicidio, XXII, qu. 5, c. Sed non licet et qu. 8, c. Occidit [D. G. II. 23. 5. 9 et 8. 14]1497. Similiter et Moysen de interfectione Egyptii, secundum beatum Thomam, 2^a 2^e, qu. LX, art. ultimo, et hoc innuitur Actuum VII° ; ac etiam Phineem de occisione Zambri, ut legitur Numeri XXV° ; Abraham ab adulterio, Genesis XXI° ; et sic de aliis multis, de quibus in c. Gaudemus De divortiis [X^a IV. 19. 8]. ||

Et omnino idem sentiendum est de incisione corne et aliis quibuslibet ad habitum viri1498 seu amictum pertinentibus, necnon et de armis et ceteris ad fines sue legationis opportunis ac neccessariis. Nam quod in doctrina apostolica legitur de velatione capitis in mulieribus, quippe et quod illis non permittitur tonderi aut decalvari, hoc quidem pertinet ad consuetam decentiam atque publicam sexus honestatem, sicut et ornatus excessivus aut pomposus capillorum, vestium et hujusmodi, ipsis mulieribus interdicitur ob pudicitiam et sanctitatem. Verumtamen istud in casu et cum quadam sobrietate nuptis permittitur, ut patet prima Ad Thymotheum II° ; et hoc videlicet ut placeant viris suis et ne dent eis aliunde peccandi occasionem. Cur itaque illud primum non poterit mulier, presertim ut Deo inspiranti pareat et publice utilitati exacta necessitate deserviat ? Legimus enim viduam Judith 465L 143 v°. LA 445-446. BB 65-66ut divinum oraculum de interfectione Holofernis facilius compleret, mira figmenta, si fas sit dicere, ad sui ornatum composuisse prioremque habitum dimisisse ac commutasse, Judith X°. In istis enim exterioribus rebus quibus utimur non | inest vitium nisi ex immoderantia et abusu, ut dictum est. Quod quidem, secundum Andronicum1499, ex tribus consurgit : videlicet ex vanitate1500, ex voluptate et querendi anxietate. Sed ubi ex opposito concurrunt humilitas, castitas et necessitas, nihil est penitus quod in hoc exteriore cultu prejudicet. Quis enim nesciat similiter apostolum, prima Ad Corinthios XI°, quasi legis cujusdam forma dicere : Omnis mulier orans aut prophetans non velato capite deturpat caput suum ? Et || tamen notum est in quibusdam partibus Francie, ut in Picardia, grandiusculas feminas, crinibus in modum corone attonsis, capite etiam1501 prorsus detecto, in ecclesiis palam orare, quod tamen non prohibet Ecclesia, sed permittit.

Sed ne ulterius distrahamur, constat plures sanctissimas mulieres ejusdem private legis ac spiritus Dei auctoritate, non solum viri habitum sumpsisse comamque succidisse, sed et in eodem statu per totam vitam occulte permansisse ac inter viros conversando perstetisse. Nam in primis habetur de beata Tecla, Pauli apostoli discipula, que volens Paulum sequi comam instituit deponere et habitum viri sumere ; sed prima facie apostolus non permisit, ne forte aliqua tentatio incideret ; sed hoc tandem ipsa fecit et longo itinere cum quibusdam viris juvenibus in ipso habitu ad ipsum perrexit ; neque tamen legitur quod de hoc eam reprehenderit. Hoc autem refertur secunda parte Speculi historialis, libro X°, capitulo XLVIII°. Hujus preterea exemplo, beata Eugenia virgo cum duobus eunuchis Protho et Jacincto tonsa et virili habitu inducta ad beatum episcopum Helenum perrexit ; cui illa votum aperiens, jussit ut in eo habitu persistens in monasterio inter religiosos resideret ; quod quidem longo 466L 143 v°-144. LA 446-447. BB 66-67tempore fecit, et tandem illic1502 in abbatem prefecta fuit : hoc patet abunde eadem parte Speculi, libro XI°, cap. CXVI°. Item beata Nathalia sancti Adriani martiris uxor, similiter se tonxorans habitum virilem sumpsit, ut sanctis martiribus captivis secretius ministraret, et ad idem faciendum multas alias animavit ; ibidem libro XIII°, cap. LXXXIII°. Denique sancta Pelagia cum religiosis reclusa in Monte Oliveti in habitu viri usque post mortem incognita permansit ; ubi prius, libro XII°, cap. XCVII°. Similiter de sanctis virginibus Marina et Eufrosina que usque in finem vite in ipso habitu virili cum monachis residentes incognito seu ignote perstiterunt ; ut diffuse patet eadem parte Speculi, libro XVI°, capitulis vero LXXIII° et LXXVIII°. Quedam etiam sancta virgo origine Corinthia clamidem viri juvenis in-|-duit et discrimen corruptionis evasit, tertia parte Speculi, libro XVIII°, capitulo XCIII°. Et sic de multis similibus.

Non videtur itaque causa legitima subesse cur hec Puella electa tantopere ex hoc criminari debuerit ut ob id reputaretur divine ac sacre doctrine prevaricatrix, apostatrix, aut etiam de ydolatria et execratione sui suspecta haberetur, cum in eo potius subsint omnino contrarie evidentie, ut dictum est. Objiciunt tamen quod ipsa preelegit non recipere sacram communionem tempore statuto ab Ecclesia quam dimittere habitum virilem. Sed hoc manifeste apparet falsum esse. Constat enim ex processu quam sepe numero petierit tunicam longam ad modum unius filie burgensis, ut iret ad ecclesiam, audiret missam et hujusmodi. Certum est tamen quod simpliciter et ex toto illud1503 dimittere noluit, dicens quod melius faciebat obediendo Deo, a quo preceptum habebat ut ilium portaret, subjungens quod bene sciebat quomodo acceperat, sed ignorabat quomodo vel quando ipsum relinquere debebat ; et ita extante cons-||-cientia sua de hujuscemodi oraculo et de re tali que ad maximum bonum ordinabatur, non debuit aliqua suggestione dimittere aut omittere, ut in c. Inquisitioni, De sententia excommunicationis 467L 144. LA 447-448. BB 67-68[X^a V. 39. 44] ; c. Ad aures, De temporibus ordinandorum [X^a I. 11. 5], cum similibus. Sperabat siquidem aut innuebat, cum de dimittendo habitum ilium1504 sollicitaretur, legationem suam forte nondum impletam esse.

Quo autem ad vexillum et arma que gestabat, et etiam ad prelia quibus se immiscebat, satis verisimile est quod in odium hujus potissimum et hac precise occasione processus iste adversus eam motus est. Constabat enim quoniam suorum aggressuum industria ac virtute tunc Anglorum fortuna tam mirabiliter corruerat. Sed si quis attendat, istud causam fidei minime concernit et denique ob hoc Johanna neque proditrix aut dolosa, crudelis, seditiosa, effundendi sanguinis sitibunda et hujusmodi de quibus criminatur censeri aut reputari debuit minime.

Attendendum namque quod, dum ad hoc mittebatur, humiliter se excusavit, dicens quod erat simplex puella que nesciret equitare neque arma portare. Tunc autem voces rememorabant ei calamitatem patrie et regis magnam patientiam, quod denique oportebat ut veniret in Franciam et patria alleviaretur atque Deus eam adjuva-|-ret. Ecce ergo quod non stollide ad ista se ingessit, sed divino precepto, et propter regis ac regni crudelissime oppressi summopere necessariam relevationem inducta fuit. Quoque et non parum ponderandum videtur id quod sepius dixit, videlicet quod ipsamet in prelio vexillum portabat ne aliquem interficeret : sed neque quempiam reperitur occidisse aut etiam percussisse ; quinimo Anglicos hostes litteris semper aut verbis ad pacis tractatum noscitur commonuisse, in ipsosque adversarios quos captivari aut dure contrectari videbat plurimum misericors ac compatiens fuisse, quippe e eorum numero multos absque redemptionis pretio nonnunquam gratis eripuisse. Quid itaque hic inspicitur quod juste aut digne calumniari debeat ? Nam, ut ait Augustinus in libro De Verbis Domini, || et allegatur in capitulo Apud veros, XXIII, qu. I : Apud veros Dei cultores ipsa bella justa sunt, que non cupiditate 468L 144. LA 448-449. BB 68-69aut crudelitate, sed pacis studio geruntur ut mali coherceantur et boni subleventur. [D. G. II. 23. 1. 6]. Et iterum idem Augustinus Contra Faustum ait : Nocendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, impaccatus atque implacabilis animus, feritas rebellandi, libido dominandi, et si qua similia, hec sunt que in bellis jure culpantur ; que plerumque ut etiam inde puniantur publice justitie repugnantes, sive Deo sive aliquo legitime imperio jubente, gerenda ipsa bella suscipiuntur a bonis, cum in eo rerum humanarum ordine inveniuntur, ubi eos vel jubere tale aliquid, vel in talibus obedire, juste ordo constringit. Sed dices : hec femina fuit ; ideo sibi non licuit. In promptu est responsio. Nam id licitum dicitur quod est secundum equitatem, c. Magne, De voto et voti redemptione [D. G. III. 34. 7] ; equum vero quod a juris regula non discrepat seu legi non repugnat. Itaque non memini me de hoc preceptum in lege vidisse, ne videlicet mulieres quandoque arma sumere possint, nisi forte quis accipiat in antedicto precepto Non induetur mulier veste virili, id est armis, eo quod quedam translatio ponit vas ubi habetur vestis ; quod secundum aliquos doctores intelligitur de armis. Ad quos facit veritas hebrayca que habet in isto passu : Non enim1505 vas viri super mulierem. Nunc vero ubi de Jonatha legitur, primi Regum XX°, quod tradidit puero arma sua, in hebreo ponitur vasa. || Sed istud non cogit quia, etiam ad ilium intellectum accipiendo, tamen ratio illius precepti fuit ad vitandam idolatrie su-|-perstitionem quam mulieres exercebant, in sacris Martis arma sumentes, ut dictum est ; ideoque ad propositum nihil facit. Nam cessante causa, cessat effectus, c. Cum cessante, De appellationibus [X^a II. 28. 60] ; et omnis res per quascumque causas nascitur per easdem dissolvitur, c. primo De regulis juris [X^a V. 41. 1]. Et iterum non vanum simpliciter videtur ut, necessitatis urgente articulo, mulier ad prelia vadat, aut militarem actum pro salute reipublice exerceat. Fuit namque Debora prophetes seu prophetissa, 469L 144. LA 449-450. BB 69-70que cum Barach principe ivit contra Sysaram et ejus exercitum, ut patet Judicum IV°, in cujus commendationem sequenti capitulo legitur : Cessaverunt fortes Israel et quieverunt, donec Debora surgeret. Nova bella elegit Dominus et portas hostium ipse subvertit. Super quo Petrus Comestor, in historiis, ait : Nova quidem bella elegit Dominus, ut mulier de viris triumpharet. Fuit et Jahel, uxor Amner Cynei, que ipsum Sysaram principem exercitus regis Jabyn, clavum tabernaculi in tempora ejus defigens dum dormiret, interfecit, ubi prius Judicum IV° ; quod quidem, ut creditur, divino instinctu ambe iste mulieres fecerunt. Denique et Judith Holofernem, principem exercitus Nabugodonosor regis Assiriorum dormientem, divino similiter ducta oraculo, interfecit, et in lectulo corpus truncum relinquens, caput in pera sua ad victorie gloriam et adepte salutis testimonium in civitatem reportavit, Judith XIII°. Ipsam quoque sub bis verbis, in prologo, ita commendat Ieronimus : Hanc enim non solum feminis sed et viris Deus immitabilem dedit, qui castitatis ejus remunerator virtutem talem ei [tribuit]1506, ut invictum ab omnibus hominibus vinceret et insuperabilem superaret. Narrant preterea historie miranda quo ad rem bellicam de quibusdam mulieribus que Amazones dicuntur. Refertur etiam a Tito Livio, libro II° ab Urbe condita, et a Valerio libro III°, cap. III°, atque Orosio, libro II°, unum quasi prodigium de virgine romana nomine Coclia, que Tyberis flumen transnatans e manibus hostium virgines coetaneas obsides vi et astucia eripuit, et parentibus salvas restituit ; unde et in ejus laudem sic || declamat Valerius : Coclia1507 non solum patriam ab obsidione, sed etiam a timore liberavit. Quis ergo non approbet et commendet quod per istam electam Puellam preclare gestum videmus ? Presertim cum in primis per prelatos et doctores se Pictavis et alibi super qualitate sue missio-|-nis districtius examinandam prebuerit, et merito admitti eam debere voce omnium dijudicatum fuerit, more castissime Judith, que ad certamen se preparans 470L 144-144 v°. LA 450-451. BB 70-71sacerdotibus dixit : Sicut quod loqui potui, Dei esse cognoscitis : ita quod facere proposui, probate si ex Deo est, et orate ut firmum faciat consilium meum Deus. Cui responderunt : Vade in pace, et Dominus tecum sit in ultionem inimicorum nostrorum, Judith VIII°. Enimvero divine dispensationis mira res1508 est ut puella de pascuis et post fetantes traducta, confestim grandes emissarios, veloces atque etiam feroces leviter seu alacriter conscenderit, quinimo et supra virorum communem industriam calcaribus adactos direxerit et compescuerit, vexillum et arma secundum exigentiam militaris actus aptissime portaverit, sed, et quod multo mirabilius est, acies exercituum ordinatissime instruxerit, congrediendi et aggrediendi normam et modum non tam prestituerit quam semper presens et prima audaciam ceteris et animum prebuerit, ac tandem in cunctis per eam maxime susceptis triumphos felices reportaverit, per hostes intermedios, per enses, per gladios regem Remis coronandum duxerit, et feliciter ac gloriose coronatum utique per omnia salvum tandem reduxerit, urbes et oppida absque hominum cede subjecerit, exterritos hostes solo sui nominis flatu procul fugaverit. Quid plura morer ? Haud dubie cernimus quod ad hostium confusionem et ad omnium superborum repressionem in manu femine salutem regni Deus constituent Ad quorum denique qualemcumque probationem faciunt aliqua super istorum mirabili eventu longe ab ante prenuntiata, ut imprimis illud Bede quod superius adduximus.

Quidam etiam peritus astrologus Senensis, nomine Johannes de Monte Alcino, fertur per antea sic domino regi inter cetera scripsisse : In consilio virgineo erit Victoria tua ; prosequere victoriam tuam sine intermissione usque ad civitatem Parisiensem, etc. | Merlinus autem vates anglicus ita cecinit : Ex nemore Canuto eliminabitur puella, ut medele curam adhibeat : que, ut omnes arces iniverit, solo anhelitu suo fontes nocivos1509 siccabit. || Lacrimis miserandis manabit ipsa, et clamore horrido replebit insulam. 471L 144 v°. LA 451-452. Q³ 342-344. BB 72 Interficiet eam cervus decem ramorum quorum quatuor aurea diademata gestabunt, sex veto residui in cornua bubalorum vertentur, que nefando sonitu insulas Britannie commovebunt. Excitabitur Daneium nemus et in humanam vocem erumpens clamabit : Accede, Kambria, et junge lateri tuo Cornubiam. Hoc enim vaticinium non omnino respuendum aut despiciendum est, quoniam que iste Merlinus predixit satis commendata reperiuntur.

Ait enim Sigibertus : Multa obscura revelavit Merlinus, multa predixit ventura, quorum aliqua vix intelligi possunt donec apparere incipiant. Solet enim spiritus Dei per quos voluerit, mysteria sua loqui, sicut per Sibyllam, per Barlaam et ceteros1510 hujusmodi. Istud enim legitur tertia parte Speculi Historialis, libro XXI°, capitulo XXX°.

In primis autem ibidem exprimitur locus originis Puelle ex designatione illius nemoris Canuti, de quo superius tactum est ; et dicit Eliminabitur, id est e liminibus1511 dicti nemoris nasci probabitur. Nam ab ostio paterne domus Johanne, facile videtur, ut dicitur in pro-|-cessu. Medele autem cura est regni tunc languentis per Johannam inchoata atque procurata valitudo. Ad arces iniit, cum regem et primores regni exordio sue legationis accersivit ; vel cum inter prelatos et doctores sapientia predites, longum ac districtum | examen Pictavis subivit ; aut etiam cum1512 Aurelianis, Parisius et multas regni spectabiles civitates et munitiones oppidaque fortia, viriliter ac intrepide aggressa fuit ; vel forte quando dominum regem cum proceribus regni ac exercitu multe Remis coronandum, per hostium enses salubriter conduxit. Anhelitu suo, id est dure reprehensionis verbo, nocivos fontes siccabit, hoc est doli conspiratores et perfidos increpabit, suaque gratia et amicitia privabit. Lacrimis miserandis ipsa manabit, quia regni calamitatem et Francorum miserata labores, jugiter deflebit, in pauperesque valde misericors, quin imo et in hostes humiliatos plurimum 472L 144 v°. LA 452-453. Q³ 344. BB 72compatiens erit. Clamore valido replebit insulam, quoniam strepitus victoriose ejus fame universam Anglorum gentem exterrebit1513, et in conspectu ejus prelia committere pavebit. Interficiet vero eam cervus decem ramorum, id est adolescens Henricus in regnum Francie precipiti usurpatione insiliens eam interire faciet, tunc quidem existens etatis decem annorum. Quatuor ipsorum ramorum diademata aurea gestabunt, quia annis fere quatuor ab ortu ejusdem Henrici, in subjectos suos Anglici potestatis sue imperium cum justitia competenti dispensabunt ; sed tandem, omni justitia et populi libertate spreta, per residuum temporis prescripti in cornua bubalorum vertentur, quia subditos suos effrenata crudelitate seu tyrannide persequentur. Ex cujus afflictionis extreme causa, nefando sonitu, id est facinorum suorum relatu et nuntiorum vice populi remurmurantis conclamantium strepitu, insulas Britannie commovebunt, hoc est justitie omnino suppresse cum tumultu remedia implorabunt. Quibus rebus in ea clade perdurantibus idcirco excitabitur Daneium, id est Normannum, quia a Danis processit sic proprie dictum ; Daneium dico nemus, hoc est promiscuum Normannie vulgus ; excitabitur, quia in eadem terra, hinc inde suscitata rebellione, ad ultionem injurie armabitur. In humanamque vocem erumpens clamabit, quia indita sibi humanitate et totis animi precordiis ad naturalem suum principem adspirabit, dicens : Accede, Kambria, id est Francie corona, a Sicambria, civitate antiqua Pannonie, unde Franci provenere, sic dicta. Nam et Clodoveo, protochristiano regi baptismum suscipienti, ait Remigius : Depone mi-|-tis1514 colla Sicamber. Accede, inquam que longe a nobis et diutius quasi proscripta secessisti, et junge lateri tuo Cornubiam, id est Angliam, ut a parte una totum denominetur. Junge quidem lateri tuo, quoniam omnium nostrum votiva est fiducia, te felicium victoriarum successu, tuo imperio Angliam inde conjungere posse.

In multis equidem per ingenia clariora, scio1515, posset et 473L 144 v°. LA 453-454. Q³ 344-345. BB 72-73alius forsan convenientior de dicta prophetia elici intellectus ; sed in talibus satis permittitur, ut unusquisque in suo sensu abundet. Verumtamen omnia que exponendo premisimus, infallibili successu nostris diebus contigisse videmus. ||

Reperitur et alia quedam prophetia, de qua superius in primo articulo meminimus, in qua sic habitur : O insigne lilium, roratum principibus, agris pluribus a satore in virgulto delectabili insitum, immortale floribus et rosis mire redolentibusque vallatum ! Stupescat lilium, contremescat virgultum ! Nam diversa brutalia, advena alitaque in predicto virgulto, cornua cornibus adherendo, quasi penitus suffocabunt, et quasi marcescens rore privato, anguste et paulisper radices pene evellendo, aspidis anhelitibus vastare putabunt. Sed a Puella, oriunda unde primum brutale venenum effusum est, antecedenteque aurem retro dextram modico signo coccineo, remisse fabulante, collo modico, a virgulto triste exulabunt ; fontes irriguos dicto lilio adunando1516, serpentem extra pellendo venenumque cuilibet notificando, lilicolam Karolum, filium Karoli nuncupatum, laurea Remis non manu mortali facta fauste laureabit. Subdent se circiter fines turbidi, fontes tremebunt, clamescet populus : Vivat lilium, fugiat brutum pullulet virgultum ! Ascendet ad campum insule, classem1517 classibus applicando, et ibidem plurima bruta jam clade peribunt. Multorum tunc pax efficietur, multorum claves ultro suum opificem recognoscent. Cives civitatis inclite clade perjurii perimentur, singultus plurimos in se memorando, et muri plurimi ruent intrando. Tunc erit lilii virgultum sicut brutis aliquo modo et sic florebit tempore longo.

Continet siquidem hoc vaticinium laudem multam quoad arma et coronam Francie, intellectum per lilium a satore celesti divinitus transmissum. Commendatur preterea regnum ipsum, quod per virgultum innuitur et hoc maxime quantum ad principes, prelatos et sapientes, quibus regnum noscitur insignitium. Subdit denique pre-|-teritam regni concussionem 474L 144 v°-145. LA 454. Q³ 345-346. BB 73-74ac ipsius pene totalem destructionem, partim per advenas brutos, id est Anglicos, partim etiam per nonnullos domesticos et ibidem nutritos, ad invicem tamen in exercitio crudelitatis conjunctos, actam et procuratam ; adeo ut universum regnum longa afflictione detentum, principibus pene omnibus nunc captis, nunc cesis, successive desolaretur, seu etiam serpentinis infectum conjurationibus, quasi rore privato, id est innata sibi fidelitate marcescens, vastatum omnino putaretur. Proinde ortum Puelle introducit, miro schemate verborum ilium describens : unde, ait, primum brutale venenum effusum est. Hoc autem pro modulo superius exposuimus, ubi de loco originis Johanne agebatur ; sed tamen ut ibi, cum hec1518 designatio ambigua videatur, clariori intelligentie relinquimus. Traduntur insuper quedam signacula ipsius Johanne et quorumdam characterum suorum expresse discretiva, videlicet : tabes rubea retro aurem dextram ; secundum1519 est mollis seu remissa loquela ; tertium vero colli brevitas. Innuitur postea Anglicorum fuga et excidium, quorumdamque principum initas [fuisse]1520 cum rege validas1521 confederationes innovataque pacta ; ex quibus subdole conspirationes multorum perfidorum || patefieri vise sunt. Exprimat tamdem multum clare domini regis coronationem, ac nonnullorum ab ante Anglicis subjectorum liberam spontaneamque deditionem. Necnon et subsecutam ex his describit communem populi letitiam, pacem ac serenitatem. Parisiensium denique, ob perjurii crimen, prodit interemptionem, et offense attritionem. Ad extremum autem concludit futuram regni ab hostibus puritatem atque diuturnam pacis subsequentem tranquillitatem.

In hac enim prophetia sunt multa satis obscura, quedam vero multum aperta et expressa ; aliqua vero mihi videntur transposita et non simpliciter secundum ordinem harum reram et prout successerunt collocata. Quod etiam apud prophetas 475L 145. LA 454-455. Q³ 347. BB 74-75Dei frequenter contigit ; et salvatur per figuram quam ysteron protheron1522 grammatici dicunt. Et quia forte apud multos parum authentica videretur, ideo ejus declarationi minus insistendum placuit. Libenter tamen hic apposita est, quoniam, secundum poetam, etsi non prosint singula, multa tamen juvant. Et est enim hec presens questio de facto ; ideo ab omni circumstantia, secundum rei exigentiam, potest sumi argumentum ; et etiam non facile debent ista contemni1523, maxime ubi fidei catholice aut bonis honestisque moribus nihil repugnans invenitur. Nam, ut | dicitur Johannis III° [8] : Spiritus ubi vult spirat ; et1524 super illo verbo Pauli ad Thessalonicenses V°, Prophetias nolite spernere, ait quedam glossa : Deus qui os asine aperuit sepe revelat minoribus quod melius est.

Ista ergo sufficiant de presenti articulo. ||

Septimum capitulum

Quod Johanna multa verba temeritatis et jactantie videtur protulisse et quedam periculosa in fide asseruisse.

Quia enim in processu videtur Johanna in quibusdam dictis suis, tamquam ex eis etiam in fide reprehensibilis esset, calumniari, ideo adducenda sunt ea verba precipue, in quibus culpabilis ex processu estimatur. In primis est illud quod dixit, videlicet quod certa erat voces sibi apparentes venire a Deo et ex Dei ordinatione, et, ut asseruit, ita firmiter credebat sicut credebat fidem christianam et quod Dominus noster Jhesus Christus passus sit in cruce pro redemptione nostra ; et istud verbum habetur in processu, fol. XVII, E. Sed ad istud jam in parte superius1525 responsum est. Constat enim quod eidem lumini divine videlicet inspirationis innititur fides catholica et revelatio prophetica : super enim veritate immobili1526 476L 145. LA 455-456. Q³ 347. BB 75-76utrumque fundatur. Si enim revelationem habens, ut tradit sanctus doctor, certitudinem non haberet quod illa sunt sibi divinitus revelata, jam fides catholica, que ex revelatione procedit, omnino incerta esset.

Hec autem certitudo revelationis in duobus maxime, tamquam signis manifestis, ostenditur, videlicet in prompta executione facti et in intrepida1527 pronuntiatione verbi. Quorum primum patuit in Abraham, qui in visione prophetica ammonitus prompte disposuit se ad immolandum filium, ut legitur Genesis XXII°. Aliud vero patet in Jeremia, quem cum apprehendissent sacerdotes et pseudo prophete atque omnis populus dicentes : Morte moriatur, paulo post ipse propheta ait : In veritate misit me Dominus ad vos, ut loquerer in auribus vestris omnia verba hec ; Jeremie XXVI°, ubi glossa : Si quando pro necessitate nobis humilitate opus est, sic tamen illam assumamus ne veritatem et constantiam deseramus. Non obstante autem mira simplicitate, Johanna1528 egit tamen efficaciter et prompte | quod divino imperio jussum et commissum illi fuerat, ut patuit manifeste in levatione obsidionis coram Aurelianis et domini nostri regis felici et prospera coronatione Remis ; in quibus potissimum duobus credo sue legationis fines, et maxime, constitutas fuisse, quoniam circa hec duo presertim, ubi de suo mirabili adventu hinc inde et diversimode interrogatur, universa tendunt responsa ; que tamen ambo per ipsam, miro modo operante Deo1529, feliciter et perfecte completa sunt. || Que autem proinde gessit, quasi superogata mihi viderentur, nisi ex suis dictis constaret quia et post modum jugiter suarum vocum consolationes habuit. Et ad hoc veniunt ea que captiva in judicio existens, non tam mirabiliter quam perseveranter et constanter, plurima etiam ventura cum certa1530 temporis designatione predixit ; de quibus superius late satis discussum est. Sed quod procul dubio, ut de Jeremia nunc dictum est, expressum 477L 145. LA 456-457. BB 76-77signum sit de veritate revelationis divine, dum scilicet constanter et intrepide annunciatur, plane innuit Quintilianus, libro VIII°De oratoria institutione, sic inquiens : Prodit se quantumlibet custodita simulatio, nec unquam tanta est loquendi facultas, que non titubet et hereat quotiens ab animo verba dissentiunt. Posset etiam et faciliter responderi de illo adverbio sicut, quod est nota similitudinis, non identitatis seu adequationis. Unde sufficit in predicto verbo Johanne, quod sit utrobique qualiscumque similitude cum1531 certitudine, quamvis non fuerit aut sit in utroque similium aqualis credulitas vel adhesio. Nam multa talia legimus, ut est illud in symbolo Athanasii : Sicut anima rationalis et caro unus est homo, ita Deus et homo unus est Christus. Tamen manifestum est quod utrobique magna interjacet distantia, cum Christo sit in duabus naturis sola unitas suppositi vel persone, in homine veto unitas nature et persone1532. Ad idem, prout Leo papa testatur, apostolus Petrus de Symone mago ait : Sicut in Christo due sunt substantie, scilicet Dei et hominis, ita in Symone isto sunt due substantie, scilicet hominis et dyaboli. Similiter et Aymo, super epistolam ad Thessalonicenses, ait : Sicut in Christo omnis plenitudo divinitatis habitavit, ita in antichristo plenitudo omnis malitie et iniquitatis habitabit, quia in ipso erit caput omnium malorum dyabolus. Certum || est autem quod in his magna distantia est ; multaque talia in Scripturis etiam divinis reperiuntur, que quidem ad sanum intellectum trahere oportet. Et ad idem quedam exempla habentur, et ad predictum sensum exponuntur in capitulo | Damnamus circa finem, De summa Trinitate [X^a I. 1. 2] ; et quidem plurimum refert inter similitudinem et identitatem, ut bene innuit Anselmus in libro De similitudinibus, nam et communiter dici solet quod similitudines semper uno pede claudicant. Rursus potest accipi ex dictis ejusmet alia hujusmodi responsio. Nam frequenter allegavit se ideo esse certam de bonitate illarum vocum propter bonam doctrinam et bonam confortationem 478L 145-145 v°. LA 457. BB 77-78quam sibi dabant ; quod quidem sufficiens est ad prebendum hujus certitudinem. Nam, super illo verbo secunde ad Corinthios XI° : Sathanas se transfiguravit etc., ait glossa quod dyabolus semper ad mala sua intendit ducere. De istis nempe satis superius dictum est.

Aliud autem verbum in quo Johanna calumniatur est1533 quia dicebat se adeo firmiter credere quod salvaretur in paradiso, ac si jam esset ibi. Ad istud dicitur quod fundatur in promissione facta ei per spiritus ei apparentes, qui sibi dicebant : Accipias totum gratanter, non cures de martirio tuo, tu venies finaliter in regnum paradisi ; et hoc dicebant ei simpliciter et absolute, hoc est sine defectu. Ista patent in processu fol. XXXVIII° A. Certitude enim, secundum Doctorem sanctum, nihil aliud est quam determinatio intellectus ad unum. Et tanto major est certitudo, quanto fortius est illud quod certitudinem causat. Spiritibus ergo illis omnino credere debuit, ut vult Augustinus super illo verbo Timuit Jacob valde etc., Genesis XXXII°. Et Chrysostomus : Quandocumque || enim Deus aliquid indicat, oportet in fide suscipere ; nam super hujusmodi disceptare contumacis est anime. Item Beda : Cum angelus promittit, jam dubitare non licet. Preterea1534 hec firmitas credendi in Johanna nihil aliud erat quam certitudo spei ; que siquidem virtus, ut in tertio scripto ait sanctus Doctor, quantum in se est, inclinat infallibiliter et ducit in vitam eternam. Sicut namque fides innititur veritati prime, que non potest decipere, ita spes ex gratia et meritis proveniens innititur largitati1535 summe, que non potest deficere. Unde etiam, quantum ad inclinationem habitus, magna est spei1536 certitudo in habente spem cantate formatam. Est enim, ut idem doctor ait, quasi certitudo nature, que nunquam deficit nisi per accidens. Unde, super illo verbo psalmi Singulariter in spe constituisti me, dicit glossa : id est in una spe qua singulariter unum et verum bonum 479L 145 v°. LA 457-458. BB 78-79spera-|-tur non in1537 multiplicitate hujus seculi, et profecto erit quod speratur. Nam et Paulus, ad Romanos VIII°, dicit : Spe enim, glossa id est certa, salvi facti sumus. Et ad hoc facit quod ipsa Johanna sepe dixit, videlicet quod non requisivit aliud premium a vocibus suis nisi salutationem anime sue.

Est et alia responsio valde efficax ad hoc ex ejus verbis collecta, quia dixit quod certitudinem illam intelligebat, dummodo bene custodiret illud quod promiserat Deo, videlicet quod servaret virginitatem tam anime quam corporis. Per quam intelligitur plena et perfecta non solum illiciti actus, sed et cujuslibet inordinati consensus resecatio, juxta illud secunde ad Corinthios XI° : Despondi enim vos [uni]1538 viro virginem castam ; ubi glossa non || solum integritate corporis que paucorum est, sed incorrupta fide mentis que est omnium fidelium. Virginem, inquam, quia sine corruptione mali operis et sine pravitate erroris ; castam vero, quia sine estu male voluntatis. Unde et Augustinus, libro de sancta virginitate : Servatur in fide inviolata1539 quedam castitas virginalis, qua Ecclesia uni viro virgo coaptatur. Et ita premissum verbum in nullo prejudicat.

Item semel dixit quod noverat unum Burgundum cui1540 voluisset caput esse truncatum ; quod quidem verbum videtur crudelitatem sonare et contra caritatem esse. Ad quod dicitur quod ipsa omnem in isto culpe notam abstulit dum subdens ait : Si tamen placuisset Deo. Nam et Judith de Oloferne dixit : Fac, Domine, ut gladio suo proprio superbia1541 amputetur ; ubi glossa : Non hoc dicit delectatione pene, sed amore justitie, sicut prophete qui, quod in spiritu justo judicio vident futurum, in eodem spiritu predicunt faciendum, ymo per eos ipse predicit qui per eos revelat atque facit ; quale est illud : Fiat mensa eorum coram ipsis in 480L 145 v°. LA 457-458. BB 78-79laqueum, etc. ; et illud Pauli ad principem sacerdotum Percutiet te Deus, paries dealbate1542, Actuum XXIII°.

Est et illud in quo mirabiliter vexatur, videlicet de eo quod refert unum angelum de alto venisse ; qui, dum pro tunc cum rex esset in Castro de Chygnon, intravit per ostium camere domini regis, et Johanna erat cum eo ; gradiebaturque idem angelus super terram, et ambulabat eundo ab ostio camere ; et cum pervenisset ad regem, fecit ei dictus angelus reverentiam inclinando se coram eo, et reduxit ei ad memoriam patientiam magnam quam habuerat in suis tribu-|-lationibus ; tradiditque ei quoddam signum opulentissimum, presentibus et hoc ipsum videntibus multis principibus ac prelatis ipsius regni, qui etiam angelum prefatum1543 signum tradentem viderunt ; et ille angelus erat bene associatus aliis angelis, quorum aliqui habebant alas, aliqui erant coronati et alii non, et etiam in illa societate erant sancte Katherina et Margareta. Hec est summa ipsius assertionis que apud quosdam || multum absurda et angelice1544 proprietati atque dignitati absona reputata fuit. Sed si diligenter consideretur, et alia quedam, ut dignum est, adjungantur, que ad illius explanationem faciunt, nihil profecto reperietur absurditatem aut etiam falsitatem continens. Notum est enim quod istud concernebat misterium grande ad dominum regem Francie et totius regni salutem directe pertinens. Unde inter adversarios Johanna hostiliter captivata ex industria et prudentia quedam super hac interrogatione respondit, que ad terrorem inimicorum facerent, ut est quod illud signum fuit quod angelus certificavit regem, apportando ei coronam et dicendo quod ipse haberet totum regnum Francie integre cum auxilio Dei, mediante labore ipsius Johanne. Hoc habetur fol. LXVIII° A, et multa similia eis dixit.

Alia veto caute subticuit, vel que de hoc quoquomodo enuntiavit sub occulto verborum scemate et quasi parabolice fuit. Unde et jurando semper protestata est quod de illis 481L 145 v°. LA 459-460. BB 80-81que ibant ad dominum regem possent illi multa petere, de quibus ipsa non responderet1545 eis veritatem. Quod quidem ei licitum fuit triplici ratione.

Primo, quia res de se erat propter sui magnitudinem non plene seu aperte revelabilis. Etenim sacramentum regis bonum est abscondere, ut habetur Tobie XII°. Secundo, ne perjurium incurreret : promiserat enim, ut sepius asseruit, se nunquam dicturam secreta que ad dominum regem ibant. Tertio, quia sicut non licet mentiri seu pejerare, ita licet, caute respondendo, veritatem tacendo fingere, sicut fecit Abraham coram Pharaone, Genesis XII° ; et allegatur in capitulo Queritur, § Ecce, XXII, q. 2 [D. G. II. 22. 2. 22]. Sic enim quandoque prophete et sancti Dei viri frequenter sunt locuti ; neque tamen in hoc propterea fuerunt mentiti. Ait enim beatus Augustinus, in libro De questionibus evangelii : Non enim omne quod fingimus mendacium est, sed quando id fingimus quod || nihil significat, mendacium est. Cum | autem fictio nostta refertur ad aliquam significationem, non est mendacium, sed aliqua figura veritatis. Alioquin omnia, que a sapientibus et viris sanctis vel etiam ab ipso Domino nostro figurate dicta sunt, mendacia deputabuntur, quia secundum usitatum intellectum non subsistit veritas talibus dictis ; sicut est parabola de filio prodigo, que sic facta refertur ad rem quamdam significandam. Fictia ergo que ad aliquam veritatem refertur, figura est, que autem non refertur, mendacium est. Et beatus Thomas, secundo libro Sententiarum, di. VIII, art. 3°, dicit quod in metaphoricis1546 locutionibus non est falsitas, eo quod non proferuntur ad significandas res quibus nomina sunt imposita, sed magis illas in quibus dictarum rerum similitudines inveniuntur. Nam et jure aliqua finguntur, ut capitulo Accusatus, De hereticis, libro VI° [VI° v. 2. 8] et L di. c. Ferrum [D. G. I. 50. 18]1547, cum ibi notatis. Christus etiam finxit se longius ire, Luce ultimo ; et Judith universa verba que ad Holofernem dixit, Judith XI° sunt penitus ficta, ut patet 482L 145 v°-146. LA 460-461. BB 81-82intuenti. Ymo etiam et ironice quandoque sancti prophete loquuntur, ut Micheas quando ad regem Israel dixit : Ascendite, cuncta enim prospere evenient, tertio libro Regum ultimo, et secundo Paralipomenorum XVIII°. Fictio ergo que in malum sonat proprie est, cum quis unum dicit et aliud in mente sentit ac exterius agit, ut innuitur in glossa Sapientie primo Spiritus discipline effugiet fictum ; et in hoc sensu loquuntur jura ut c. Zizania prima qu. 1 [c. Symonia, D. G. II. 1] ; ac c. Salvator, qu. III [D. G. II. 1. 2. 8], et c. Ostenditur, De consecratione, di. IIII [D. G. III. 4. 32]1548. ||

In premissis itaque, cum de re gravissima ageretur et per inimicos regis capitales Johanna de revelando secreto in futurum regni detrimentum acerrime molestaretur, utique sagaciter egit parabolicis scematibus apud illos utendo, ut gentem etiam reprobe superstitioni intentam ejusque prestigiosam artem prudenti arte, et in eo casu licita ac expedienti, caute deluderet. Dicamus ergo quod ipsamet angelus fuit, sicut etiam et quodam loco1549 se declarat. Nam angelus nomen est officii, secundum Gregorium, et nuntius angelus dicitur, ut patet Malachie II° et Mathei XI°. Et istud recte consonat dictis ejus de ascensu per gradus, de ambulatione per cameram, de | inclinatione et reverentia domino regi facta, et si qua sunt similia.

Quod autem de alto angelus venit, ipsa exponit se hoc intelligere quod de precepto Dei angelus ille venit. Neque enim absurdum aut superbum reputari debet, si se angelum de sua missione loquens nominavit.

Equidem primo non absurdum, quia ipsius rei seu operis verus effectus secundum nominis proprietatem successit, ut patuit ; sed neque superbum putari debet, quia idem expresse legimus de Debora, que in cantico suo angelum se nominavit, ut in Historia scolastica magister refert ; et etiam in glossa Judicum V°, ubi sic habetur : Debora se dixit angelum, id est nuntium Domini. Nam et Johanna interrogata si per meritum suum ille angelus mittebatur, humiliter ac prudenter 483L 146. LA 461-462. BB 82-83respondit dicens quod veniebat pro magna re, scilicet pro dando succursum bonis gentibus de Aurelianis, et etiam pro meritis sui regis et boni ducis Aurelianensis, fol. 78°1550. De signo vero illo seu corona, de qua sic moleste ipsa impetitur1551, ex ejusdem dictis aperte satis colligitur quod nihil aliud per hoc intelligebat, nisi futuram domini regis coronationem, quam fiducialiter illi predicebat atque promittebat. Dixit enim, de corona loquens, quod erat adeo pretiosa et dives quod non est aurifaber in mundo qui sciret eam facere, aut etiam homo vivens qui eam posset describere. Et consonat huic premissum dictum Engelide scilicet1552 : Laurea Remis non manu mortali facta fauste laureabit. Preterea, ut dixit, || significabat quod dominus rex teneret regnum suum. Fuit autem tradita ipsa corona archiepiscopo Remensi, qui eam recipiens tradidit domino regi, ipsa Johanna presente, fuitque reposita in thesauro ejusdem domini nostri regis. Et adjecit quod signum illud durabit usque ad mille annos et ultra. Ex quibus omnibus manifeste colligitur quod parabolice loquebatur, intelligens ista de coronatione domini regis, que brevi tempore post, largiente Deo, feliciter est subsecuta, includens multa que ad circumstantias ipsius coronationis, ut inde contigit, attinebant. Per assistentiam autem angelorum et sanctarum virginum Katherine et Margarite nil aliud intelligendum puto, nisi speciale ad rem tam miraculosam procurandam atque perficiendam illorum suffragium, quamvis etiam non omnino diffitendum sit plures angelos et sanctos illi sacratissimo misterio, vidente Johanna, forsan astitisse, cum utique ipsa sacrosancta unctio regum Francie a Deo | celitus emissa comprobetur. Vel forte intellexit per illos angelos habentes alas et non habentes, coronatos et non coronatos, personas notabiles diversorum statuum, conditionum et locorum ibi in multitudine copiosa existentes, ut per alatos proprie et heraldos et precones, per non alatos vero quoslibet alios intelligamus ; et similiter per coronatos prelatos 484L 146. LA 461-462. BB 82-83et quoscumque ecclesiasticos accipiamus ; exponendo etiam de dictis virginibus sanctis1553, prout modo dicebatur. Et ita hujus assertionis aliqua videntur esse referenda ad coronationem1554, quam Johanna exhibuit in spe, reliqua vero quando impleta fuit1555, in re et veritate. Credibile tamen est quod nonnulla fuerunt in ipso Puelle primario adventu his secretiora, et que ceteros omnes penitus latent, quorumque dumtaxat conscii fuerunt dominus noster rex et ipsa Johanna. De his namque divinare non possumus ; sed neque profecto nostra interest de ipsis misteriis et occultis nimium sollicitos investigatores esse.

Denique imponitur Johanne se jactasse quod nunquam fecit opera peccati mortalis. Sed istud plane falsum est. Nam interrogata captiose, utrum sciret se esse in gratia Dei, multum quidem catholice ac humiliter respondit dicens : Si ego non sim, Deus ponat me, et si ego sim, Deus teneat me in ilia. Asseruit tamen se nescire si esset in peccato mortali ; verumtamen addidit quod esset plus dolens de mundo, si sciret se non esse in gratia Dei. Non denique putat se fecisse opera peccati mortalis ; et : Non placeat, inquit, Deo quod || unquam fecerim aut faciam opera per que anima mea sit onerata. Credebat etiam quod nemo potest nimis mundare conscientiam suam, et quod, si esset in aliquo magno peccato, vox non veniret ad eam ; videturque sibi quod, quando audit eam aut videt, non est in peccato mortali. Ista sunt que ad hoc respondit : que profecto quam sana sint et pia, nemo qui sane intelligit ignorat.

Demum est quoddam aliud ejus verbum, ubi post revocationem dixisse refertur1556 quod se damnaverat pro salvando vitam suam, consentiendo videlicet in eam grandem proditionem, ut dixit, dum abjurationem fecit. Istud enim sic acriter a quibusdam denotatur, ut ab eis mortiferum responsum dicatur. Sed sane accipiendo, nihil prejudicat, quoniam 485L 146-146 v°. LA 462-463. BB 84-85in primis forte damnationem appellavit penam mortis, quam inde ex illa revocatione incurrit. Unde hic modus loquendi satis proprius est et usitatus, juxta illud Luce XXIII° [40] : In eadem damnatione es, glossa : Id est pena ; et ejusdem XXIV° [20] le-|-gitur de Christo Tradiderunt eum principes populi in damnationem mortis. Etiam beatus Jeronimus, de se ad Eustochium scribens, ait : Ibi ergo qui me ita damnaveram etc. Que siquidem damnatio, secundum apostolum secunde ad Corinthios III°, gloriam potius quam culpam vel ignominiam importat. Unde et Johanna caute videtur dicere quod se damnaverat ; non autem dixit quod animam suam damnaverat. Preterea forte damnationem vocat peccatum quod incurrere potuit, quia ex timore humano abjurationi et revocationi se submisit. Et ad hoc plane facit illud quod postea subdit, videlicet quod sese damnaret si diceret quod non bene fecisset id quod fecit, vel quod Deus || eam non miserit. Hoc profecto nulla ex causa aut negare aut minus revocare debuit ; quoniam, ut ait sanctus Doctor in questionibus de veritate, ad denuntiationem veritatis revelate requiritur audacia quedam, ut non terreatur quis loqui veritatem propter adversarios veritatis, secundum quod Dominus Ezechieli1557 dicit, Ezechielis1558 tertio capitulo : Dedi faciem tuam valentiorem faciebus eorum, et frontem tuam duriorem frontibus eorum. Sequitur : Ne timeas eos, neque metuas a facie eorum. Et Ecclesiastici IV° [24] : Pro anima tua non confundaris dicere verum. Et ex isto potuit peccare, quia quamvis quod naturale sit quod homo refugiat proprii corporis detrimentum, tamen quod propter illud recedat a justitia est contra rationem et veritatem, ut patet per Philosophum in tertio Ethicorum et ut habetur in canone, XXXII, q. 5, in cap1559. Ita ne [D. G. II. 32. 5. 3], melius est omnem penam pati quam malo consentire. Unde etiam laudabile non est homines revereri aut timere, in quantum Deo contrariantur, secundum illud Ecclesiastici XLVIII°, ubi de Helya 486L 146 v°. LA 463-464. BB 85-86aut Helyseo dicitur : In diebus suis non pertinuit principem, glossa : humano vel mundano timore. Forte ergo non ex toto in hac parte potest excusari Johanna, sicut neque laboramus eam simpliciter ab omni culpa, sed potissimum ab heresis1560 crimine, de quo magis impetitur reddere innocentem. Si vero non in toto, tribus tamen modis potest a tanto legitime quoad hunc articulum1561 excusari. Primo, quia longa carcerum afflictione detenta, importuna et continua examinationum protractione vexata, captiosa interrogationum circumvolutione tentata, ymo et gravi instante qua tunc laborabat egritudine macerata, nemini quidem debet mirum esse, si forsan in verbo quandoque deviaverit1562, cum scrip-|-tum sit, Jacobi III° : In multis offendimus omnes. Si quis in verbo || non offendit, hic perfectus est vir. Quod, secundum glossam, etsi non sit impossibile, tamen est vix inevitabile1563. Unde Ecclesiastici XIX° : Quis est enim qui non deliquerit in lingua sua ? Ideo consideranda est in Johanna sexus fragilitas, lingue prona lubricitas, ac questionum et interrogationum sibi factarum varietas atque tediosa continuitas.

Secundo, excusari digne potest ex fraude et deceptione sibi facta. Nam, ut patet ex informationibus factis Rothomagi, per fictas suasiones variaque promissa fuit circumvoluta ad abjurandum, de qua seductione inferius magis ; unde ad hoc proprie facit quod hoc ipsum appellat, ut premissum est, grandem proditionem. Ait namque sapiens Ecclesiastici XXXVII° : A zelantibus te, id est invidentibus, absconde consilium1564. Sequitur : Omnis consiliarius, supple talis, prodit ; et in eodem passu quedam glossa bene ad propositum dicit : Consiliarius malus est, qui contra anime salutem consulit. Ideo ille eligendus1565 est qui sibi et aliis consulit id quod Deo placet ; alias inimicum est consilium ei quod est a Spiritu Sancto infusum. Propter quod, cum Johanna in 487L 146 v°. LA 464-465. BB 86-87isto fuerit fraudulenter contra inspirationes delusa, ut patet, quia in processu fatetur et asserit se nunquam intellexisse aut intendisse quod sibi inspirata revocaret, ideo licite se excusat plangendo et conquerendo : unde et de hoc minime tenetur, quia is qui decipitur pro non volente accipitur. Nam dolosa persuasio plus est quam violenta coactio ; l. III § Si quis, ff. De libero homine exhibendo1566 [Dig. XLIII. 29. 3]. Nec mirum si decepta talibus suasionibus fuerit ; nam viro Dei et sancto prophete venienti in sermone Domini1567 de Juda in Bethel, ut legitur tertii Regum XIII°, multo mirabilius accidit, quia necdum completa, ymo neque quasi incepta, sua legatione, verbis pseudo prophete delusus fuit. ||

Tertio valde rationabiliter excusari potest ex metu mortis sibi incusso, qui utique in constantissimum virum cadere potuisset. Terror namque, ut ait Julius Celsus libro IV°, hominibus consilium mentemque eripit ; ideoque verba in hujusmodi trepidatione prolata non imputantur ; ut c. [In]justum, XI, q. 3 [D. G. II. 11. 3. 89] ; can. Notificasti, XXXIII, q. 5 [D. G. II. 33. 5. 2]1568 ; c. Presbyteros, l di. [D. G. I. 50. 32] cum multis similibus. Sed de isto magis plene inferius videbitur.

Notandum tamen, pro hujus dicti et consimilium si qua sint ampliori excusatione, quod secundum Thomam, 2^a 2^e, qu. CLXXII, art. ultimo, in revelatione prophetica mens movetur a Spiritu Sancto. Est autem mens humana instrumentum sed valde deficiens respectu Spiritus Sancti qui est principale agens ; et ideo, cum aliquis per revelationem movetur vel ad aliquid apprehendendum aut loquendum aut faciendum, frequenter contingit cum aliquo cognitionis defectu. Si ergo contingat aliquem cognoscere se moveri a Spiritu Sancto ad aliquid estimandum vel significandum verbo aut facto, hoc proprie pertinet ad prophetiam. Verbo quidem, ut patuit in David qui dixit, secundi Regum XXIII° : Spiritus Domini locutus est per me ; intellexit enim quid per verba 488L 146 v°. LA 465-466. BB 87-88sibi revelata Spiritus Sanctus intenderet ; facto vero, ut patuit in Jeremia, qui intellexit quid significaret dum abscondit lumbare in Euphratem, Jeremie XIII°. Cum autem mens movetur, et non cognoscit quid per verba aut facta sibi significetur, non est perfecte prophetia, sed quidam instinctus propheticus quem interdum, ut ait Augustinus, secundo super Genesim ad litteram, Nescientes humane mentes patiuntur. Et iterum magis est proprium prophetie cognitio quam operatio. Ideo infimus gradus || prophetie est cum aliquis ex interiori instinctu movetur ad aliqua exterius facienda, sicut Samson, de quo dicitur, Judicum XV°, quod Irruit spiritus Domini in eum et sicut solent in ardorem ignis ligna consumi, ita et vincula quibus ligatus erat dissipata1569 sunt et soluta. Cum ergo Johanna solum perhibuerit se missam fuisse ad operandum pro instauratione ac sublevatione regni, non est mirandum si aliquod tale verbum, ut premittitur, instante presertim passione timoris vel alias, protulerit. Non enim ad predicandum aut docendum secrete aut publice se immiscuit aut1570 ad aliquid tale se transmissam fuisse jactavit ; ideoque periculosi erroris nihil inesse plane credendum est aut juste estimari debuit vel potuit.

Octavum capitulum

Quod judicio militantis Ecclesie de dictis et factis suis se submittere, ut videtur, recusavit.

Circa hanc submissionem majora et difficiliora interrogatoria Johanne facta potissimum versari apparent ; et hac maxima tendicula ducentes processum eam illaqueare astuta et longua venatione student, pretendentes in eo, si illa recusaret aut differet se submittere, statim convincererur in fide errare et de auctoritate Ecclesie catholice male sentire. Unde, ut appareat1571, non obstante questionis hujus seu 489L 146 v°-147. LA 466-467. BB 88-89interrogatorii non solum difficultate sed et captiositate, quod in isto passu Johanna pie et catholice respondendo se habuerit, ostendendum est in quibus fideles, presertim inferiores et simplices, tenentur de necessitate judicio Ecclesie obedire1572. || Sciendum ergo quod in hiis que fidei sunt maxime tenentur fideles se submittere Ecclesie, ordine tamen quodam : sic videlicet quod inferiores per majores et superiores debent circa ea instrui et regulari. Cujus ratio est : nam explicatio credendorum fit per revelationem divinam, quoniam credibilia ipsam naturalem rationem excedunt.

Revelatio autem divina ordine quodam ad inferiores pervenit per superiores, ut patet per Dyonisium, cap. VII° Celestis Jerarchie ; et ideo pari ratione explicatio fidei oportet quod veniat1573 ad inferiores per majores. Unde, sicut superiores angeli qui inferiores illuminant habent pleniorem notitiam de rebus divinis, ut idem Dyonisius dicit, cap. VII° Celestis Jerarchie, ita etiam superiores homines ad quos pertinet alios erudire tenentur pleniorem notitiam de credendis habere et magis explicite credere ; ita quod, secundum Innocentium, cap. I°, De summa Trinitate [X^a I. 1. 1], est quedam mensura fidei ad quam quilibet tenetur et que sufficit simplicibus ad salutem, et forte omnibus laicis : ut scilicet, quia oportet quemlibet discernentem et maxime adultum accedentem ad fidem credere quod Deus est, quod est punitor omnium malorum et remunerator omnium bonorum, quod est redemptor noster, et illa maxime de quibus Ecclesia pre-|-cipuum festum facit. Alios autem articulos sufficit quod credant simpliciter et implicite, id est quod credant verum esse quicquid credit Ecclesia catholica ; et hec fides implicita sufficit laicis1574 ad salutem. Ymo, ut idem1575 Innocentius dicit1576, si aliquis talis, naturali ratione motus, dicat quod Pater est major Filio vel prior, aut quod tres persone sunt tres res distincte ad se invicem, vel aliud simile, dummodo sic credat quia credit 490L 147. LA 467. BB 89-90Ecclesiam sic credere, et suam opinionem fidei Ecclesie supponat, sec suum defendat errorem, sed paratus est || sic credere sicut credit Ecclesia catholica, nunquam hereticus judicatur ; quia, licet sic male opinetur, tamen1577 non est illa fides sua, ymo fides sua est fides Ecclesie, ut cap. II°, De summa Trinitate, § penultimo ad finem [X^a I. 2. 2]1578 ; et c. Hec est fides, XXIII qu. 1 [D. G. II. 24. 1. 14]1579. Et Petrus de Tharantasia ait quod explicatio fidei fit per sacram doctrinam : unde, Ad Romanos primo, dicitur : Fides ex auditu. Ideo ei cui pauca vel nulla de fide sunt explicita, sufficit preparative1580 etsi non completive fides implicita. Et Magister sententiarum, lib. III°, di. XXV, dicit quod in Ecclesia sunt aliqui minus capaces, qui articulos symboli distinguere et assignare non valent, omnia tamen credunt que in symbolo continentur ; credunt enim que ignorant habentes fidem velatam mysterio. In cujus exemplum Moyses cerimonias legis ac divina mysteria, sub quodam figurarum velamine seu magis sub typo, rerum sensibilium representatione, rudi populo tradidit, ut sic saltim implicite cognosceret quid sub illis figuris deserviret1581 ad honorem Dei. Similiter et beatus Augustinus, lib. XV°, contra Faustum, ait : Turbam Ecclesie non intelligendi vivacitas sed credendi sumplicitas tutissimam facit. Et hujus sane1582 efficacem1583 rationem assignat sanctus Doctor, tertio scripto1584, di. XXV, art. l, dicens quod actus fidei hoc modo necessarius est ad salutem, quia intentionem dirigit in omnibus actibus aliarum virtutum ; et ideo tantum oportet unicuique de fide explicita habere quantum sufficit ad dirigendum ipsum in finem ultimum. Unde non est de necessitate salutis, ut homo omnes articulos fidei explicite cognoscat ; quia sine aliquorum explicatione potest 491L 147. LA 467-468. BB 90-91homo habere rectam intentionem in finem. Unde et communiter ponitur casus a doctoribus de aliquo qui in silvis inter animalia nutritetur1585 et non inter fideles, quam fidem posset ille habere. Respondet idem sanctus | || Doctor quod si talis sequatur ductum rationis naturalis cum appetitu boni et fuga mali, nihilominus, etsi instructorem fidei non habuerit, salvabitur. Ad providentiam namque Dei pertinet ut cuilibet provideat de necessariis ad salutem, dummodo ex parte sua non prestet impedimentum. Ideo certissime tenendum est quod, cum Deus facienti quod in se est et ductum rationis naturalis sequenti non deficiat in hiis que sunt necessaria ad salutem, quod Deus tali revelaret per internam revelationem1586 ea que sunt necessaria ad credendum, aut ad eum aliquem fidei predicatorem dirigeret, sicut Petrum misit ad Cornelium, Actuum X°.

Hiis itaque premissis super articulo isto plenius discutiendo, attendenda1587 est in primis ipsius quesiti Iohanne facti non solum arduitas, sed et involuta ambiguitas ; secundo, ejusdem Iohanne manifesta simplicitas ; et tertio, professa per eam et ostensa in hac parte sana credulitas.

Ista namque questio, an scilicet vellet se de dictis et factis suis submittere judicio Ecclesie, plurimum difficilis et ardua in proposito videtur, attenta presertim materia de qua se submittere tam crebro infestatur. Dicta namque ejus, de quibus potissimum hii1588 querunt ut se submittat, ad suas maxime apparitiones et revelationes ac futurorum quorumdam prenuntiationes, de quibus late superius habetur, spectant ; facta vero ejus policiam civilem, hoc est regni Francie sublevationem et adversariorum ejus depulsionem, precise concernunt. Unde mirum est cur de istis, si bene attendantur, sic molestatur, ut scilicet Ecclesie judicio de hiis se submittat. Ista enim, ut manifestum est, non per se aut directe cadunt sub formali objecto fidei, qualia sunt prima credibilia, id est 492L 147. LA 468-469. BB 91-92articuli fidei quos de necessitate credere oportet secundum majorem aut minorem explicationem, ut dictum est. Sed neque hujus Puelle dicta aut facta sunt de genere eorum que per accidens et secundario se habent ad objectum fidei ; ut, secundum beatum Thomam, sunt omnia que in Scripturis sacris continentur divinitus nobis tradita, aut etiam per Ecclesiam determinata, que in preparatione animi saltem pro loco et tempore credere oportet. Aliqua veto sunt, que sub objecto fidei per se non cadunt, neque ad illud proprie ordinantur aut reducuntur, nisi forte ex quadam pietate seu devotione fidelium, de quibus solet proverbialiter dici quod qui ea non credit damnationem ob illa non incurrit, ut sunt multe historie non authentice. | || Multa etiam de quibus inter doctores habentur problemata, ut quod individuum quodlibet in natura angelica constituit speciem, an tot sint homines salvandi quot angeli ceciderunt vel quot remanserunt. Ejusdem etiam ordinis sunt ille questiones que oriuntur de veneratione aliquorum sanctorum in uno vel alio loco, de indulgentiis quo ad multas circumstantias, et sic de consimilibus.

Quo autem ad prima, dicimus quod homo tenetur eam sequi de necessitate salutis et vigore legis ecclesiastice hoc precipientis, quia, ut dicit beatus Thomas 2^a 2^e, qu. II, articule 5^to, precepta legis, que homo tenetur implere, dantur de actibus earum virtutum, que sunt via perveniendi ad salutem. Actus autem virtutis sumitur secundum habitudinem ipsius virtutis ad objectum. Sicut ergo actus virtutis per se cadit sub precepto, ita et determinatio virtuosi actus ad proprium et per se objectum est sub necessitate precepti. Objectum vero fidei per se, quod est prima veritas, est id per quod homo efficitur beatus ; et sub illo primo et per se cadunt articuli fidei, qui sunt prima credibilia. Ideo de necessitate tenetur homo illa credere, sicut tenetur fidem habere ; alias incurretur heresis, ut c. I° De summa Trinitate, li. VI° [VI° I.]1589.

Alia autem que consequenter aut secundario se habent ad per se objectum fidei, ut sunt ea que traduntur in Scripturis 493L 147-147 v°. LA 469-470. BB 92-93vel que pro majori fidei explicatione per Ecclesiam sunt determinata, sufficit ea credere in preparatione animi. Unde, si quis crederet quod Abraham fuit filius Isaac, aut aliquid hujusmodi, non incurreret heresim, dum tamen paratus esset credere quando ei declaretur in divina Scriptura oppositum contineri. Sufficit enim in istis sequi quod docet et tenet Ecclesia, ut in c. Nolite cum ibi notatis, XX di. [D. G. I. 11. 3] ; can. Novit, XII di. [D. G. I. 12. 10]1590 cum similibus. In aliis veto, de quibus novissime tactum est, liberum est unicuique tenere quod voluerit, quando presertim ad utramque partem occurrunt rationes et apparentie que probabilitatem inducunt. Unde in istis que ad fidem non pertinent vel fidei corruptionem proprie afferre non possunt, si quis habeat falsam opinionem, non debet talis haberi suspectus de || errore in fide, presertim quia, secundum Philosophum, nihil refert quedam falsa probabiliora esse quibusdam veris. Cum ergo illa | que Johanna gessit et dixit non sunt de pertinentibus ad fidem, non potuit in eo periculose errare, si se non submiserit ; et ita notat Johannes Andree in cap. I° De summa Trinitate, et Innocentius in cap. Ne innitaris De constitutionibus. Nunquam enim reperitur quod fides obliget, aut Ecclesia vel Scriptura divina precise inducat ad credendum tales revelationes, quas Johanna asseruit se habuisse, quod a malignis spiritibus procedant. Preterea omnia de quibus sollicitatur de se submittendo judicio Ecclesie ut1591 illa asserit et tenet, ex divina inspiratione processerunt ; sed talia inducunt libertatem, juxta illud secunde ad Corinthios III° : Ubi spiritus Domini, ibi libertas, ubi glossa : Spiritus Domini est lex spiritus, quam Dominus dat non litteris scriptam, sed per fidem animis intimatam. Et ista lex tanquam superior eximit ab omni alia, quia per divinam dispositionem omnia vincula humana franguntur ; ut notatur in c. Beatus ; XXII q. II [D. G. II. 22. 2. 5] et hoc clare patet in c. Due sunt, XIX q. II [D. G. II. 19. 2. 2] et in c. Licet, De regularibus, cum similibus. Unde et sanctus Doctor 1^a 2^e, qu. XCIII, 494L 147 v°. LA 470-471. BB 93-94art. ultimo, exponens illud apostoli ad Galatas V° [18] [X^a III. 31. 18]1592 : Si spiritu ducimini, non estis sub lege, dicit quod hoc potest intelligi in quantum opera hominis qui Spiritu Sancto agitur magis dicuntur esse opera Spiritus Sancti quam ipsius hominis. Unde, cum spiritus Dei non sit sub lege, sequitur quod opera filiorum qui ab eo aguntur, ut dicitur ad Romanos VIII°, in quantum illa sunt a Spiritu Sancto, non sunt sub lege. Rursus, ut idem sanctus Doctor ait, tertio scripto, di. XXV, art. 1°, in potestatibus subordinatis non debet homo obedire inferiori potestati nisi in quantum commensura-||-tur prime regule superioris potestatis ; quoniam in hiis in quibus discordat inferior potestas a superiore, jam non est regula, sed recti ordinis deformitas : unde prelato contra fidem predicanti non est assentiendum, quia in hoc discordat a prima regula. Unde in hoc per ignorantiam non excusaretur subditus in toto, eo quod habitus fidei inclinat ad contrarium, et etiam unctio doceat de omnibus que pertinent ad salutem, ut habetur prima Johannis III° [I Joan. II. 27]. |

Ad idem, prelato precipienti contra Deum, in hiis que vel ejus lege mandantur, aut que per eum secrete inspirantur, non est acquiescendum. Primum patet per illud quod apostoli Petrus et Johannes dixerunt pontificibus et universe synagoge Judeorum, Actuum IV° [19-20] : Si justum est in conspectu Dei vos potius audire quam Deum, judicate ; neque enim possumus que vidimus et audivimus non loqui. Et sequenti capitulo [v. 29] dixerunt : Obedire oportet magis Deo quam hominibus. Et glossa, super illo verbo apostoli ad Romanos XIII° : Qui resistunt ipsi damnationem acquirunt, dicit sic : Si quid jusserit imperator, numquid tibi faciendum est si contra proconsulem jubeat ? Rursum, si quod ipse proconsul jubeat et aliud imperator, numquid dubitatur, illo contempto, proconsuli esse serviendum ? Ergo si aliud imperator, aliud Deus jubeat, contempto illo, obtemperandum est Deo. Et ad hoc recte tendit illud verbum Johanne, ubi dixit quod erat subdita Ecclesie ac domino pape et aliis 495L 147 v°. LA 471-472. BB 94-95prelatis, Deo primitus servito, et quod voces non precipiebant ei quin ipsa obediret Ecclesie, Deo primitus servito. Ad quod bene facit illud, quod legitur in c. Que contra mores, di. VIII : Deo regnatori universe creature ad ea que jusserit absque dubitatione serviendum est ; sicut enim in humana potestate minori ad obediendum major preponitur, ita Deus omnibus. Quo autem ad ea que Deus secrete inspirat, non est etiam acquiescendum cuicumque || homini contrarium precipienti. Dicunt enim catholici doctores quod Deo revelanti non acquiescere peccatum infidelitatis est ; quanto magis a revelatis per inficiationem seu abnegationem recedere. Cum enim aliquid Deus contra pactum societatis humane aut morem quorumlibet jubet, etsi nunquam factum est, tamen faciendum est, di. VIII, canone preallegato Que contra mores ; et c. Frustra [D. G. II. 8. 7], habetur sic : Sequendum est quod melius a Spiritu Sancto revelatum est. Nam et Philosophas ait, in capitulo De bona fortuna, prout etiam refert beatus Thomas 1^a 2^e, qu. LXVIII, art. 1°, quod illis qui moventur per instinctum divinum non expedit consiliari secundum rationem humanam, sed quod sequantur interiorem instinctum, quia moventur a meliori principio quam sit ratio humana. Unde Isaias propheta ait, Isaie quinquagesimo Dominus aperuit mihi aurem, ego autem non contradico, retrorsum non abii. Et | Numeri XXII° [18] ait Balaam : Pro argento et auro non potero immutare verbum Domini Dei mei, ut plus vel minus loquar. Vir etiam Domini propheta quidam veniens de Juda in Bethel et missus a Deo, ut legitur tertii Regum XIII°, et secundi Paralipomenon II°, noluit ad instantiam regis Jeroboam bibere aut commedere, ne mandatum Domini per revelationem susceptum preteriret. Sed tamen, quia inde per pseudo prophetam eum decipientem mandatum preterivit, a leone in via propter inobedientiam oppressus fuit. Similiter Micheas nuntiis regis Israel persuadentibus ut cum falsis prophetis ad beneplacitum regis prophetaret, respondit : Vivit Dominus, quia quodcumque dixerit mihi Dominus hoc1593 loquar ; tertii Regum 496L 147 v°-148. LA 472-473. BB 95-97ultimo. Denique et probissima Judith, cap. XII°, ait : Que ego sum ut contradicam Domino ?, glossa id est Deo, quod erit bonum et optimum ante oculos ejus faciam. Et ad hoc1594 proprie venit illud responsum Johanne, quando dixit quod de dictis et factis || suis se referret1595 Ecclesie, dum tamen non preciperet sibi aliquid impossibile ; et exponens se ipsam, dixit quod erat sibi impossibile revocare ea que fecit ex parte Dei : unde quicquid, ut dixit, preciperet ei Deus, illa non dimitteret facere pro homine vivente, seu pro quacumque re. Unde ex his patet quod in isto minime defecit, sed rectissime dixit. Nam illa possumus que commode possumus, ut innuitur in capitulo ultimo De transactionibus. Que etiam jure facere prohibemur pro impossibilibus sunt habenda, ut l. Filius qui, ff. De conditionibus institutionum [Dig. XXVIII. 7. 15], Et illa in moribus possibilia solum dici merentur que justa et recta sunt. Unde preceptum iniquum impossibile reputatur, ut in l. Paulus, ff. Que sententie sine appellat. rescindantur [Dig. XLIX. 8. 3], et De regulis juris, l. Impossibilium [Dig. L. 17. 185], Quinimo et de lege idem tenendum est, ut in c. Erit autem lex, di. IV [D. G. I. 4. 2]. Proinde ad hoc multum facit certitudo quam habet revelationem accipiens de sibi revelatis ; de qua firma et indubitata certitudine superius actum est, cum de revelationibus tractaretur. Ideoque cum ipsi Johanne de his constaret, et indubitatam notitiam de ipsis, ut semper et constanter asseruit, haberet, non debuit in hoc alicui ho-|-mini parere ; ut c. Julianus et c. Si Dominus, XIII, q. III [D. G. II. 11. 3. 94 et 93]1596. Unde, talia abnegando, parjurium et mendacium incurrisset : quod divina lege fieri prohibitum est ; et contra conscientiam agens edificasset ad gehennam, ut in cap. finali, De prescriptionibus [X^a II. 26. 20], et cap. Litteras, De restitutione spoliatorum [X^a II. 13. 13]. Que siquidem conscientia, discreta et probabili credulitate informata ad consilium || prelati deponi non potest, sed est sequenda, c. Inquisitioni, De sententia 497L 148. LA 473-474. BB 97-98excommunicationis [X^a V. 39. 44], c. Ad aures De temporibus ordinationum [X^a I. 11. 5]. Et habetur in cap. Per tuas [X^a V. 3. 35] per Hostiensem et Joannem Andree, et per Archidiaconum.

Item, de mandato domini regis inter multos numero ac merito prelatos et doctores, in civitate Pictaviensi grande et districtum per tres septimanas examen alias subierat, nilque in ea superstitiosum aut malum per eos inventum aut compertum fuerat ; ut habetur in processu, et etiam aliquorum superviventium relatione, qui in illo examine fuerunt ob quod admissa fuit et tollerata. Unde ex hoc secuntur duo. Primum est, quod in his, que non fuerant per dictos prelatos et doctores reprobata, potuit Johanna se magis adhesive et licite firmare, neque illa deinceps ad aliorum instantiam debuit abnegare. Secundum est, quod cum ecclesia Belvacensis, cujus auctorite processus deduci fingebatur, ad ecclesiam Pictavensem superioritatem non habeat, ipsa ad illius suggestionem minime tenebatur revocare quod presertim istius circumspecta providentia non reprobatum fuerat. Par namque in parem non habet imperium, ut in c. Innotuit, De electione [X^a I. 6. 20] ; De arbitris, l. Nam magistratus [Dig. IV. 8. 4] et Ad senatusconsultum Trebell., l. Ille a quo [Dig. XXXVI. 1. 13], § item tempestivum. ||

Sed et prefatum interrogatorium de submissione Ecclesie nimis ambiguum erat et involutum. Nam hoc nomen Ecclesia equivocum est, et varias habet significationes, ut notatur in glossa c. Cum | clerici, De verborum significatione [X^a V. 40. 19]. Quandoque enim significat tantummodo episcopum, ut in c. Scire [D. G. II. 7. 1. 7] ; quandoque viros ecclesiasticos matricis Ecclesie, LXIII, c. I [D. G. I. 63. 1] ; quandoque ponitur pro majori parte capituli, c. Apostolica [D. G. I. 56. 12] ; quandoque designat quamlibet ecclesiam provincie, ut c. Cum super De auctoritate et usu pallii [X^a I. 8. 1] ; quandoque vero significat universalem congregationem fidelium, c. Ecclesia [D. G. III. 1. 8] ; et sic sumitur in c. Engeltrudam [D. G. II. 3. 4. 12] et Legimus [D. G. I. 93. 24] et in aliis multis locis. Unde captiosum clare videtur personam 498L 148. LA 474-475. BB 98-99simplicem et indoctam sub termino latentis et involute significationis interrogare. Ideo, si Johanna distulerit aut quoquomodo subterfugerit ad hoc respondere, timens ne laqueo dubie interrogationis dolose circumveniretur, nemini profecto mirum esse debet. Nam sub talium nominum sensu multiplices latent deceptiones, sicut et secundum Philosophum sub genere equivocationes.

Sed instabit aliquis, dicens quod ei sufficienter fuit per quosdam doctores declaratum quid sit Ecclesia, eidem designando quod una est militans hic inferius, alia veto superius que dicitur triumphans. Sed istud nihil est ; quoniam ex his terminis potuit ejus intellectus confundi potius quam erudiri. Nam simplicitati ejus magis difficile fuit capere quid sit dictu militans aut triumphans quam quid sit Ecclesia ; et ita hec expositio fuit per ignotiora, cum tamen, ut dicit Quintilianus, lib. V° De institutione oratoria, quod rei alterius illustrande gratia assumitur clarius esse debet eo quod illuminat. Et beatus Augustinus, IV°, De || doctrina christiana, ait : Qui dicit, cum docere vult, quamdiu non intelligitur, nondum existimet se dixisse quod vult et quem vult docere ; quia etsi dixit quod ipse intelligit, nondum tamen illi dixisse putandus est, a quo intellectus non est. Porro et cum predictis attendendum est quod ista questio de submissione, in eis terminis quibus Johanne proponitur, multum dura videtur et aspera, scilicet an de casibus, criminibus et delictis sibi | impositis, et de omni eo quod tangit processum suum, velit se referre ad judicium Ecclesie que est in terris. Hoc enim interrogatorium habetur circa medium processus, fol. 66° E. Nam hec verba, ut de se patet, persone simplici et innocenti in publico foro seu consistorio proposita, rudissima sunt et dura ; et, ut pro nunc omittamus termines illos, casus, crimina et hujusmodi, valde quippe acerbum videtur et revera est, potissimum in causa fidei que simpliciter et de piano procedere exigit, ut in cap. ultimo De hereticis, li. VI° [VI° V. 2. 20], inducere verba illa : an velit judicio se submittere. Nam judicium, et proprie et secundum estimationem communem, importat actum et executionem justitie : unde 499L 148. LA 475-476. BB 99-100istud proponere detento sufficientem metum incutit, et maxime mulieri. Nam in isto statim subintelligitur periculum persone aut rerum, qui est metus sufficiens, ut l. prima, ff. Quod metus causa, in fine [Dig. IV. 2. 1], Neque enim hic austerus agendi et interrogandi modus est de modestia ac benignitate stilli sancte inquisitionis ab apostolica Sede traditi, quem utique sequi tenentur ordinarii episcopi, quacumque1597 potestate procedant, ut in c. Per hoc, De hereticis, li. VI° [VI° V. 2. 17]. || Taceo hic de inimicitia et odio, quia de hoc posterius agetur. Satis autem est pro nunc ostendere quod1598 ex arduitate, ambiguitate et asperitate quesiti, Johanna digne excusabatur, si forsan respondere distulerit, vel etiam sic aut sic responderit. Et premissis iterum ac merito addendum puto, quod hec questio ad causam ipsam omnino impertinens fuit et superflua. Impertinens quidem : quia cum non possent aliunde eam suis questionibus circumvenire, eo quod ad universa sagaciter et catholice responderet, hunc occultum et indirectum laqueum ex arte caliditatis tetenderunt ; quod tamen ad inquisitionis stillum, ut prius, nullo modo pertinet ; neque sic inquirere consuetum est, nam hec indirecta non nisi fraudem continent. Etiam et questio hec fuit superflua : quoniam, si ille de quo queritur hereticus est, constat quod in eo quod erroris habet, et si auctoritatem Ecclesie forte contemnit, ei nihilominus subjectus plene est, et per eam secundum qualitatem facinoris puniri potest ; si vero1599 hereticus non sit, sed forte suspectus, denotatus vel alias, quantomagis per submissionem voluntatis et alias subditus Ecclesie censeri debet. Unde superfluum merito reputatur inquirere a sub-|-dito, an velit domino suo se submittere, potissimum in illis in quibus debite subditus est. Quo ad alia veto in quibus non est subjectus, non solum iniquum videtur submissionem querere, sed et plane temerarium. Unde, cum Johanna palam fateretur se subditam Ecclesie, ut constat ex processu, ideo 500L 148-148 v°. LA 476-477. BB 100-101sic crebro et infeste hoc quesitum iterare non tam absonum quanti certe impium et inhumanum fuit.

Est autem et in hoc passu maxime consideranda hujus Puelle simplicitas, quoniam ex satis exiguis parentibus noscitur traducta, et more campestrium et ruricolarum puellarum ad pascua dumtaxat post gregem ire, aut aliud qualecumque pauperculum nendi vel suendi artificium exercere docta fuit ; ideoque, si ad questionem ita arduam et ambiguam non plene respondisset, quemadmodum utique fecit, revera merito digne excusanda venisset. Patet autem ejus simplicitas in hac parte, quia de hac submissione quandoque interrogata respondit quod, amore Dei, daretur sibi licentia de eundo ad ecclesiam, et quod non erat talis que impediri deberet ne iret ad ecclesiam et ad missam. Ecce plane quod ex simplicitate, communi more popularium, maxime intelligebat illud quesitum de ecclesia materiali et lapidea. Unde et altera vice, dum ei distingueretur Ecclesia in militantem et triumphantem, ait : Videtur mihi quod unum et idem est de Deo et Ecclesia, et quod de hoc non debet fieri difficultas. Et subdebat : Quare facitis vos de hoc difficultatem ? || Ex istis manifestum est ipsam Johannam bona et simplici credulitate ductam fuisse ; et illa sufficit ad salutem, ut patet in cap. Firmiter, De summa Trinitate [X^a I. 1. 1]. Verumtamen fideliter et pie sensisse apparet ex premissis verbis de unitate Ecclesie. Nam catholica veritas nullam difficultatem inducit, quin regnantium seu fruentium in celis ac militantium in terris una sit societas et unica Ecclesia. Ut autem dicit sanctus Doctor, tertia parte, qu. VIII^a, art. 4°, multitudo ordinata in unum secundum distinctos actus et officia unum corpus similitudinarie dicitur. Corpus veto mysticum Ecclesie non solum consistit ex hominibus, sed etiam ex angelis ; quoniam ad unum finem, qui est gloria divine fruitionis, ordinantur et homines et angeli. Unde secundum statum dumtaxat accipitur hujusmodi distinctio. Secundum enim statum vie, congregatio fidelium est in | qua comprehenduntur omnes homines a principio mundi usque ad finem ejus, cujuscumque conditiones sint, justi vel injusti, fideles et infideles, qui, 501L 148 v°. LA 477. BB 101-102quamdiu viatores existant, ad congregationem Ecclesie sive actu sive potentia pertinent. Secundum autem statum patrie, est congregatio comprehendentium et fruentium que dignior pars est, eo quod illi Deo actu uniuntur. Unde non est mirum, si Johanna, de his que ex inspiratione et revelatione dixit et gessit, Deo in primis et huic summe congregationi se potissimum retulit ; quoniam ex ea parte procedebant, et ideo1600 illud summum judicatorium maxime1601 exigebant, ut latius postea videbitur. Neque interea omittendum est quomodo ejus simplicitati dolose et sepius, ut patet ex informationibus, insidiatum fuit per quosdam fallaces clericos, qui in fraude ei suggerebant ne omnino, si mortis penam evadere vellet, Ecclesie se submitteret, cum tamen non sit indoctorum simplicitas deludenda, Job XII°, et c. Sedulo, XXVIII di. [D. G. I. 38. 12]. Unde et si propterea || a rectitudine fidei deviasset, ei tamen non prejudicat, ita ut de errore periculoso non1602 sit criminanda aut damnanda. Nam, ut dicitur XXIX, q. 1 § His ita verbo Aliter [D. G. II. 29. 1] si quis hereticorum, nomine Augustini, Ambrosii, vel Jeronimi, alicui catholicorum se ipsum offerret, atque eum ad sue fidei imitationem provocaret, si ille preberet assensum, in cujus fidei sententiam consensisse diceretur ? Profecto non in hereticorum sectam, sed magis in integritatem fidei catholice, quam ille hereticus1603 se mentiebatur habere. Unde constans est quod talis deceptio, etiam si error intervenisset, tamen Johannam plene excusasset.

Tandem, et magis perfecte, consideranda est hujus Puelle pura et sana in hac parte et sepius protestata credulitas. Nam in primis expresse dixit quod credebat Ecclesiam regi a Spiritu Sancto, et quod illa non possit deficere vel errare ; quod sacra Scriptura est revelata a Deo ; quod amabat Deum et serviebat sibi eratque bona christiana et bene baptizata, ac ut bona christiana moreretur, et vellet adjuvare ac sustinere 502L 148 v°. LA 477-478. BB 102-103Ecclesiam toto posse suo pro fide nostra christiana ; sed, cum de submittendo se plurimum fatigaretur, expressius respondit quod sue assertiones seu responsiones examinarentur per clericos ; et postea dicetur sibi si esset aliquid contra fidem christianam, ipsa bene sciret per consilium suum quid super hoc dice-|-ret ; et addebat, si tamen sit aliquid mali contra fidem christianam quam Deus precepit, ipsa non vellet sustinere, et esset bene irata de veniendo seu eundo contra. Et iterum aiebat : Omnia opera mea sunt in manu Dei, et de his me refero ad ipsum ; et certifico vos quod ego non vellem aliquid facere vel dicere contra fidem christianam ; et si ego fecissem vel dixissem, vel quod esset supra me, quod clerici scirent dicere quod esset contra fidem christianam1604, quam Dominus noster stabilivit, ego non vellem sustinere, sed illud expellerem. Patet quam sincera et etiam expressa sit ista submissio.

Sed objiciet aliquis quod1605 per multos clericos, Parisius et alibi, fuerunt dicta ejus et facta diligenter examinata, et utique multipliciter reprobata ; et tamen ab eis recedere noluit. Ad hoc dicitur quod ilia, que sapientibus et doctoribus fuerunt ad deliberandum tradita, erant diminuta et corrupta, ut postea patebit. Denique, quod hic dicit de clericis, intelligere videtur de non suspectis et partialibus, seu partem Anglicorum foventibus. Unde, et priusquam intraret primum examen, instanter requisivit quod adhiberentur viri ecclesiastici de partibus || Francie sicut et Anglie. Et iterum alibi petiit quod vocarentur tres aut quatuor clerici de sua parte, et coram eis responderet veritatem1606. Sed proinde expressima apparuit et omnino legitima submissio, quando videlicet domino pape et concilio generali omnia dicta et facta sua transmitti ac referri petiit, multa super isto catholice protestans. Cum enim tempore schismatis, quod tunc vigere suspicabatur, et de tribus summis pontificibus interrogaretur cui esset obediendum, respondit quod erat obediendum pape in 503L 148 v°. LA 478-479. BB 103-104Roma existenti, et quantum ad ipsam credebat in illo ; et hic erat tunc temporis Ecclesiam administrans beate recordationis dominus Martinus. Dixit ulterius se credere quod dominus papa et alii prelati Ecclesie, quilibet in loco suo, instituti sunt ad corripiendum deviantes. Unde, et presentiens illa episcopi Belvacensis conceptam malitiam contra eam, ad dominum papam perseveranter requisivit deduci ; vel etiam, ut informationes facte Rothomagi docent, cum ipsa intellexit quod, in concilio quod tunc celebrabatur, erant cardinales et prelati multi de parte regis Francie, confestim petiit duci illuc. Sed et potissimum circa finem processus, cum de ista submissione ad extremum molestaretur, aperte respondit : Ego satis de | hoc puncto respondi vobis de omnibus operibus que ego feci et dixi : ipsa transmittantur ad Romam penes dominum nostrum summum pontificem, ad quem et ad Deum primum ego me refero. Et, cum sibi diceretur quod dicta et facta sua erant reprobata per clericos, ait : Ego refero me Deo et domino nostro pape. Tunc vero sibi fuit dictum quod non sufficiebat, et quod non poterat fieri ad querendum ita remote dominum nostrum papam, et quod ordinarii erant judices quilibet in sua diocesi ; et ideo necesse erat, ut dicebant, quod ipsa se referret sancte matri Ecclesie quodque teneret illud quod clerici et viri talia cognoscentes dixerant et determinaverant de dictis et factis suis. Ad istud nihil ulterius respondit.

Ex quibus possunt quatuor colligi. Primum est quod sufficienter et debite Johanna se submisit in his in quibus precipue fides christiana vult eam submitti, ut in c. Hec est fides, XXIV q. 1 [D. G. I. 24. 1. 14]. Qui enim vult antecedens, vult que ex eo necessario consecuntur, || ut in l. II, ff. De jurisdictione omnium judicum [Dig. II. 1. 2] cum similibus. Secundum est quod ab omni nota erroris legitime se purgavit, ut c. Dixit apostolus, XXIIII q. 3 [D. G. II. 24. 3. 29]. Tertium quia1607 clarum est ex istis quid per Ecclesiam illi intenderent, non quidem Ecclesiam romanam aut universalem, sed potius 504L 148 v°-149. LA 479-480. BB 104-105semetipsos. Se certe Johanna istis, seu Ecclesie sic per eos intellecte, sumittere non debuit, ut adhuc magis patebit. Quartum est quod per istos judicium domini pape contemptui manifesto habitum est. Unde sancte sedi apostolice et ejus auctoritati gravis injuria irrogata fuit, presertim in tam ardua et ambigua fidei causa, que ad illam sanctam sedem directe pertinebat ; ut c. Majores De baptismo [X^a III. 42. 3], et c. Quotiens [D. G. II. 24. 1. 12], ubi dicitur : Quotiens fidei ratio ventilatur, arbitrer omnes fratres nostros et coepiscopos non nisi ad Petrum, id est sui nominis auctoritatem referri debere. Contra cujus auctoritatem nec Ieronimus, nec Augustinus, nec aliquis sacrorum doctorum suam sententiam defendit. Et cum processus iste ageretur, quidam celebris utriusque juris doctor, magister Johannes Bohier, ita fieri debere omnino decrevit ; sed ab episcopo Belvacensi | sua sententia delusa atque vilipensa fuit, ut patet ex informationibus factis Rothomagi. Unde, quatinus ille episcopus et alii in hoc ei faventes se a malicia || manifesta contra Ecclesiam romanam, aut etiam ab heresi, se debite excusare possent, non video, juxta tenorem capituli preallegati Hec est fides, XXIV q. 1 [D. G. II. 24. 1. 14].

Posset autem hic adduci de catholico et devoto exitu ipsius Johanne, ad evidentem comprobationem integerrime fidei sue ac piissime devotionis ad sanctam Ecclesiam ; sed in sequenti capitulo satis commodum locum habebit.

Notes

1. [1324]

   LA : inclinat.

2. [1325]

   LA : seu.

3. [1326]

   LA : cum eos ipsos.

4. [1327]

   LA : qui. BB : quia.

5. [1328]

   LA : et.

6. [1329]

   L : omis.

7. [1330]

   LA : infidelitate, inde.

8. [1331]

   L : permitti.

9. [1332]

   LA, BB : omis.

10. [1333]

    LA : se.

11. [1334]

    LA : autem.

12. [1335]

    LA, B B : tenellae.

13. [1336]

    LA : est.

14. [1337]

    LA, BB : omis.

15. [1338]

    LA : coortatur.

16. [1339]

    BB : omis.

17. [1340]

    LA : Vivae vi chalybis. L et BB : Vi cum vi culi bis. Q : vi cum vi culibis.

18. [1341]

    LA : Chalybis.

19. [1342]

    L : 2 mots omis.

20. [1343]

    LA : XXXII.

21. [1344]

    LA : 3 citations omises.

22. [1345]

    LA : omis.

23. [1346]

    LA : quae.

24. [1347]

    LA : autem.

25. [1348]

    LA, BB : omis.

26. [1349]

    LA, BB : revelationem.

27. [1350]

    LA : significantes.

28. [1351]

    L : omis.

29. [1352]

    LA, BB : omis.

30. [1353]

    LA : motum.

31. [1354]

    LA : nutum.

32. [1355]

    LA, BB : omis.

33. [1356]

    L : visionibus.

34. [1357]

    LA : omis.

35. [1358]

    LA : quin.

36. [1359]

    LA : enim.

37. [1360]

    LA : 2° scripti. [NdÉ : LA donne également dist. X en place de dist. XI.]

38. [1361]

    LA : Johannae.

39. [1362]

    LA, BB : et.

40. [1363]

    LA, BB : omis.

41. [1364]

    LA, BB : scripto.

42. [1365]

    LA : omis.

43. [1366]

    LA : qua tamen.

44. [1367]

    LA, BB : quibus.

45. [1368]

    LA : 3 mots omis. L : Instrumenta.

46. [1369]

    LA : nullis.

47. [1370]

    LA : et. BB : ea.

48. [1371]

    LA : reperiebatur.

49. [1372]

    LA : umbrem.

50. [1373]

    LA : omis.

51. [1374]

    L : animo admictere.

52. [1375]

    LA : bonorum spirituum.

53. [1376]

    LA : omis. BB : [et].

54. [1377]

    L : omis.

55. [1378]

    LA : omis.

56. [1379]

    LA : jubet.

57. [1380]

    LA : Daniel in.

58. [1381]

    LA : scripto.

59. [1382]

    LA, BB : omis.

60. [1383]

    L : omis.

61. [1384]

    LA : perimpendo.

62. [1385]

    LA, BB : omis.

63. [1386]

    LA, BB : et revelationem.

64. [1387]

    LA, BB : quoniam.

65. [1388]

    BB : confictionem.

66. [1389]

    LA : 2 mots omis. BB : ac mendosi.

67. [1390]

    LA, BB : filii.

68. [1391]

    LA, BB : omis.

69. [1392]

    LA, BB : omis.

70. [1393]

    L : verisimile.

71. [1394]

    L : habeat.

72. [1395]

    LA : scripsimus. BB : dixerunt [c. Hec autem scripsimus, D. G. I. 37. 16].

73. [1396]

    BB : summe.

74. [1397]

    LA, BB : omis.

75. [1398]

    L : 9 mots omis.

76. [1399]

    L : 8 mots omis.

77. [1400]

    LA : référence omise.

78. [1401]

    LA : omis.

79. [1402]

    LA : principatuum.

80. [1403]

    LA : omis.

81. [1404]

    LA : omis.

82. [1405]

    LA : quicquam.

83. [1406]

    BB : reputare.

84. [1407]

    BB : occulo Dei multo.

85. [1408]

    BB : aublevacionem.

86. [1409]

    LA : processu.

87. [1410]

    LA : omis.

88. [1411]

    LA : illius.

89. [1412]

    LA : anglica.

90. [1413]

    L : intendendum.

91. [1414]

    LA, BB : omis.

92. [1415]

    L : 14 mots omis.

93. [1416]

    LA : adeo.

94. [1417]

    LA : contigit.

95. [1418]

    LA, BB : ostensa.

96. [1419]

    LA, BB : susceptibilis.

97. [1420]

    L : beati.

98. [1421]

    LA : sicut.

99. [1422]

    LA, BB : ostensa.

100. [1423]

     LA : A.

101. [1424]

     L : ista.

102. [1425]

     L : 2 mots omis.

103. [1426]

     LA : omis.

104. [1427]

     L : omis.

105. [1428]

     LA, BB : omis.

106. [1429]

     LA : Dei.

107. [1430]

     L : debebatur.

108. [1431]

     LA : argumento.

109. [1432]

     LA, BB : omis.

110. [1433]

     LA, BB : missio.

111. [1434]

     L : omis.

112. [1435]

     LA, BB : dixerat.

113. [1436]

     L : item.

114. [1437]

     LA : a Deo.

115. [1438]

     LA : exercita.

116. [1439]

     LA, BB : omis.

117. [1440]

     L : ejus.

118. [1441]

     LA, BB : idem.

119. [1442]

     LA : tertia [die].

120. [1443]

     LA : consilium.

121. [1444]

     LA : judicat.

122. [1445]

     LA : comodere.

123. [1446]

     LA : et.

124. [1447]

     LA : omis.

125. [1448]

     LA : damnarum.

126. [1449]

     LA : doctor.

127. [1450]

     LA : omis.

128. [1451]

     LA, BB : superstitiosarum.

129. [1452]

     LA, BB : omis.

130. [1453]

     LA, BB : spirituale.

131. [1454]

     LA : omis.

132. [1455]

     LA : aliqui.

133. [1456]

     L : adherere.

134. [1457]

     LA : omis.

135. [1458]

     LA : omis.

136. [1459]

     LA : quo.

137. [1460]

     LA : extantes.

138. [1461]

     LA, BB : seu.

139. [1462]

     LA : vero.

140. [1463]

     LA : clam cubiculo.

141. [1464]

     LA : cultum.

142. [1465]

     LA, BB : existere.

143. [1466]

     LA : omis.

144. [1467]

     L : omis.

145. [1468]

     LA : divinus.

146. [1469]

     LA : pervenit.

147. [1470]

     L : clare.

148. [1471]

     LA : principalissima.

149. [1472]

     LA : 4 mots omis.

150. [1473]

     LA : omis.

151. [1474]

     LA : filiis.

152. [1475]

     LA : fidem.

153. [1476]

     LA : omis.

154. [1477]

     LA : omis.

155. [1478]

     LA : temperantia.

156. [1479]

     LA : quadam. BB : quamdam.

157. [1480]

     Dans les mss. pour : mortis.

158. [1481]

     LA : Huguen.

159. [1482]

     LA : 2 mots omis.

160. [1483]

     LA : référence incomplète.

161. [1484]

     LA : dicitur.

162. [1485]

     LA, BB : omis.

163. [1486]

     LA : fort[iori].

164. [1487]

     L : Aufferre.

165. [1488]

     LA : omis.

166. [1489]

     LA : 2 mots omis.

167. [1490]

     LA : 2 mots omis.

168. [1491]

     LA : concluso.

169. [1492]

     LA, BB : 4 mots omis.

170. [1493]

     LA : omis. BB : [non].

171. [1494]

     LA : non.

172. [1495]

     LA : pro.

173. [1496]

     LA : quare.

174. [1497]

     LA : références incomplètes.

175. [1498]

     LA, BB : omis.

176. [1499]

     LA : Andromeum.

177. [1500]

     BB : levitate.

178. [1501]

     LA, BB : omis.

179. [1502]

     LA, BB : omis.

180. [1503]

     L : ilium.

181. [1504]

     LA, BB : omis.

182. [1505]

     BB : erit.

183. [1506]

     Omis dans tous les mss.

184. [1507]

     LA : Clelia.

185. [1508]

     LA : omis. BB : mira[culum].

186. [1509]

     LA : nocuos.

187. [1510]

     BB : omis.

188. [1511]

     BB : limitibus.

189. [1512]

     LA : omis.

190. [1513]

     LA : exercebit.

191. [1514]

     L : omis.

192. [1515]

     LA : omis.

193. [1516]

     LA : administrando.

194. [1517]

     LA : classe.

195. [1518]

     LA : hoc.

196. [1519]

     LA : secunda.

197. [1520]

     Manque dans tous les mss.

198. [1521]

     LA : initae… validae.

199. [1522]

     LA : ὕστερον πρότερον.

200. [1523]

     LA : dentur ista contemptui. L : debent ista contemptu.

201. [1524]

     LA : ut.

202. [1525]

     LA, BB : omis.

203. [1526]

     LA : veritatem immobili (sic).

204. [1527]

     LA : trepida.

205. [1528]

     LA : Johannae.

206. [1529]

     LA, BB : omis et operantem.

207. [1530]

     LA : cuncta.

208. [1531]

     L : in.

209. [1532]

     LA, BB : 4 mots omis.

210. [1533]

     LA : et.

211. [1534]

     LA, BB : Idcirco.

212. [1535]

     L : 13 mots omis.

213. [1536]

     LA add. : et.

214. [1537]

     LA : omis.

215. [1538]

     Omis tous les mss.

216. [1539]

     LA : immolata.

217. [1540]

     LA : qui.

218. [1541]

     LA : superbiam.

219. [1542]

     LA : de abbate.

220. [1543]

     LA, BB : prestitum.

221. [1544]

     LA : anglicae.

222. [1545]

     LA, BB : respondit.

223. [1546]

     LA : metaphisicis.

224. [1547]

     LA : références omises.

225. [1548]

     LA : c. Salvatur et références omises.

226. [1549]

     LA : joco.

227. [1550]

     LA : omis. BB : LXIII° F.

228. [1551]

     LA, BB : impeditur.

229. [1552]

     LA, BB : omis.

230. [1553]

     LA : sicut.

231. [1554]

     LA, BB : 2 mots omis.

232. [1555]

     LA, BB : sunt.

233. [1556]

     LA : fertur.

234. [1557]

     LA : Ezechiae.

235. [1558]

     LA, BB : omis.

236. [1559]

     LA : référence omise.

237. [1560]

     LA, BB : 2 mots omis.

238. [1561]

     LA, BB : 3 mots omis. L : en interligne.

239. [1562]

     LA : demanerit.

240. [1563]

     L : evitabile.

241. [1564]

     L : abscondite.

242. [1565]

     LA, BB : diligendus.

243. [1566]

     LA : De liberis instituendis.

244. [1567]

     LA, BB : 3 mots omis.

245. [1568]

     LA : références incomplètes.

246. [1569]

     LA : dispersata.

247. [1570]

     LA, BB : omis.

248. [1571]

     LA : apparat.

249. [1572]

     LA, BB : 3 mots omis.

250. [1573]

     L : perveniat.

251. [1574]

     LA, BB : omis.

252. [1575]

     BB : ibidem.

253. [1576]

     LA : [dicit]. BB : omis.

254. [1577]

     LA, BB : omis.

255. [1578]

     LA : référence partielle.

256. [1579]

     LA : référence partielle.

257. [1580]

     LA : propriative.

258. [1581]

     LA, BB : definiret.

259. [1582]

     LA, BB : omis.

260. [1583]

     LA, BB : efficacissime.

261. [1584]

     LA : praescripti.

262. [1585]

     LA, BB : mitteretur.

263. [1586]

     L : inspiracionem.

264. [1587]

     BB : tenenda.

265. [1588]

     LA, BB : potissime hic.

266. [1589]

     LA : référence incomplète.

267. [1590]

     LA : références incomplètes.

268. [1591]

     LA, BB : omis.

269. [1592]

     LA : références incomplètes.

270. [1593]

     LA, BB : omis.

271. [1594]

     LA : omis.

272. [1595]

     LA, BB : referebat.

273. [1596]

     LA : référence incomplète.

274. [1597]

     LA : quandoque.

275. [1598]

     L : quia.

276. [1599]

     L : forte.

277. [1600]

     LA : non.

278. [1601]

     L : omis.

279. [1602]

     LA, BB : ideo.

280. [1603]

     LA : catholicus.

281. [1604]

     LA : 20 mots répétés.

282. [1605]

     L : omis.

283. [1606]

     L add. : et multa similia.

284. [1607]

     LA : quod.